FILOZOFIA ŻYDOWSKA: MAJMONIDES I SPINOZA

MILENA MITROWSKA
ALEKSANDRA CEGIELSKA

SPIS TREŚCI

1.

Wyjaśnienie terminu filozofia żydowska

2.

Rozważania klasycznych filozofów żydowskich

3.

Myśl żydowska w średniowieczu

4.

Postać filozofa żydowskiego

5.

Funkcje filozofii żydowskiej

6.

Problematyka filozofii żydowskiej

7.

Mojżesz Majmonides

8.

Baruch Spinoza

9.

Bibliografia

CO TO JEST FILOZOFIA ŻYDOWSKA?

•

Powstanie i rozwój w okresie hellenistycznym w Aleksandrii

•

Zadanie filozofii polega na rozumowym ujmowaniu rzeczywistości.
Filozofem jest osoba, która posługuje się zarówno rozumem ,
zaprzecza zdolności człowieka do rozumowego poznawania świata i
usiłuje wykazać niemożność lub granice takiego przedsięwzięcia.

•

Przedstawiciele filozofii żydowskiej skupiali się na interpretacji
tradycji biblijnej i rabinicznej w uniwersalnych kategoriach filozofii.
Biblia jako księga filozoficzna i w tym duchu interpretowana.

•

Filozofia żydowska wyodrębniała się z hellenizmu pod wpływem
greckim i jest pod względem językowym i kulturowym częścią
składową filozofii greckiej. Odrębność polega na tym, że łączy
filozofię żydowską i filozofię grecką.

•

Filozofię żydowską należy charakteryzować jako filozofię religijną.
Takie określenie stwarza możliwość ukazania ciągłości linii rozwoju
przebiegającej od starożytności do czasów nowożytnych.

CO MÓWIĄ KLASYCZNI FILOZOFOWIE ŻYDOWSCY?

•

Klasyczni filozofowie żydowscy uważają, że jeśli ktoś jest zdolny
do filozofowania , ma obowiązek filozofować i tak właśnie
czynią. Filozofują na temat judaizmu, interpretują filozoficzne
tradycje, omawiają takie ogólne zagadnienia, jak Boży język,
stworzenie, opatrzność i proroctwo.

•

Przedstawiciele podkreślają, że jednym ze sposobów
interpretowania tradycji – jest sposób filozofowania.

MYŚL ŻYDOWSKA W
ŚREDNIOWIECZU

•

Myśl żydowska wyrażała się w kilku postaciach i przetrwała okres
średniowiecza i dzięki temu wspierała się na różnorodnych płaszczyznach.
To pozwoliło na wyodrębnienie następujących myśli: myśl narodowa-
rozwijała się w głownie w połączeniu z myślą religijną, dzięki czemu była
zdolna do sterowania umysłami, hartowania woli, pielęgnowania narodowej
psychiki oraz do utrwalania więzi pomiędzy ludźmi żyjącymi w rozproszeniu.
Myśl mistyczna- niekorzystną stroną przytoczonej myśli był fakt wiązania się
z paranaukami i pseudonaukami oraz zagłębiania się w obszary wiedzy dziś
nie akceptowanej.
Myśl filozoficzna kształtowała się bez sięgania do starożytnej filozofii
aleksandryjsko- żydowskiej. Średniowieczni filozofowie zastanawiali się, czy
filozofię traktować jako myśl racjonalistyczną, czy łączyć ją z mistyką bądź
traktować jako służącą teologii lub też łączyć z nauką czy paranauką.
Myśl naukowa- nauka traktowana jako całość wraz z religią i filozofią. Nauka
średniowieczna nie posiadała własnych założeń empirycznych, czerpała je z
filozofii i religii.

POSTAĆ FILOZOFA ŻYDOWSKIEGO

•

Każdy filozof tworzył w sposób zaangażowany i każda jego teza
była emocjonalnie związana z judaizmem.

•

Filozof występował jako neutralny przedstawiciel „prawdy
ogólnoludzkiej”, nie pisał wprost o co mu chodzi, na ogół
stwarzał pozory niezaangażowania. Ograniczał swoja rolę do
tego, że poruszał odpowiedni „temat żydowski” i silnie go
podbudowywał, dostarczając przesłanek do tematyki
żydowskiej.

•

Nie wyciągał oczywistych i spontanicznych narzucających się
wniosków, pozostawiając je czytelnikowi.

