pielegn srod rodz m3

Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
Wstęp
1. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie z osobami niepełnosprawnymi fizycznie
2. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie z osobami niepełnosprawnymi sensorycznie
3. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie z osobami niepełnosprawnymi umysłowo
4. Przeciwdziałanie izolacji społecznej osób niepełnosprawnych
5. Niepełnosprawni i architektura mieszkań oraz urbanizacja
1
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
Wstęp
Co siódmy Polak cierpi z powodu niesprawności. Dodatkowo stale wzrasta liczba osób, które
z powodu złego stanu zdrowia mają trudności z wypełnianiem swoich ról społecznych
i życiowych albo w ogóle nie mogą ich pełnić. Niepełnosprawność nie jest wyłącznie tragedią
dotkniętego nią człowieka. Towarzyszy społeczeństwu od zawsze, jest wpisana w życie tak
samo jak choroba czy starość.
Z medycznego punktu widzenia niepełnosprawność rozumie się nie tylko jako skutek
choroby lub urazu. Przede wszystkim jest ona rezultatem barier, na jakie osoba
niepełnosprawna napotyka w społeczeństwie. Wzrost świadomości oraz wiedzy
społeczeństwa na temat osób fizycznie, psychicznie i umysłowo niesprawnych, a także coraz
większa aktywność niepełnosprawnych pozwalają przypuszczać, że nie powrócą czasy
obojętności wobec ich problemów. Powoli, ale konsekwentnie przedostają się do
codziennego życia społeczeństwa takie pojęcia, jak integracja, znoszenie barier
urbanistycznych i architektonicznych, wyrównywanie szans, normalizacja, poprawienie
jakości życia. Pielęgniarstwo środowiskowe mądrością swoich pielęgniarek dąży do tego, by
życie tych ludzi stało się przyjemne, by mieli szansę na osiągnięcie celów, które nadają sens
ludzkiej egzystencji i sprawiają, że życie z ograniczeniami sprawia radość, że może stać się
całkiem normalne.
W gruncie rzeczy chodzi o gotowość i uwrażliwienie osób nieupośledzonych, tak aby starały
się one o zagwarantowanie strukturalne i przestrzenne godnego obszaru życia ludziom
niepełnosprawnym (Pąchalski A., 2003: 17).
2
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
1. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie
z osobami niepełnosprawnymi fizycznie
Światowa Organizacja Zdrowia, klasyfikując niepełnosprawność, dała międzynarodowy
wzorzec dla zdefiniowania konsekwencji wrodzonych i nabytych stanów zdrowotnych.
W związku z tym wyróżnia się:
�ł uszkodzenie jako odchylenie od norm psychicznych, anatomicznych, fizjologicznych
struktur i funkcji:
" wzroku i słuchu,
" układu kostnego i/lub mięśniowego,
" kończyn,
" mózgu,
�ł niezdolność/niemożność jako ograniczenie, brak zdolności do działania w sposób
uważany za typowy dla życia ludzkiego:
" patrzenia, słuchania, widzenia,
" poruszania,
" samodzielnego wykonywania codziennych czynności,
�ł upośledzenie jako indywidualną socjalną niesprawność w wykonywaniu czynności
socjalnych, rozumianych jako normalne w środowisku społecznym i kulturowym:
" orientacja,
" mobilność,
" praca zawodowa,
" niezależność ekonomiczna,
" samodzielność,
" integracja społeczna.
Na pewne zakresy niepełnosprawności, jako ludzie stojący z zewnątrz, nie mamy wpływu.
Inne są bezpośrednio od nas zależne, np. bariery architektoniczne, dyskryminacja osób
niepełnosprawnych poprzez unikanie kontaktu z nimi, przedmiotowe traktowanie itp. Należy
szukać możliwości likwidowania tych zawinionych przez społeczeństwo wymiarów
niepełnosprawności. Istnieje wiele środków terapeutycznych i pedagogicznych, za pomocą
których można rekompensować takie braki (Pęchalski A., 2003: 17).
