Referat ma na celu przedstawienie problematyki recydywy, analizę różnych sposobów postrzegania i rozumienia zjawiska, jego przyczyny oraz możliwości oddziaływania w tym względzie. Problem recydywy należy do najtrudniejszych kwestii związanych z naukami penitencjarnymi.
Recydywa oznacza ponowne popełnienie przestępstwa, wywodzi się z języka łacińskiego, od słów: recidivus co oznacza – powrotny, powtórny, od recidere - popadać w coś na nowo, wracać. Osobę popełniającą ponownie przestępstwo określamy mianem recydywisty. Pojęcie recydywy jest różnie rozumiane. Jako zjawisko kryminalne jest określane jako „drożdże przestępczości”. Stały wzrost jest zjawiskiem powszechnym, wysokim, zwłaszcza w przypadku młodocianych.
Terminem „przestępca powrotny” określa się osobę co najmniej raz skazaną za popełnienie przestępstwa, która ponownie zostaje skazana za przestępstwo popełnione po poprzednim skazaniu. Przestępcą powrotnym jest więc osoba skazana po raz drugi, ale też każdy następny, kluczowym dla użycia tego określenia jest ponowne skazanie, bez względu na to, które z rzędu jest to skazanie. Sprawca wielokrotnie karany – to termin używany, gdy zwraca się uwagę na ilość skazań, jest to osoba skazana za przestępstwo przynajmniej po raz czwarty. Z punktu widzenia stopnia zagrożenia dla porządku prawnego wyróżnić można wśród nich:
Sprawców poważnych przestępstw, takich jak rozboje, włamania do mieszkań lub sklepów, ciężkie uszkodzenia ciała itp. Sprawcy ci wywodzą się niemal zawsze spośród recydywistów o wczesnym początku karalności, mogą stanowić istotne zagrożenie dla innych ludzi.
Sprawców drobnych występków, takich jak okazjonalne kradzieże, naruszenie nietykalności cielesnej itp. Owi sprawcy są typowymi postaciami wielkomiejskiego marginesu społecznego, z reguły alkoholikami niezdolnymi do prowadzenia życia zgodnie ze standardami przyjętymi na ogół w społeczeństwie, są raczej uciążliwi niż niebezpieczni.
Kariery przestępcze- termin ten został wprowadzony do kryminologii jeszcze w latach trzydziestych przez Eleanor i Sheldona Glueck, w związku z badaniami życia przestępców wielokrotnie karanych. W tym kontekście „kariera przestępcza” była wykorzystywana w badaniu sekwencji przestępstw popełnionych przez tego samego sprawcę w określonym odcinku czasowym. Badano genezę podejmowanej przestępczej kariery oraz jej przebieg z uwzględnieniem rodzajów popełnianych przestępstw.
Kariera przestępcy- jest to termin, który używany jest na oznaczenie wyboru określonej drogi życiowej, polegającej na trwałym związaniu się ze środowiskiem przestępczym. Wybór kariery przestępcy nie oznacza, że osoba taka jest, względnie musi być, w przyszłości wielokrotnie karana. Nie można wykluczyć, że osoba taka, mimo popełniania przestępstw, nigdy nie zostanie skazana.
Kategorie wielokrotnie karanych:
wczesnym początku karalności (ponad 4/5 badanych), skazywanych po raz pierwszy już jako młodociani, najczęściej w wieku 17-18 lat, a popełniający liczne, niekiedy poważne czyny karalne jeszcze w okresie nieletniości;
późnym początku karalności (niespełna 1/5 badanych), skazywanych po raz pierwszy nie wcześniej niż po ukończeniu 21 roku życia, a nierzadko dopiero w wieku 24-26 lat, u których popełnianie czynów karalnych w okresie nieletniości występowało w małym natężeniu i dotyczyło głównie wykroczeń.