FUNKCJE FILOZOFII ŻYDOWSKIEJ

W filozofii żydowskiej wyróżniamy 4 następujące funkcje:

o

Funkcja integrująca-głównym jej celem było utrzymanie więzi narodowej
między Żydami. Główny nacisk skierowany jest na jedność jako
najważniejszy atrybut Boga. Niektórzy filozofowie opowiadali się za więzią
społeczną, inni za psychiczno- emocjonalną, a jeszcze inni za religijna lub
intelektualną. W ten sposób deklarowano tezę i dokumentowano ją.

o

Funkcja wyjaśniająca-celem filozofów żydowskich było odpowiadanie na
pytania prowokowane przez wydarzenia historyczne, czyli „spotkania” z
innymi kulturami, religiami i etykami. Głównie podejmowano tematy: zła,
zasług u Boga za znoszenie prześladowań, wolności oraz determinizmu.

o

Funkcja intelektualna- jej istotna cechą była więź religijna. Zastanawiano się
czy więź narodu oprzeć na prawdzie Tory, czy na prawdzie tradycji, czy też
na prawdzie filozofii.

o

Zmienność funkcji-tezy filozoficznie nie posiadały funkcji stałych z uwagi na
fakt pełnienia przez nie funkcji zarówno pozytywnych jak i negatywnych.
Zmieniały się również funkcję pewnych tez w obcych kręgach kulturowych.

PROBLEMATYKA FILOZOFII
ŻYDOWSKIEJ



W myśli żydowskiej miała miejsce przez cały czas ostra walka między
antyracjonalizmem tradycyjnych środowisk rabinicznych
odrzucających wszelka potrzebę racjonalnej refleksji oraz myślicielami
zainteresowanymi poznaniem. Jednym z przedstawicieli refleksji
teoretycznej jest Dawid Ben Merwan, który porównuje filozofie i
teologię uznając teologie za najwyższą dziedzinę wiedzy. Na skrajnych
pozycjach ortodoksji żydowskiej stali konserwatywni rabini
stwierdzający niezgodność rozumu z wiarą i nie dopuszczalność
stosowania racjonalnych metod w dziedzinie teologii.



Kolejnym z przedstawicieli kręgu zainteresowanego poznaniem był
Saadia. Nie tylko stosował on w praktyce refleksji teologicznej filozofię
„pogańską”, ale był autorem teoretycznych rozważań
usprawiedliwiających to postępowanie. Jego zdaniem zagłębianie się
w nauki religijne nie stanowi niebezpieczeństwa dla wiary. Saadia
wybiera drogę umiarkowanego racjonalizmu broniąc użycie rozumu,
ale poddając go w pełni kierownictwu wiary.

PROBLEMATYKA FILOZOFII
ŻYDOWSKIEJ



Kolejnym przedstawicielem umiarkowanego racjonalizmu był
Bahia Ibn Pakuda. Uważał on, że prawda objawiona i prawda do
której dochodzi się droga rozumową są ze sobą zgodne, a skoro
tak jest, muszą tez pokrywać się ze sobą dogmaty Biblii i tezy
filozofii. Pakuda w mądrości upatruje najcenniejszy dar po woli
Boga. Według niego mądrość idzie trzema drogami: jedną z
nich jest droga filozofii przyrody, druga droga matematyki,
trzecią droga teologii.



Ważną postacią był również IBN GABIROL który opierał się na
materiale filozoficznym helleńskiego pochodzenia, nie włączał
problematyki religijnej, głosił często tezy niezgodne z tradycją
żydowską. Był więc bez sformułowanej doktryny separatyzmu
przedstawicielem tendencji oddzielającej całkowicie rozum i
wiarę i automizującym w pełni rozumowe dociekanie.

MOJŻESZ MAJMONIDES



Żył w latach 1135-1204. Żydowski filozof i lekarz. Był głównym
przedstawicielem arystotelizmu żydowskiego. Majmonides upatrywał
swoje zadanie w stworzeniu syntezy filozofii arystotelesowskiej i religii
objawionej. Miała ona powstać nie poprzez daleko idącą identyfikację
ich obu, jak tego próbował bez skutecznie Abraham IBN Daud, lecz
odgraniczenie tego, co można naukowo udowodnić, od tego, co trzeba
przyjąć jako objawienie. Był autorem najważniejszego
średniowiecznego komentarza do Talmudu-” księga przykazań”. W
komentarzu do Miszny sformułował tzw. 13 zasad wiary opisujących
podstawy wiary i judaizmu. Lista zasad wiary: istnienie Boga, jedność
Boga, duchowa i niecielesna natura Boga, wieczna natura Boga, jedynie
Bóg powinien być przedmiotem kultu, objawienie Boga przez proroków,
wyższość Mojżesza w stosunku do innych proroków, Boże prawo dane
na Synaju, niezmienność Tory jako Bożego Prawa, Boża presciencja
(przedwiedza) ludzkich działań, nagroda za dobro, kara za zło, przyjście
Mesjasza żydowskiego, zmartwychwstanie umarłych.

