Kryminologiczne

aspekty powrotu do

przestępstwa

Opracowała:
Magdalena
Bogacka
Magdalena Brola

Przestępca powrotny – terminem tym
określa się osobę co najmniej raz skazaną
za popełnienie przestępstwa, która
ponownie zostaje skazana za przestępstwo
popełnione po poprzednim skazaniu.
Przestępcą powrotnym jest więc osoba
skazana po raz drugi, ale tez każdy
następny, kluczowym dla użycia tego
określenia jest ponowne skazanie, bez
względu na to, które z rzędu jest to
skazanie.

Sprawca wielokrotnie karany – to termin
używany, gdy zwraca się uwagę na ilość
skazań, jest to osoba skazana za
przestępstwo przynajmniej po raz czwarty.

Mówiąc o powrocie do przestępstwa
bierzemy pod uwagę przestępstwa
skazane. Reakcja prawokarna jaką jest
skazanie ma być środkiem
powstrzymującym od kolejnego
popełnienia przestępstwa, wobec tego,
jeśli ktoś mimo tego do przestępstwa
powraca, oznacza to, że jest to reakcja
nieskuteczna.

Kryminolodzy antynaturalistyczni traktują
skazanie jako coś co powoduje wtórną
dewiację i rozpoczęcie mechanizmu
naznaczenia społecznego.

Dewiacja wtórna

Rozpoczyna się w chwili społecznej reakcji na
zachowanie dewiacyjne. W przypadku przestępstwa
rozpoczyna się w momencie wszczęcia oficjalnego
postępowania przeciwko sprawcy, a moment
szczytowy następuje podczas procesu karnego.
Wtedy następuje publiczne określenie danej osoby
jako przestępcy, dewianta, „odmieńca”. Następnie w
czasie odbywania kary, publicznie już zdefiniowany
przestępca poddawany jest licznym zewnętrznym
aktom „degradacji”, jak obcięcie włosów, specjalny
ubiór itp.
Wszystkie te reakcje na fakt dewiacji sprawiają, że
ludzie zaczynają się zachowywać tak, jakby wynikało
to z przyczepionych do nich etykiet.

Mechanizm naznaczenia społecznego

U ludzi poddanych procesowi stygmatyzacji
wytwarza się negatywny obraz samego siebie,
który może mieć wpływ na ich przyszłe
zachowanie.
Człowiek naznaczony przez społeczeństwo jako
przestępca, alkoholik, homoseksualista, chory
psychicznie itp. Zostaje przez społeczeństwo
odrzucony.
Teoria ma też ważne implikacje praktyczne. Jej
ustalenia powinny stanowić ostrzeżenie dla
organów wymiaru sprawiedliwości co do tego,
jakie ujemne konsekwencje mogą wynikać z faktu
wciągania niektórych ludzi w tryby machiny
wymiaru sprawiedliwości. Odnosi się to w
szczególności do nieletnich, mają oni szczególną
podatność na przyswajanie narzucanych ról
społecznych. Zbyt pochopne niejednokrotnie
wszczynanie postępowania przeciw nieletnim
może przyspieszyć proces wykolejenia zamiast
mu zapobiec.

Prawokarna konstrukcja powrotu do
przestępstwa – recydywa

(w ujęciu

prawniczym).
Zgodnie z tą konstrukcją jako przestępca powrotny
nie jest traktowany każdy ponownie skazany, lecz
tylko ktoś (art. 64 § 1 i 2, k.k.), kto:

•Poprzednio został skazany na karę pozbawienia
wolności, za przestępstwo umyślne,

•Odbył co najmniej 6 miesięcy ( przy tzw. Recydywie
kwalifikowanej – co najmniej rok) pozbawienia
wolności,

•Został skazany za popełnione w ciągu 5 lat po
odbyciu kary umyślne przestępstwo podobne, do
tego, za które był już poprzednio skazany.

Recydywa kwalifikowana

Art. 64 § 2 k.k. Jeżeli sprawca uprzednio
skazany w warunkach określonych w § 1, który
odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia
wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub
części ostatniej kary popełnia ponownie umyślne
przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu,
przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z
włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko
mieniu popełnione z użyciem przemocy lub
groźbą jej użycia, sąd wymierza karę pozbawienia
wolności przewidzianą za przypisane
przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy
ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do
górnej granicy ustawowego zagrożenia
zwiększonego o połowę.