Mówiąc o powrocie do przestępstwa bierzemy pod uwagę przestępstwa skazane. Reakcja prawo-karna jaką jest skazanie ma być środkiem powstrzymującym od kolejnego popełnienia przestępstwa, wobec tego, jeśli ktoś mimo tego do przestępstwa powraca, oznacza to, że jest to reakcja nieskuteczna. Kryminolodzy antynaturalistyczni traktują skazanie jako coś co powoduje wtórną dewiację i rozpoczęcie mechanizmu naznaczenia społecznego. Dewiacja wtórna Rozpoczyna się w chwili społecznej reakcji na zachowanie dewiacyjne. W przypadku przestępstwa rozpoczyna się w momencie wszczęcia oficjalnego postępowania przeciwko sprawcy, a moment szczytowy następuje podczas procesu karnego. Wtedy następuje publiczne określenie danej osoby jako przestępcy, dewianta, „odmieńca”. Następnie w czasie odbywania kary, publicznie już zdefiniowany przestępca poddawany jest licznym zewnętrznym aktom „degradacji”, jak obcięcie włosów, specjalny ubiór itp. Wszystkie te reakcje na fakt dewiacji sprawiają, że ludzie zaczynają się zachowywać tak, jakby wynikało to z przyczepionych do nich etykiet. Mechanizm naznaczenia społecznego U ludzi poddanych procesowi stygmatyzacji wytwarza się negatywny obraz samego siebie, który może mieć wpływ na ich przyszłe zachowanie. Człowiek naznaczony przez społeczeństwo jako przestępca, alkoholik, homoseksualista, chory psychicznie itp. Zostaje przez społeczeństwo odrzucony. Teoria ma też ważne implikacje praktyczne. Jej ustalenia powinny stanowić ostrzeżenie dla organów wymiaru sprawiedliwości co do tego, jakie ujemne konsekwencje mogą wynikać z faktu wciągania niektórych ludzi w tryby machiny wymiaru sprawiedliwości. Odnosi się to w szczególności do nieletnich, mają oni szczególną podatność na przyswajanie narzucanych ról społecznych. Zbyt pochopne niejednokrotnie wszczynanie postępowania przeciw nieletnim może przyspieszyć proces wykolejenia zamiast mu zapobiec.
Na powrotność do przestępstwa wpływ wywierają przede wszystkim dwa czynniki:
stygmatyzacja, prowadząca do przypisania skazanemu statusu przestępcy;
selektywność działania sformalizowanych agend kontroli społecznej, a zwłaszcza policji i sądów.
Stygmatyzacja, która może uruchomić proces prowadzący do wtórnej dewiacji jest czynnikiem kształtowania się karier przestępczych. Przestępcy napotykają trudności w interakcjach z osobami niekaranymi, co wywołuje perturbacje w ich życiu, a niekiedy uniemożliwia ułożenie sobie stosunków społecznych w sposób redukujący szansę ponownego popełnienia przestępstwa. Często jedynym środowiskiem, w którym skazani mogą znaleźć akceptację, jest zbiorowość osób znajdujących się w podobnej sytuacji. Zwłaszcza wówczas, gdy sankcja prawno-karna polega na niekiedy długotrwałym wyrwaniu z dotychczasowego środowiska, a więc przy zastosowaniu kary pozbawienia wolności, powrót do dawnego układu społecznego jest bardzo często niemożliwy, zawsze zaś poważnie zwiększa się wówczas prawdopodobieństwa trwałego wejścia w rolę przestępcy. Z perspektyw kryminologii antynaturalistycznej twierdzenie o nieskuteczności kary pozbawienia wolności w zapobieganiu powrotowi do przestępstwa jest zbyt słabe- taka kara wręcz sprzyja ponownemu popełnianiu przestępstw. Ze stygmatyzacją łączy się problem selektywności działania sformalizowanych agend kontroli społecznej. Naznaczenie przyciąga uwagę tych agend i powoduje, że osoby skazane znajdują się pod szczególną kontrolą, a więc ponowne popełnienie przestępstwa jest tym łatwiej wychwytywane i prowadzi do ponownego skazania. Dochodzi do tego i ta okoliczność, że sformalizowane agendy kontroli społecznej generalnie nastawione są na penetrowanie niższych, a zatem słabszych warstw społeczeństwa oraz osób żyjących na społecznym marginesie. Stąd też prawdopodobieństwo skazania po raz pierwszy, a w następstwie tego po raz kolejny, jest znacznie większe dla ludzi żyjących w poddawanych ostrzejszej kontroli segmentach społeczeństwa.
W kryminologii ukierunkowanej pozytywistycznie przyczyn powrotu do przestępstwa poszukiwano:
W szczególnych cechach sprawców wielokrotnie karanych,
W uwarunkowaniach powodujących nieefektywność środków karnych, związanych z zastosowaniem niewłaściwego środka karnego, bądź z pozostawieniem sprawcy w kryminogennym środowisku społecznym.
W badaniach ustalono, że dla większości osób wielokrotnie karanych charakterystyczne są cechy:
Pochodzenie z niskich warstw społecznych,
Niekorzystne warunki wychowawcze w domu rodzinnym (rozpad rodziny, negatywne wzorce postępowania, patologie społeczne-prostytucja, przestępczość, alkoholizm, itp.),
Niepowodzenia szkolne,
Nadużywanie alkoholu.
Kryminologiczne rozumienie recydywy oznacza wielokrotne, świadome popełnianie przestępstw lub choćby ujawnianie tendencji do takich zachowań przez określoną osobę. Pojmowana jest jako zjawisko społeczne, nie ma znaczenia czy recydywista został za dane przestępstwo skazy, czy odbył karę, bądź czy w ogóle te przestępstwo zostało wykryte ( tzw. „ciemna liczba recydywy”). W związku z tym wielkość tego zjawiska nie jest znana a statystyki uwzględniają tylko pewną jego część.