ROZWAŻANIA MOJŻESZA MAJMONIDESA NA TEMAT
BOGA I ŚWIATA



W wyjaśnieniu nauki o atrybutach Majmonides ujął pojęcie Boga w
sensie neoplatońskiej Jedni i rozwijał także próby podjęte przez
arabska dogmatykę, która z dużą konsekwencją zmierzała do
sprecyzowania biblijnego pojęcia jednego Boga. Etyczne działanie
Boga na świat osiąga zarazem cel stworzenia przy czym człowiek
poprzez poznanie działań Bożych dochodzi do etycznego
udoskonalenia i zbliża się do Boga na tyle, na ile jest to możliwe.
Majmonides podejmuje próbę udowodnienia istnienia Boga
stosując arystotelesowski dowód dotyczący pierwszego
poruszyciela. Mojżesz wyodrębnia cechę niecielesności jako
przyczyna składająca, zatem Bóg jest niecielesny. Bóg jest jeden-
gdyby było ich wielu jeden od drugiego musiałby czymś się różnić,
a więc obok boskości posiadałby jeszcze jakiś inny element. Bóg
jest niezależny, bo gdyby był zależny, byłby ponad nim jakaś
wyższa odeń przyczyna.

ROZWAŻANIA MOJŻESZA MAJMONIDESA NA TEMAT
BOGA I ŚWIATA



Mojżesz Majmonides stworzenie świata uznaje na zasadzie
przekonań religijnych, a w jego dowody o istnieniu Boga
uwikłana jest teza o stworzeniu świata przez Boga.
Równocześnie stwierdza, że na podstawie założeń i metod
filozoficznych nie da się udowodnić stworzenia świata z
niczego. Filozofia daje dwa ujęcia tego zagadnienia: jedno mówi
o wytworzeniu świata z czegoś, ale nie podejmuje tezy
stworzenia z niczego. Druga arystotelewska przyjmuje
wieczność świata uznając za wieczne materię, niebo, a ponad
to neguje możliwość zaistnienia w Bogu zmiany, która to
zmiana byłaby warunkiem stworzenia świata(Bóg stworzył
świat, a więc w tym momencie zaczął działać, stał się zatem
„inny niż przedtem”).

ROZWAŻANIA MOJŻESZA MAJMONIDESA NA TEMAT
CZŁOWIEKA I POZNANIA

•

Człowiek według Majmonidesa złożony jest z ciała będącego
materią oraz duszy jako formy. Posiada on 5 podstawowych
władz: wegetatywną, zmysłową, wyobrażeniową, pożądawczą i
intelektualną. Dusza ludzka posiada jako najwyższą część
intelekt- możnościowy, który jest władzą uzyskującą wszelki
możliwe poznanie. Poznanie to uzyskuje przez wpływ intelektu
czynnego, odrębnej od człowieka inteligencji. Pod wpływem
intelektu czynnego w intelekcie możnościowym człowieka
tworzy się intelekt zaktualizowany. Celem człowieka jest
uzyskanie pełnego poznania, które aktualizując w pełni intelekt
możnościowy pozwala mu po śmierci człowieka połączyć się z
intelektem czynnym.

PODSUMOWANIE



Mojżesz Majmonides wzniósł judaizm na wysoki poziom intelektualny,
wzmocnił religię najwyższymi zdobyczami ówczesnej filozofii.



Usystematyzował Torę i pisma rabiniczne, uwspółcześnił je, logicznie
połączył i przedstawił w sposób przystępny. Jego wkład w dogmatykę
polegał na ustaleniu 13 dogmatów, uzasadnieniu istnienia Boga,
rozwinięciu teologii negatywnej.



Na uwagę zasługuje jego wkład w naukę. Wkład dotyczył głównie
medycyny i kalendarza, ale także psychologii oraz socjologii i filologii.



Wkład w tematykę narodową polegał na wykazaniu, że żydowska kultura
narodowa nie ustępuje kulturze innych narodów, że dorównuje kulturze
uniwersalnej, a w niektórych aspektach ją przewyższa.