Recydywa penitencjarna

Od zwykłej powrotności do przestępstwa oraz od
powrotności w rozumieniu prawokarnym –
recydywy, odróżniamy też recydywę
penitencjarną, czyli odbywanie co najmniej po raz
drugi kary pozbawienia wolności.

Pozytywistyczne

koncepcje przyczyn

wielokrotnej

powrotności do

przestępstwa

W kryminologii ukierunkowanej
pozytywistycznie przyczyn powrotu do
przestępstwa poszukiwano:

•W szczególnych cechach sprawców wielokrotnie
karanych,

•W uwarunkowaniach powodujących
nieefektywność środków karnych, związanych z
zastosowaniem niewłaściwego środka karnego,
bądź z pozostawieniem sprawcy w
kryminogennym środowisku społecznym.

W badaniach ustalono, że dla większości
osób wielokrotnie karanych
charakterystyczne są cechy:

•Pochodzenie z niskich warstw społecznych,

•Niekorzystne warunki wychowawcze w domu
rodzinnym (rozpad rodziny, negatywne wzorce
postępowania, patologie społeczne-prostytucja,
przestępczość, alkoholizm, itp.),

•Niepowodzenia szkolne,

•Nadużywanie alkoholu.

Wady struktur poznawczych osób
wielokrotnie karanych:

•Brak dostatecznej kontroli sfery emocjonalno-
popędowej, objawiający się niezdolnością do
odkładania w czasie gratyfikacji i kierowaniem się
doraźnymi impulsami,

•Brak wytrwałości w działaniu ,

•Osłabiona zdolność przewidywania konsekwencji
własnych poczynań,

•Brak krytycyzmu w ocenie
własnego postępowania

Środki reakcji prawnokarnej wobec osób
wielokrotnie karanych lub środki jakie zostały
zastosowane wobec nich jeszcze w okresie ich
nieletniości, były niewłaściwie dobrane, w wielu
przypadkach sąd nie posiadał informacji o ich
rzeczywistym stopniu wykolejenia. Kara
pozbawienia wolności okazuje się bezskuteczna w
procesie zapobiegania powrotności do
przestępstwa. Świadczą o tym rozmiary tego
zjawiska, które obejmuje większość (ponad 80%)
osób zwolnionych z zakładów karnych, a także
jego poważne nasilenie, mierzone częstotliwością
ponownych skazań. W oparciu o te statystyki
postuluje się ograniczenie stosowania kary
pozbawienia wolności, zwłaszcza w stosunku do
młodocianych, oraz reorganizację postępowania
penitencjarnego, które – zgodnie z tymi
propozycjami – powinno zmierzać do
przygotowania osób osadzonych w zakładach
karnych do życia na wolności.

Reakcja prawokarna-pozytywna, czy

negatywna w walce z przestępstwem?

PENITENCJARNY

[fr. penitentiare]

odnoszący się do więziennictwa; system p. -
zespół środków i metod wychowawczych
stosowanych w czasie wykonywania kary
pozbawienia wolności; system więziennictwa w
danym kraju.

Kategorie wielokrotnie karanych:

•o wczesnym początku karalności (ponad 4/5
badanych), skazywanych po raz pierwszy już jako
młodociani, najczęściej w wieku 17-18 lat, a
popełniający liczne, niekiedy poważne czyny
karalne jeszcze w okresie nieletniości;

•o późnym początku karalności (niespełna 1/5
badanych), skazywanych po raz pierwszy nie
wcześniej niż po ukończeniu 21 roku życia, a
nierzadko dopiero w wieku 24-26 lat, u których
popełnianie czynów karalnych w okresie
nieletniości występowało w małym natężeniu i
dotyczyło głównie wykroczeń.

Z punktu widzenia stopnia zagrożenia
dla porządku prawnego wyróżnić
można wśród nich:

•Sprawców poważnych przestępstw, takich
jak rozboje, włamania do mieszkań lub sklepów,
ciężkie uszkodzenia ciała itp. Sprawcy ci wywodzą
się niemal zawsze spośród recydywistów o
wczesnym początku karalności, mogą stanowić
istotne zagrożenie dla innych ludzi.