W znaczeniu ogólnym recydywa polega na uprzednim ukaraniu sprawcy za przestępstwo.
W ujęciu jurydycznym znajdujemy recydywę w znaczeniu prawnym. Będziemy nią nazywać tę jej część, która odpowiada ustawowym kryteriom. Kodeks Karny z 1997 roku dzieli recydywę na ogólną i specjalną. Pierwsza z nich –ogólna (pojęcie zwężone) obejmuje dwie kategorie: powrót do przestępstwa po uprzednim skazaniu za jakiekolwiek przestępstwo umyślne co stanowi negatywną przesłankę stosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowania tj. art. 66 § 1 (Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy nie karanego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa) oraz powrót do przestępstwa po uprzednim skazaniu za występek umyślny na karę pozbawienia wolności, na czas nie krótszy niż 6 miesięcy bez warunkowego zawieszenia jej wykonywania w myśl art. 58 § 4. (Przepisu § 3 nie stosuje się do sprawcy występku umyślnego, który był uprzednio skazany na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 6 miesięcy bez warunkowego zawieszenia jej wykonania.) Recydywę szczególną ( pojęcie węższe) (sensu sticto), zwaną też specjalną dzieli się na: recydywę szczególną podstawową i recydywę szczególną wielokrotną tzw. multirecydywę. Dotyczy ona osób, które już odbywały karę pozbawienia wolności i w ciągu określonego w ustawie okresu powracają do przestępstwa podobnego lub do określonej kategorii przestępstw. Recydywa podstawowa zachodzi, gdy skazany na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne w ciągu 5 lat od odbycia poprzedniej kary, nie mniej jednak niż 6 miesięcy zostaje ponownie skazany za podobne przestępstwo umyślne. Recydywa wielokrotna zachodzi gdy sprawca był już skazany w warunkach recydywy podstawowej, odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia wolności, w ciągu 5 lat od odbycia ostatniej kary powrócił do przestępstwa a powrót ten dotyczył umyślnego przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem, innego przestępstwa przeciwko mieniu z użyciem przemocy lub groźby jej użycia w myśl art. 64 § 2 (Jeżeli sprawca uprzednio skazany w warunkach określonych w § 1, który odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub części ostatniej kary popełnia ponownie umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźba jej użycia, sąd wymierza karę pozbawienia wolności przewidziana za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.) Przepisy o wymiarze wobec multirecydywistów stosuje się także do sprawcy, który popełnił przestępstwo działając w zorganizowanej grupie lub związku mającym na celu popełnianie przestępstw, a także do sprawcy przestępstwa o charakterze terrorystycznym zgodnie z art. 65 (Przepisy dotyczące wymiaru kary, środków karnych oraz środków związanych z poddaniem sprawcy próbie, przewidziane wobec sprawcy określonego w Art. 64.§ 2, stosuje się także do sprawcy, który z popełniania przestępstw uczynił sobie stałe źródło dochodu lub popełnia przestępstwo działając w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw.) Recydywie wielokrotnemu sąd obligatoryjnie wymierza karę pozbawienia wolności za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę jednak nie może przekraczać granicy 15 lat. Pozostałe przypadki ponownego skazania stanowią recydywę nieskodyfikowaną, która ma wpływ na wysokość kary orzeczonej wobec sprawcy jedynie w ramach sędziowskiego wymiaru kary.
W ujęciu penitencjarnym pojęcie recydywy jest najszersze, bo zawiera w sobie nie tylko ponowne odbywanie kary pozbawienia wolności za przestępstwa podobne, ale również odbywanie tej kary po raz któryś, również za inne przestępstwa. Recydywa ta stale wzrasta, staje się zjawiskiem powszechnym, co łączy się bezpośrednio z ogólnoświatowym kryzysem kary pozbawienia wolności. Współczesne ustawodawstwa często zamiast nazwy więzienie używają nazwy zakład karny, a zamiast nazwy więziennictwo — system penitencjarny. (penitencjarny [fr. penitentiare]odnoszący się do więziennictwa; system. - zespół środków i metod wychowawczych stosowanych w czasie wykonywania kary pozbawienia wolności; system więziennictwa w danym kraju.) Z pierwszymi przejawami myśli penitencjarnej spotykamy się pod koniec XVI wieku. Więzienie w tych czasach było tylko karą poboczną , jednym ze środków odwetu w celu uczynienia z więzienia kary podstawowej samodzielnej, trzeba było poddać gruntowej rewizji pojęcie kary.