Etyka opiera się na rozumie i woli oraz głosi zasadę, że podstawą
moralności człowieka jest jego mądrość. Za bardzo skuteczna pomoc dla
woli człowieka Majmonides uznał religię, która podaje szczegółowe
wskazówki osiągania wyższego stopnia człowieczeństwa, sposoby
doskonalenia władz poznawczych, przedstawia sankcje i wzory osobowe.

BARUCH SPINOZA



Żył w latach 1632-1677. Urodził się w Amsterdamie w rodzinie
żydowskich marranów. Uczęszczał do szkół żydowskich, w
których zapoznał się z Torą, Talmudem, mistyka i filozofią
żydowską. Poglądy Kartezjusza wpłynęły na jego przekonania i
w 1656 roku został wyklęty z gminy żydowskiej. W 1659 roku
zamieszkał na stałe w Hadze, nadal pracując w swym zawodzie
i zajmując się filozofią. Zyskał sławę już za życia dzięki
streszczeniom filozofii Kartezjusza, a przede wszystkim za
Traktat teologiczno- polityczny z 1670 roku, który znalazł się w
indeksie ksiąg zakazanych.

METODY WEDŁUG SPINOZY



Metoda racjonalistyczna: rozum jest istotną i najważniejszą
częścią człowieka, jego zadanie polega na wprowadzaniu
porządku i reformowaniu wiedzy. Dlatego poznanie rozumowe
jest najważniejszym rodzajem poznania, a korzystanie z gorszych
jego rodzajów degraduje człowieka. Rozum jest jedynym
kryterium prawdy i orzeka w sposób prawdziwy wtedy, gdy
formułuje swe zdania jasno i wyraźnie. Rzeczywistość zawiera w
sobie rację swego istnienia, która wyjaśnia fakt tegoż istnienia.
Jest ona poznawalna rozumiem. Religię należy redukować do
racjonalnych treści doktryny, te zaś łączyć z filozofią.
Rozum to norma moralności, dobra i zła, konieczna do aktów
woli. Rozumność jest elementem wewnętrznym wobec czynu:
pochodzi od człowieka i jest wynikiem źródła z których się bierze.

METODY WEDŁUG SPINOZY



Metoda matematyczno- logiczna w wersji subiektywnej i obiektywnej.
Metoda ta polega na założeniu o jedności podmiotu, który posiada
jeden rozum i jego myślenie i wyprowadza z jednej idei podstawowej-
idee pozostałe. Wniosek stanowi, że człowiek jest jednością, że ciało i
myśl w człowieku to to samo, że w człowieku istnieje jedność
poznania i działania, a podmiot powinien zachować taką sama
postawę. Uznaniu za najwyższą formę myślenia- formy hipotetyczno-
dedukcyjnej, według której podmiot uzyskuje największą pewność
wówczas, gdy kojarzy procesy poznawcze według wskazań
matematyki, geometrii i logiki.
W odmianie przedmiotowej metoda ta polega na założeniu że
istnieje jedna rzeczywistość dlatego wszystkie dziedziny analizujące
ja powinny stworzyć jedna naukę powszechną. Obiektywność
obejmuje dwie strefy oraz trzy powiązania: w obrębie rzeczywistości,
nauki i między rzeczywistością a nauką.

METODY WEDŁUG SPINOZY



Metoda kabalistyczna- wyodrębnia dwa procesy: „w dół” i „ku
górze”. Istoty wszystkich rzeczy wyszły od Boga. Chcąc je
poznać, umysł ludzki musi prześledzić tę drogę i odnieść rzeczy
do ich przyczyny pierwszej, do Boga. Jeśli stwarzanie było
kierunkiem „od Boga”, to poznawanie, czyli stąpanie drogą „do
Boga” daje człowiekowi prawdę i siłę, a osiąganie ich- szczęście.



Metoda interpretacji Biblii- Biblię to znaczy każdą księgę biblijną,
należy czytać tak jak każde inne dzieło literackie i jak przyrodę.
Oznacza o, że należy: dokonać analizy językowej, dokonać
klasyfikacji wyrażeń charakterystycznych dla danego dzieła,
zwrócić uwagę na autora, jego otoczenie, tekst, tak aby ustalić
właściwy związek i zwrócić uwagę na kanon, aby ustalić czas i
okoliczności wciągnięcia dzieła do kanonu ksiąg biblijnych.