3
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
Sposób, w jaki osoba niepełnosprawna będzie przeżywała swoją niepełnosprawność zależy
w dużej mierze od otoczenia. Wciąż zdarzają się sytuacje, spowodowane bezmyślnością,
brakiem wrażliwości, wyobrazni, czasem egoizmem. Osoba niepełnosprawna powinna mieć
zapewnione warunki i możliwości życia, które przynajmniej w podstawowych wymiarach nie
będzie się różniło do życia zdrowej części społeczeństwa.
Integracja to umożliwienie tym ludziom brania udziału w życiu społecznym, adekwatne do
posiadanych zdolności i umiejętności, samodzielnego określania celów życia i ich
autonomicznej realizacji.
Problemy osób niepełnosprawnych fizycznie to:
�ł możliwość zaspokojenia najbardziej podstawowych potrzeb człowieka,
�ł pogłębianie się stopnia niepełnosprawności,
�ł zdolność i możliwość do przemieszczania się,
�ł poczucie bezpieczeństwa,
�ł prowadzenie aktywnego życia, wykonywanie pracy zawodowej lub innych zajęć,
�ł stabilizacja ekonomiczna,
�ł kontakty z otoczeniem, komunikacja międzyludzka,
�ł możliwość uczenia się i rozwoju,
�ł przestrzeganie praw człowieka,
�ł zawieranie partnerskich związków i przeżywanie seksualności,
�ł przyjazne środowisko życia,
�ł mieszkanie jako miejsce:
" bycia u siebie,
" cechujące się stałością,
" samourzeczywistnienia i dysponowania własną osobą,
" wspólnego życia,
" prezentowania własnej osoby i demonstrowania statusu społecznego,
�ł satysfakcjonujące życie.
Osoby niepełnosprawne fizycznie mają ograniczone możliwości poruszania się. Przyczyną
tego stanu są:
�ł wrodzone i nabyte wady narządu ruchu,
�ł wrodzone i nabyte choroby ośrodkowego układu nerwowego,
�ł urazy,
�ł wypadki,
4
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
�ł choroby wymagające amputacji.
W szpitalu, po ciężkim zazwyczaj wypadku, osoby z uszkodzeniem rdzenia kręgowego
znajdują się pod stałą opieką personelu medycznego. Po powrocie do domu nie potrafią się
bez niej obejść i wykonać codziennych czynności. Rodzina jest bezradna.
Pielęgniarka środowiskowa lub rodzinna rozpoczyna bardzo mozolną pracę z chorym i z jego
rodziną. W czasie pierwszych kontaktów z nimi na podstawie wywiadu i badania fizykalnego
ocenia stan, potrzeby, problemy i możliwości samego podopiecznego w zakresie
systematycznego dążenia do samodzielności i aktywności. Ocenia także możliwości
pełnienia funkcji opiekuńczych przez rodzinę. Stan zdrowia, w którym znalazł się człowiek
jest ogromnym problemem, ponieważ osoba z trwałym uszkodzeniem rdzenia kręgowego nie
będzie już z reguły nigdy w pełni sprawna fizycznie. Duże znaczenie w planowaniu opieki ma
też kondycja psychiczna osoby niepełnosprawnej i rodziny.
Celem strategicznym opieki zorganizowanej przez pielęgniarkę środowiskową będzie
doprowadzenie osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim do tego, by prowadziła swoje
życie normalnie i urzeczywistniła plany, które miała przed wypadkiem. Jest to bardzo trudne,
ale możliwe do osiągnięcia, dzięki współpracy z zespołem terapeutycznym i organizacjami,
które zajmują się pomocą i edukacją.
Taką organizacją jest Fundacja Aktywnej Rehabilitacji, prowadząca kompleksowy,
profesjonalny i skuteczny program przywracania do aktywnego życia ludzi, którzy na skutek
wypadku doznali uszkodzenia rdzenia kręgowego.
Człowiek niepełnosprawny fizycznie, korzystający z wózka inwalidzkiego, powinien mieć
informacje, wiedzę i umiejętności niezbędne do prowadzenia normalnego życia. Są to
umiejętności:
�ł samodzielnego przesiadania się na wózek i zsiadania z niego,
�ł ubierania się i rozbierania, treningu samoobsługi,
�ł techniki jazdy na wózku,
�ł treningu ogólnokondycyjnego,
�ł poruszania się po domu, po mieście, w terenie, jeżdżenia wózkiem po schodach w dół
i w górę,
�ł prowadzenia przystosowanego samochodu,
5
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
�ł poznania dyscyplin sportowych, które może uprawiać na wózku, np. łucznictwa, tenisa
stołowego,
�ł zapobiegania i leczenia odleżyn,
�ł życia seksualnego i prokreacji,
�ł doboru i dopasowania zaopatrzenia urologicznego,
�ł doboru i dopasowania wózka inwalidzkiego, sprzętu ortopedycznego, rehabilitacyjnego.