•Sprawców drobnych występków, takich jak
okazjonalne kradzieże, naruszenie nietykalności
cielesnej itp. Owi sprawcy są typowymi
postaciami wielkomiejskiego marginesu
społecznego, z reguły alkoholikami niezdolnymi do
prowadzenia życia zgodnie ze standardami
przyjętymi na ogół w społeczeństwie, są raczej
uciążliwi niż niebezpieczni.

Kariery przestępcze

- termin ten został

wprowadzony do kryminologii jeszcze w latach
trzydziestych przez Eleanor i Sheldona Glueck, w
związku z badaniami życia przestępców
wielokrotnie karanych. W tym kontekście „kariera
przestępcza” była wykorzystywana w badaniu
sekwencji przestępstw popełnionych przez tego
samego sprawcę w określonym odcinku
czasowym. Badano genezę podejmowanej
przestępczej kariery oraz jej przebieg z
uwzględnieniem rodzajów popełnianych
przestępstw.

Kariera przestępcy

- jest to termin, który

używany jest na oznaczenie wyboru określonej
drogi życiowej, polegającej na trwałym związaniu
się ze środowiskiem przestępczym. Wybór kariery
przestępcy nie oznacza, że osoba taka jest,
względnie musi być, w przyszłości wielokrotnie
karana. Nie można wykluczyć, że osoba taka,
mimo popełniania przestępstw, nigdy nie zostanie
skazana.

Powrót do przestępstwa z punktu
widzenia kryminologii
antynaturalistycznej.

Na powrotność do przestępstwa wpływ wywierają
przede wszystkim dwa czynniki:

•stygmatyzacja

, prowadząca do przypisania

skazanemu statusu przestępcy;
•

selektywność

działania sformalizowanych

agend kontroli społecznej, a zwłaszcza policji i
sądów.

Stygmatyzacja

, która może uruchomić proces

prowadzący do wtórnej dewiacji jest czynnikiem
kształtowania się karier przestępczych. Przestępcy
napotykają trudności w interakcjach z osobami
niekaranymi, co wywołuje perturbacje w ich życiu,
a niekiedy uniemożliwia ułożenie sobie stosunków
społecznych w sposób redukujący szansę
ponownego popełnienia przestępstwa. Często
jedynym środowiskiem, w którym skazani mogą
znaleźć akceptację, jest zbiorowość osób
znajdujących się w podobnej sytuacji. Zwłaszcza
wówczas, gdy sankcja prawnokarna polega na
niekiedy długotrwałym wyrwaniu z
dotychczasowego środowiska, a więc przy
zastosowaniu kary pozbawienia wolności, powrót
do dawnego układu społecznego jest bardzo często
niemożliwy, zawsze zaś poważnie zwiększa się
wówczas prawdopodobieństwa trwałego wejścia w
rolę przestępcy. Z perspektyw kryminologii
antynaturalistycznej twierdzenie o nieskuteczności
kary pozbawienia wolności w zapobieganiu
powrotowi do przestępstwa jest zbyt słabe- taka
kara wręcz sprzyja ponownemu popełnianiu
przestępstw.

Ze stygmatyzacją łączy się problem

selektywności

działania sformalizowanych

agend kontroli społecznej. Naznaczenie przyciąga
uwagę tych agend i powoduje, że osoby skazane
znajdują się pod szczególną kontrolą, a więc
ponowne popełnienie przestępstwa jest tym łatwiej
wychwytywane i prowadzi do ponownego skazania.
Dochodzi do tego i ta okoliczność, że
sformalizowane agendy kontroli społecznej
generalnie nastawione są na penetrowanie
niższych, a zatem słabszych warstw społeczeństwa
oraz osób żyjących na społecznym marginesie. Stąd
też prawdopodobieństwo skazania po raz pierwszy,
a w następstwie tego po raz kolejny, jest znacznie
większe dla ludzi żyjących w poddawanych
ostrzejszej kontroli segmentach społeczeństwa.

Na poparcie tych twierdzeń można powołać wyniki
badań statystycznych, zgodnie z którymi każde
skazanie zwiększa prawdopodobieństwo ponownego
skazania. Osoby skazane po raz pierwszy mają-
zgodnie z tymi obliczeniami- większą szansę
skazania po raz drugi niż osoby nieskazane, a drugie
skazanie w świetle wyników badań polskich zwiększa
do ok. 45% szansę na skazanie po raz trzeci.
Zgodnie z wynikami tych badań, od szóstego
skazania szansa na kolejne wynosi 60-70%.

