Funkcja rolnictwa w

współczesnej gospodarce

narodowej

prof. dr hab.
Wiesław Musiał

1

Wykład 4

P-2012

2

Człowiek ma w środowisku
przyrodniczym dominującą pozycję i
stara się sobie przyporządkować –
ekonomicznie środowisko z którego
może skorzystać

Według A.N Whiteheada
wytłumaczeniem tzw. aktywnego
ataku człowieka na otoczenie „jest
potrójne ponaglanie”:

aby żyć
aby żyć dobrze
aby żyć lepiej

3

Po pierwsze należy zachować
życie, po drugie żyć w sposób
zadawalający, a po trzecie
uzyskiwać wzrost zadowolenia.

W ogólnej strukturze spożycia
człowieka tj. spożycia żywności,
odzieży i obuwia, mieszkań, ochrony
zdrowia, oświaty i kultury, komunikacji
i wypoczynku to pierwsza i pierwotna
funkcja spożycia jest bezalternatywną.

4

W zakresie waloryzacji spożycia
(wyodrębnionego na podstawie stopy i
struktury spożycia wyróżnia się trzy
jego typy:

Typ 1

typowy dla krajów o najniższej
stopie życiowej, udział
wydatków na żywność jest 
50%

Typ 2

typowy dla krajów o
średnim poziomie rozwoju
gospodarczego 25% < S <
50%

S – % wydatków na żywność w całości
spożycia

5

Typ 3

W: Polsce S wynosi 24%
(2011 r.)

typy dla krajów o najwyższej
stopie życiowej S < 25%

S – % wydatków na żywność w całości
spożycia

Niemczech 10,4%
Hiszpania 18,3%
Wielka Brytania 11,2
%
Rumunia 31,0 %
Litwa 25,8 %
Średnio UE 15,2 %

6

Część I

Funkcje
rolnictwa w
ujęciu
tradycyjnym

7

Funkcje to zadania i świadczenia
jakie wykonuje rolnictwo na rzecz
społeczeństwa i gospodarki

1. Produkcja żywności.
2. Produkcja surowców dla przemysłu

spożywczego.

3. Jest rynkiem zbytu dla

pozarolniczych działów
produkcyjnych i usługowych.

4. Tworzy produkt krajowy (PKB).
5. Jest uczestnikiem wymiany

międzynarodowej

8

6. Jest producentem nieżywnościowych

surowców odtwarzalnych
(energetycznych i użytkowych).

7. Jest „buforem” zatrudnienia a w

przeszłości (1945 – 1990) „źródłem”
pozyskania siły roboczej

8. Pełni funkcje akumulacyjne (źródło

środków na inne cele inwestycyjne-
pozarolnicze)

9

9. Jest działem gospodarki narodowej

traktowanym odmiennie i
poddawanym interwencjonizmowi
państwowemu

10.Jest organizatorem przestrzeni w

której żyje człowiek

10

Produkcja żywności – poza
aspektem zaspokojenia potrzeb
żywnościowych ilościowo i
jakościowo ważnym jest tzw.
bezpieczeństwo żywnościowe
(indywidualne, narodowe,
światowe)

Ad 1.

Aby bezpieczeństwo żywnościowe
narodowe było zachowane muszą być
spełnione cztery warunki:

A. Fizyczna dostępność żywności co

oznacza z krajowa gospodarka
żywnościowa gwarantuje pokrycie
zapotrzebowania co najmniej
minimalnego – fizjologicznego, a
import dostarcza ponad to co stanowi
minimum

11

B. Trwałość i niezawodność dostaw

żywności

C. Ekonomiczną dostępność żywności,

także dla najbiedniejszej ludności i
dla najsłabszych ekonomicznie
gospodarstw domowych

D. Zdrowotna odpowiedniość żywności,

jej dobra jakość i właściwe proporcje
składników pokarmowych

Bezpieczeństwo żywnościowe
pojedynczego kraju jest zagadnieniem
o wiele bardziej istotnym i trudniej
osiąganym aniżeli bezpieczeństwo
żywnościowe bloków gospodarczych
np. UE

12

Ad 2.