W podejściu do recydywistów dominują dwie, przeciwstawne tendencje - jedna dążąca do zaostrzeniu polityki karnej wobec nich, a druga uwzględniająca złożoność uwarunkowań i poszukującą nowych rozwiązań resocjalizacyjnych.
Oddziaływania resocjalizacyjne wobec recydywistów należą do szczególnie trudnych, stąd też to właśnie wśród recydywistów znajduje się największy odsetek skazanych, których prognoza penitencjarna została określona jako zdecydowanie negatywna. Ta niska podatność na resocjalizację wynika głównie z takich czynników, jak wielokrotna karalność, znaczny stopień demoralizacji społecznej, często występujące uzależnienie od alkoholu, deficyty intelektualne, niski poziom wykształcenia, często występujące zaburzenia osobowości, słabe lub zerwane więzi rodzinne, nieadekwatny poziom poczucia winy (bezkrytyczny lub mało krytyczny stosunek do popełnionego przestępstwa) oraz czynniki ściśle związane z karą pozbawienia wolności, a więc silnie zakorzenione normy podkultury przestępczej (zwłaszcza u skazanych identyfikujących się z grupa skazanych grypsujących), znaczny stopień prionizacji, przenoszenie odpowiedzialności za traumatyzującą sytuację uwięzienia na pracowników Służby Więziennej i utożsamianie ich z narzędziem represji i odwetu. Uwzględniając powyższe kwestie oddziaływania resocjalizacyjne wobec recydywistów wydają się zadaniem, gdzie o pozytywne efekty niełatwo. Podstawowa trudność wiąże się z brakiem wiary w skuteczność resocjalizacji u recydywistów oraz z faktem, że wielu z nich przerzuca odpowiedzialność za niewielką jej efektywność na administrację więzienną lub czynniki obiektywne, jednocześnie mając małe wymagania wobec siebie. Stąd też pojawia się konieczność uświadomienia skazanym, że to głównie od nich zależy, czy resocjalizacja będzie skuteczna i w jakim stopniu - nauka odpowiedzialności za własne czyny musi tutaj stanowić podstawę działań. Warto uwzględnić również to, co sami recydywiści wskazują jako czynniki zwiększające efektywność oddziaływań resocjalizacyjnych - są to: możliwość podjęcia pracy, podtrzymywanie kontaktów z rodziną oraz możliwość podjęcia nauki (szkoleń kursowych). Wydaje się, że taka ocena ma wymiar pozytywny, gdyż okazuje się, że recydywiści mają jednak jakieś podstawowe wartości i wcale nie gardzą pracą, rodziną, czy nauką. Warto uwzględnić te kwestie przy oddziaływaniach resocjalizacyjnych.
Resocjalizacja w polskim więziennictwie jest nieskuteczna, bo jest papierkową fikcją. Jednym z powodów jej praktycznego braku jest brak odpowiedniej ilości i jakości personelu. Jeden wychowawca na oddział 140 osób na pewno nikogo nie zresocjalizuje, ani jeden psycholog na cały więzienny pawilon, często 3-4 takie oddziały. Rozmowa skazanego z wychowawcą to zwykle 1-3 minuty dla wypisania kwita dyscyplinarnego lub wniosku nagrodowego. Bywa, że na taką rozmowę czeka się kilka dni, nie licząc dłuższych weekendów. Dłuższa kilkanaście minut rozmowa psychologa z osadzonym zdarza się, ale jak ten podetnie sobie żyły albo inną próbę samobójczą dokona. 10 minut średnio zajmuje rozmowa z wychowawcą dyżurnym, który przyjmuje skazanego do zakładu karnego, gdyż tworzy jego kartotekę. Za zbyt częste zawracanie głowy wychowawcy można czasem dostać kwita dyscyplinarnego, za uprzykrzanie się lub domaganie czegoś, a już na pewno za wykłócanie się z Kodeksem w ręku o swoje prawa podstawowe. Raz na pół roku więzień staje przed komisją penitencjarną, gdzie wychowawca szybko czyta dyrektorowi kilka zdań opinii, którą dyrektor hurtem zatwierdza dla kilkuset skazanych. Wychowawcy mają tyle biurokratycznej papierowej roboty, że często pracują po godzinach, aby temu podołać, zamiast resocjalizować osadzonych. Biurokratyczna machina więziennictwa sama sobie swoimi procedurami i brakiem etatów uniemożliwia wpływ resocjalizatorów na tych, którzy mają być naprawiani i przywracani do społeczeństwa.
Bibliografia:
„Kryminologia” – Brunon Hołyst,
„Kryminologia” – j. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski,
Kodeks Karny,
Internetowy słownik wyrazów obcych [hasło: penitencjarny].
Wikipedia.pl ( hasło: recydywa)