Przy problemie powrotu do przestępstwa ujawnia
się diametralna rozbieżność podejścia nurtu
pozytywistycznego oraz antynaturalistycznego w
kryminologii do problematyki przestępczości, ale
także słabość ujęć jednostronnych. Nie wolno
lekceważyć ustaleń kryminologii pozytywistycznej,
wskazujących uwarunkowania powrotu do
przestępstwa w układzie stosunków społecznych,
w których przebiegała droga życiowa przestępcy.
Doświadczenia społeczne jednostki wywierają
potężny wpływ na ukształtowanie się struktur
poznawczych jednostki, te zaś mają decydujące
znaczenie dla jej zachowań. Nie sposób jednak
również przeczyć i temu, że na obraz
przestępczości powrotnej silnie oddziaływują
procesy stygmatyzacyjne, a selektywność działań
sformalizowanych organów kontroli społecznej
przyczyniła się do jego niekompletności. Przyjąć
więc trzeba, że dopiero uwzględniając punkt
widzenia obu tych nurtów, dochodzi się do obrazu
przestępczości powrotnej najbardziej zbliżonej do
rzeczywistości.

Reakcja prawnokarna wobec sprawców
powracających do przestępstwa

Prawnokarna reakcja wobec przestępców powrotnych zależy w
głównej mierze od tego, czy przywiązuje się szczególną wagę do
ponownego popełnienia przestępstwa, jako zdarzenia
świadczącego o niepoprawności sprawcy, czy też traktuje się
sprawcę, który ponownie popełnił przestępstwo, w sposób w
zasadzie nie różniący się od podejścia do sprawców dotąd nie
karanych. Przy pierwszym z tu wymienionych zakłada się ( z reguły
w sposób ukryty ), że reakcja prawnokarna ma bezwzględnie
doprowadzić do korektury zachowania skazanego, polegającej na
powstrzymaniu się od ponownego popełnienia przestępstwa, a
jego niepoprawność wymaga zidentyfikowania stosowanych wobec
niego środków, czyli zaostrzenia wymierzonej mu kary (rygoryzm
sztywny). Konsekwentne stosowanie się do założeń wiedzie do
wymierzenia przestępcom powrotnym kar wieloletniego
pozbawienia wolności, a przy wielokrotności skazań nawet do
dożywotniego więzienia. Podejście przeciwne zakłada konieczność
badania, co było przyczyna ponownego popełnienia przestępstwa i
dostosowania reakcji prawnokarnej do wyniku tych ustaleń, jak też
do wagi popełnionego czynu. Reakcja prawnokarna ma w zasadzie
powstrzymywać skazanego od ponownego popełnienia
przestępstwa, ale nie można absolutyzować wpływu tej reakcji,
gdyż brak efektu „korygującego” nie musi obciążać sprawcy
powrotnego. Czy ponowna reakcja ma być „zwykła” czy też
obostrzona, to wymaga dopiero ustaleń (rygoryzm elastyczny).

Wyniki badan sprawców wielokrotnie karanych
nakazują opowiedzenie się za elastycznym
rygoryzmem jako zasadą reakcji na przestępczość
sprawców powrotnych i na takim też stanowisku
stanął kodeks karny z 1997 roku. Oznacza to
odejście od sztywnego rygoryzmu cechującego
poprzednio obowiązujący kodeks karny, którego
punitywność była czynnikiem sprzyjającym
powiększaniu się zbiorowości recydywistów, gdyż
im więcej sprawców zostaje skazanych na karę
pozbawienia wolności, tym więcej z nich
rozpoczyna „karierę przestępcy”. Odchodzenie od
takiej polityki karnej było istotnym czynnikiem
wpływającym na spadek w latach
dziewięćdziesiątych odsetka recydywistów wśród
ogółu skazanych z ok. 14 do ok. 7%.

Dziękuje

my za uw

agę!

Bibliografia:

•„Kryminologia” –
Brunon Hołyst,

•„Kryminologia” – j.
Błachut, A. Gaberle, K.
Krajewski,

•Strefa Wolnych Myśli –
wywiad z recydywistą,

•Kodeks Karny,

•Internetowy słownik
wyrazów obcych [hasło:
penitencjarny].