Surowce dla przemysłu rolno-
spożywczego (i przetwórczego).

W miarę rozwoju gospodarczego
społeczeństwo odchodzi od spożycia
produktów naturalnych,
nieprzetworzonych na rzecz bardziej
przetworzonych (przez przemysł
przetwórczy).

Surowce rolnicze, roślinne, zwierzęce
i wtórnie uszlachetnione są
przerabiane i nadaje im się
wymagane walory jakościowe,
smakowe, zapachowe, barwne i
przygotowanie marketingowe.

13

Ad 3.

Rynek zbytu dla
pozarolniczych działów
gospodarki

Rolnictwo uzasadnia swym popytem
byt wielu działów gospodarki w tym:

 przemysł maszyn rolniczych,
 przemysł produkujący nawozy i

pestycydy,

 przemysł farmaceutyków

zwierzęcych.

A także znaczącą część przemysłu
produkującego materiały budowlane,
stal, cement, energia elektryczna.

14

Wzrósł także udział w korzystaniu przez
rolników z usług informatycznych i
telekomunikacyjnych.

W sektorach których miejscem zbytu
jest rolnictwo pracuje podobna liczba
ludności jaka jest efektywnie
zatrudniana w rolnictwie (tj. ok. 1
mln).

15

Tworzy produkt krajowy brutto
(PKB).

Ad 4.

W okresie międzywojennym rolnictwo
było głównym twórcą PKB ca 70%.

Wraz z rozwojem gospodarczym
udział rolnictwa w tworzeniu PKB
systematycznie spada.

1960 r. –
23,3%
1970 r. –
15,7%
1980 r. –
14,9%
1990 r. –
8,2%

16

Udział rolnictwa, leśnictwa i łowiectwa w
PKB (w%)

1995 r.

2000 r.

2001 r.

2002 r.

2003 r.

2004 r.

2005 r.

2006 r.

2007 r.

2008 r.

2009 r.

2010 r.

7,0%

4,4% 4,5%

4,0% 3,9%

4,5%

4,2%

3,7% 3,8%

3,9% 3,9% 3,8%

W 2011 r. 3,9% (dane nie
ostateczne)

17

Zmniejszenie udziału rolnictwa w
tworzeniu PKB wynika głównie z:



ograniczania produkcji
rolniczej zwłaszcza roślinnej,
ale także zwierzęcej



pogarszania się relacji cen
produktów rolnych do cen
środków produkcji.

18

Zmniejszanie się udziału rolnictwa w
PKB jest jednak tendencją dość trwałą
(do pewnego poziomu ca 2%):

 W krajach wysoko rozwiniętych

udział ten spadł w ciągu ca 100
lat z 40-50% do około 2-3% w
tym czasie produkcja
przemysłowa wzrosła ca 40
krotnie (4000 %).

 Kurczenie się działu rolnictwa

jest jednym z następstw
rozwoju gospodarczego.

19

Tłumaczą to zjawisko dwie
teorie:

I.
Popytowa:

II. Produkcyjno-
podażowa:

mówi o niskiej elastyczności
dochodowej i cenowej popytu na
żywność (<1) co stwarza barierę
rynkową ekspansji rolnictwa.

mówi, że przyczyną kurczenia się
rolnictwa są różnice produkcyjności
(wydajności) pracy a także i
kapitału w rolnictwie w stosunku do
działów pozarolniczych.

20

Dużą część zysków (i wartości
produkcji) z wytworzonej
produkcji rolnej przechwytuje
pozostałe ogniwa agrobiznesu:

 przetwórstwo,
 pośrednictwo,
 handel,
 producenci środków

produkcji

21

Jako uczestnik wymiany
międzynarodowej

Ad 5.

Za czasów gospodarki centralnej
planowanej rolnictwo było
znaczącym eksporterem
produktów rolnych, także w
warunkach deficytu wielu
produktów, zwłaszcza
zwierzęcych na rynku
wewnętrznym.