POGLĄDY FILOZOFICZNE



More geometrico- jego podejście do problemów filozoficznych polegało na
formułowaniu tzw. założeń pisanych w formie matematycznych pewników,
generowaniu z nich twierdzeń, dowodzeniu ich na sposób matematyczny i
wreszcie konfrontowaniu wniosków z tych twierdzeń ze znanymi sobie
faktami.



Panteizm- Bóg utożsamiany z przyrodą. Bóg według Spinozy to „substancja”
działająca zgodnie ze swymi prawami sama w sobie przez nikogo do działania
nie zmuszana. Tylko Bóg istnieje zatem naprawdę istnieje we wszystkim, a
wszystko w Bogu- „istota człowieka jest więc czymś, co jest w Bogu i co bez
Boga nie może istnieć ani być pojęte…”.



Paralelizm- ciało i dusza nie mogą oddziaływać na siebie jeżeli są w zgodzie,
to tylko dlatego, że są objawami tej samej substancji.



Determinizm radykalny- świat podlega tym samym prawom logicznym,
którym podlegają idee. Nie istnieje ani przypadek, ani wolność. Przyroda jest
mechanizmem, natomiast reszta wytworem mechanicznie rozwijającej się
przyrody. Determinizm obejmuje również człowieka. Człowiek nie jest
rozważany „w sobie”, nie ma człowieka bez Boga czy bez świata.

POZNANIE I ETYKA



Poznanie rzeczy wywiera piętno na poznającym, może nawet zmienić
jego myśl, a procesowi poznania towarzyszy szczęście. W bytach
nieświadomych proces poznania, dążenia i radości zachodzi w sposób
automatyczny. Poznanie jest narzucone z góry, przez wewnętrzny cel
bytu oraz zespolone z dążeniami i samorzutnie następującymi
przyjemnościami lub przykrościami. Człowiek ma wolność rozumu i woli.
Wolność rozumu pozwala na samokontrole poznania i samosterowania
nim. Człowiek posiada 4 władze (zmysły, wyobraźnie, rozum i intuicję)
oraz 4 rodzaje poznania(ze słuchu, z doświadczenia, rozumu i intuicji).



Jedynym podmiotem poznającym rzeczywistość jest rozum poznający w
sposób jasny i wyraźny. Działalność rozumu polega na dokładnym
poznaniu koherencji łańcucha pojęć rzeczywistości myśli.



Wolność woli to uświadomienie sobie konieczności, to autodeterminacja,
czyli zrozumienie woli bożej i postawa stoicka człowieka.

POGLĄDY SPOŁECZNE

•

Wypływają one z racjonalizmu, naturalizmu oraz ówczesnych
haseł wolności. Naturalizm polegał na stwierdzeniu, że każdy
człowiek ma naturalne prawo do wolności, u podstaw tego prawa
leżała zasada „korzyści” jednostek. By poprawić społeczeństwo
należy poznać jego naturę oraz mechanizmy społeczne. Problem
wolności jest problemem etycznym rozumu, który musi
wybierać między wolnością a niewolą. Wolność to atrybut Boga i
właściwość rozumu i woli. Postulat wolności „do” obejmował
swobodę naturalistycznej interpretacji Biblii, która była kluczem
do przyjęcia kryterium rozumu w sprawach wiary, uznania
objawienia za naturalna myśl ludzką i akceptowania wyłącznie
prawd i praw naturalnych. Konsekwencją tak pojętej wolności
indywidualnej powinna być wolność obywatelska i polityczna,
regulowana korzyściami jednostek.

PODSUMOWANIE



Spinozę należy ocenić jako: zwolennika europejskiej filozofii
racjonalizmu, kontynuatora żydowskiej filozofii mistyki,
prekursora europejskiej myśli romantycznej , idealistycznej i
europejskej myśli politycznej XIX i XX w. Stanowisko
współczesne łączy wszystkie aspekty filozofii Spinozy: wątki
filozofii i mistyki żydowskiego średniowiecza, wątki
kartezjanizmu, sporów o panteizm i filozofii politycznej.
Stanowisko to znacznie podnosi rangę jego filozofii i sprawia, że
widzi się jednego z najwybitniejszych nowożytnych filozofów
żydowskich.

BIBLIOGRAFIA

1.

Frank D., Leaman O., Historia filozofii żydowskiej, Kraków
2009.

2.

Kuksewicz Z., Zarys filozofii średniowiecznej, Warszawa 1986.

3.

Ochman J., Średniowieczna filozofia żydowska, Kraków 1995.

4.

Simon H. i M., Filozofia żydowska, Warszawa 1990.