Po urynkowieniu gospodarki (w 1989 r.)
nastąpił wzrost produkcji żywności i
utrzymanie jej eksportu, a od 1993 r.
tendencje te uległy załamaniu.

22

Od 2003 r. Polska stała się ponownie
eksporterem netto towarów rolno-
spożywczych a saldo wyniosło:
(w 2000r. – 0,53 mld USD,
2001r. – 0,38 mld USD),
2002r. – 0,29 mld USD,
2004r. – 0,83 mld €,
2005 r. – 1,63 mld €

Wartość eksportu za 2011 r.
wynosiła 62 mld zł (14,5 mld
€), saldo dodatnie ok. 2 mld €

23

Największym partnerem Polski w
handlu zagranicznym rolno-
spożywczym są kraje UE, a także
kraje byłego ZSRR, NAFTA.

Produkcja nadwyżki żywności ponad
potrzeby wewnętrzne gwarantuje
bezpieczeństwo żywnościowe w
sytuacji nieurodzaju (i przynosi
dewizy).

Stwarza także szanse dla rolników
na opłacalną produkcję.

24

Polska wchodząc do UE zobowiązała
się przestrzegać wynegocjowanych
limitów (maksymalnych kwot
produkcyjnych), uniemożliwia to np.
zwiększenie produkcji mleka a stąd i
jego przetworów (z mleka krajowego).

25

Ad 6.

Wytwarzanie przez rolnictwo
energii odtwarzalnej i
surowców substytuujących gaz
i ropę naftową

Cała produkcja finalna rolnictwa ma
wartość energetyczną (i teoretycznie
można by ją było spalać).

Obecnie gdy są problemy z
uzasadnionym ekonomicznie
zagospodarowaniem całej przestrzeni
produkcyjnej, nowa i duża szansa tkwi
w produkcji nieżywnościowej tj.
surowcach odnawialnych.

26

Surowce energetyczne:

 biodizel (bioester) – rzepak i inne

oleiste,

 bioetanol – ziemniaki, zboża,

buraki cukrowe,

 słoma,
 wierzba energetyczna …,
 biogaz,
 lasy energetyczne (specjalne

nasadzenia),

 inne produkty odpadowe.

27

Przestrzeń rolnictwa jako miejsce
lokalizacji urządzeń pozyskiwania
energii:

 wiatraków (techniczne plantacje

energetyczne),

 baterii słonecznych,
 ...

28

Surowce do produkcji
substytutów produktów syntezy
chemicznej np.:

 mączka ziemniaczana jako

surowce do produkcji
biostyropianu,

 oleje smarne pochodzenia

roślinnego,

 len i konopie do produkcji różnych

materiałów budowlanych, papieru,
opakowań …

29

Obowiązek stosowania biopaliw
wynika z przepisów UE (Dyrektywa
2003/30/UE) i ich udział powinien
wznosić 2% do roku 2005 i 5,75% do
2010 r., a do 2020 r. 10%

30

Ad 7.

Jako „bufor” nadwyżki siły
roboczej.

W latach 1970 – 1980 rolnictwo
„dostarczało” rocznie 150-200
tys. deficytowej siły roboczej do
innych działań gospodarki.

31

Obecnie „wieś i rolnictwo”
przechowuje ok. 2-2,5 mln
nadwyżkowej siły roboczej która
na wsi:



może znaleźć chociaż
marginalne zatrudnienie,



ma gdzie mieszkać,



mniej obciąża fundusze
socjalne Państwa.

32

Obecnie problem bezrobocia na wsi
rozwiązywany jest (w dużej części)
poprzez emigracje zarobkowe do
krajów starej UE.

Nie jest to jednak optymalny
sposób rozwiązywania
problemów bezrobocia w kraju i
na wsi

Bardzo ważne jest
podejmowanie przez
rolników różnych form
działalności pozarolniczej

33

Ad 8.

Akumulacyjne funkcje
rolnictwa.

 W powojennej historii było

traktowane jako źródło pozyskiwania
środków finansowych na rozwój
innych działów gospodarki
(przemysłu).

 Obecnie znaczącą część wartości

produkcji wytworzonej w rolnictwie
przechwytują (wspomniane już) inne
ogniwa agrobiznesu.

34



Jednocześnie państwo wspiera
niewydolny ekonomicznie sektor
rolny środkami pochodzącymi z
budżetu UE oraz z budżetu
krajowego konserwując istniejący
stan podmiotowy i ekonomiczny.



Kwoty transferowe środków
pochodzących z UE i wspieranych
budżetem krajowym są bardzo duże
i wynoszą za lata 2007-2010

 płatności bezpośrednie i ONW

42,1 mld zł

 inne działania pomocowe 6,2 mld

zł.

35



Zapobiega to zjawisku nasilenia
upadku gospodarstw niewydolnych
ekonomicznie, jednak nie dość
skutecznie wspiera rozwój i
przebudowę rolnictwa i gospodarstw

36

Ad 9.

Odmienność traktowania
rolnictwa w polityce
gospodarczej od innych
działów gospodarki (np.
przemysłu).

Państwo (i UE) prowadzi politykę
taniej żywności aby zmniejszyć koszty
(i problemy redystrybucyjne)
wyżywienia ludności najbiedniejszej.
Utracone przez rolników korzyści
(wynikające z zaniżonych cen
rolnych) rekompensowane są przez
system dotacji (transfery od
podatników i od konsumentów).

Transfer ten jest obecnie
bardzo duży

37

Ad 10.

Jako organizator przestrzeni
produkcyjnej.

 Jest kreatorem krajobrazu

kulturowego.

 Jest sposobem na życie

mieszkańców wsi.

 Pełni funkcje ekologiczne, kulturowe

(np. etnograficzne).

Rolnik jest obecnie w dużej mierze
kreatorem i konserwatorem przyrody
ożywionej.

38

Część II

Nowe ujęcie
funkcji
rolnictwa w
gospodarce

A. Funkcje komercyjne
B. Funkcje pozakomercyjne

39

Funkcje komercyjne: to produkcja z
myślą o przychodach, dochodach i zysku

•kreacja zysku (i dochodu
rolniczego)

•rozwój ilościowy i jakościowy
produkcji

•zwiększanie towarowości produkcji

•wzrost eksportu produkcji

•rozwój produkcji pozażywnościowej

•wzrost zasobów kapitału

•wzrost wartości kapitału i ziemi

•komercjalizacja ziemi na cele
nierolnicze

•zwiększanie wartości dodanej
produktów

•pozyskiwanie transferów
budżetowych

•p

o

d

tr

zy

m

a

n

ie

(i

r

o

zw

ó

j)

za

tr

u

d

n

ie

n

ia

•z

m

n

ie

js

ze

n

ie

u

c

ią

żl

iw

o

ś

c

i

p

ra

c

y

•k

re

a

c

je

z

a

tr

u

d

n

ie

n

ie

p

o

za

ro

ln

ic

ze

g

o

•b

u

fo

ro

w

a

n

ie

n

a

d

w

y

że

k

s

ił

y

ro

b

o

cz

e

j

•u

c

ze

s

tn

ic

tw

o

w

r

y

n

k

u

c

h

e

m

ik

a

lió

w

ro

ln

y

c

h

•u

c

ze

s

tn

ic

tw

o

r

y

n

k

u

e

n

e

rg

ii,

z

a

s

ila

n

ie

ry

n

k

u

e

n

e

rg

ii

w

s

u

ro

w

c

e

•u

c

ze

s

tn

ic

tw

o

r

y

n

k

u

ś

ro

d

k

ó

w

te

c

h

n

o

lo

g

ic

zn

y

c

h

i

b

u

d

o

w

la

n

y

c

h

•k

re

o

w

a

n

ie

p

o

p

y

tu

n

a

n

o

w

e

t

e

c

h

n

o

lo

g

ie

•u

cz

e

s

tn

ic

tw

o

w

e

w

s

p

ó

ln

y

m

r

y

n

k

u

i

ry

n

k

a

c

h

g

lo

b

a

ln

y

c

h

Rolnictwo

W

sp

ie

ra

n

ie

ro

zw

o

ju

d

zi

a

łó

w

p

o

za

ro

ln

y

c

h

P

o

d

tr

zy

m

a

n

ie

za

tr

u

d

n

ie

n

ia

Kreacje

dochodów

Rozwój

kapitału

40

Pozakomercyjne funkcje
rolnictwa to funkcje:

zielon

e

zielon

e

Obejmujące kształtowanie i
ochronę krajobrazu
kulturowego, zapewnienie
racjonalności
agrotechnicznej, dobrostanu
zwierząt, utrzymanie dobrej
kultury rolnej.

żółte

żółte

Obejmują utrzymanie
spójności i żywotności
obszarów wiejskich,
podtrzymanie miejsc pracy,
walorów kulturowych,
tradycji.

41

błękit

ne

błękit

ne

Obejmują zarządzanie
zasobami wodnymi,
zapobieganie erozji,
powodziom

białe

białe

Obejmują dostęp do
żywności i bezpieczeństwo
żywnościowe, zapewnienie
różnorodności żywności i jej
wysokich walorów
dietetycznych, wytwarzanie
żywności funkcjonalnej,
produkcja rolna na potrzeby
medycyny.

42

Pozakomerc
yjne funkcje
rolnictwa w
gospodarce
narodowej

•współdziałanie w utrzymaniu obszarów
chronionych

•kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego i
kulturowego

•racjonalna ekologicznie agrotechnika

•zapewnienie dobrostanu zwierząt gospodarskich

•podtrzymanie bioróżnorodności

•wytworzenie energii z biomasy

•poprawa obiegu materii energii

•utrzymanie spójności i żywotności
obszarów wiejskich

•podtrzymanie tożsamości wsi

•ochrona tradycji i kultury ludowej

•rozwój produkcji i usług bezpośrednio
związanych z rolnictwem

•podtrzymanie i rozwój infrastruktury
gospodarczej

•z

a

rz

ą

d

z

a

n

ie

z

a

s

o

b

a

m

i

w

o

d

n

y

m

i

•p

o

p

ra

w

a

j

a

k

o

ś

c

i

w

ó

d

•z

a

p

o

b

ie

g

a

n

ie

p

o

w

o

d

z

io

m

•w

y

tw

a

rz

a

n

ie

e

n

e

rg

ii

w

o

d

n

e

j

i

w

ia

tr

o

w

e

j

•z

a

p

e

w

n

ie

n

ie

b

e

z

p

ie

c

z

e

ń

s

tw

a

ż

y

w

n

o

ś

c

io

w

e

g

o

•z

a

p

e

w

n

ie

n

ie

r

ó

ż

n

o

ro

d

n

o

ś

c

i ż

y

w

n

o

ś

c

i

•z

a

p

e

w

n

ie

n

ie

w

y

s

o

k

ie

j j

a

k

o

ś

c

i z

d

ro

w

o

tn

e

j

ż

y

w

n

o

ś

c

i

•w

y

tw

a

rz

a

n

ie

ż

y

w

n

o

ś

c

i f

u

n

k

c

jo

n

a

ln

e

j

•p

ro

d

u

k

c

ja

r

o

ln

a

n

a

p

o

tr

z

e

b

y

m

e

d

y

c

y

n

y

Rolnictwo

Funkcje zielone

Funkcje żółte

F

u

n

k

c

je

b

łę

k

it

n

e

F

u

n

k

c

je

b

ia

łe

43

Zapewne pojawiać się będą także
nowe funkcje jakie powinno pełnić
rolnictwo na rzecz gospodarki.

Funkcje te (i świadczenia)
stanowią uzasadnienie
wspierania rolnictwa środkami
budżetowymi oraz akceptacje
wynikających stąd transferów
budżetowych.

Dziękuję !

Dziękuję !