Aktywna rehabilitacja jest jednym ze środków na drodze do samodzielności, sposobem na
przezwyciężenie największych ograniczeń fizycznych oraz na pokonanie bariery psychicznej.
Zwycięstwo nad własnymi słabościami i przeszkodami, które z pozoru wydają się
niezwyciężone jest możliwe. Pielęgniarka, która będzie prezentowała taki sposób działania
z osobą niepełnosprawną, rodziną, grupami wsparcia (a taką jest Fundacja), osiągnie sukces
w przywróceniu jej do normalności. Wymaga to troskliwej, starannej, drobiazgowej
i empatycznej opieki, wspierania i zachęcania podopiecznego do wysiłku, a także wiedzy na
temat istniejących grup wsparcia, organizacji pozarządowych przygotowanych do pomocy
pielęgniarkom, rodzinom, a przede wszystkim osobom niepełnosprawnym fizycznie.
Fundacja prowadzi szkolenia dla pielęgniarek oraz tych wszystkich, którzy chcą, organizują
i odpowiadają za pomoc osobom niepełnosprawnym fizycznie.
6
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
2. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgniarskie
z osobami niepełnosprawnymi sensorycznie
Człowiek jest istotą społeczną i optymalny rozwój może osiągnąć jedynie poprzez
współuczestnictwo w życiu otaczającej go społeczności. Przez lata potrzeby osób
niepełnosprawnych były niezauważane. Zdawano sobie sprawę z ich obecności, ale była to
obecność bierna, brakowało natomiast ich aktywności oraz możliwości rozwoju osobistego
i społecznego. Ta grupa społeczna nie mogła zaistnieć. Przemiany ustrojowe w 1989 roku
przyniosły zmiany w ustawodawstwie dotyczącym osób niepełnosprawnych. Stworzyły im
możliwość aktywnej obecności w życiu społecznym, jednak same jako takie nie
zmieniły ich sytuacji, nie zorganizowały im życia.
Prawo stworzyło szansę i otworzyło przed niepełnosprawnymi nowe możliwości, jednak
wykorzystanie ich jest zadaniem samych niepełnosprawnych. Muszą się zrzeszyć
w organizacje, w których wraz z opiekunami, będą uwzględniać swoje potrzeby, w tym
duchowe i kulturalne, troszczyć się o swoją egzystencję, samodzielność, rozwój, zdobywać
to, co do tej pory było nieosiągalne. Będą mogli korzystać z efektów swojej pracy oraz
kontaktować się ze zdrową częścią społeczności, której pełnowartościowymi członkami
nareszcie się poczują. Powstało wiele organizacji pozarządowych zrzeszających osoby
w zależności od rodzaju niepełnosprawności, np. Polski Związek Niewidomych, Polski
Związek Głuchoniemych, Związek Inwalidów Narządu Ruchu, Polskie Stowarzyszenie
Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera.
Podstawowym celem tych organizacji jest niesienie szeroko rozumianej pomocy ich
członkom, rodzinom i opiekunom. Ten cel jest realizowany poprzez:
�ł organizowanie różnych form samopomocy,
�ł prowadzenie czynnej edukacji zdrowotnej wobec członków i sympatyków w zakresie
rehabilitacji leczniczej, korzystania ze sprzętu rehabilitacyjnego pomocniczego,
samoopieki, asertywności, żywienia,
�ł wymianę informacji i kształcenie w zakresie: obsługi komputerów, jazdy na wózku
w terenie, języka migowego, daktylografii, ideografii, poruszania się osoby niewidomej
w terenie, korzystania przez osoby niewidome z pomocy psów,
�ł współpracę z ośrodkami zagranicznymi i prowadzenie czynnej wymiany członków oraz
dzielenie się doświadczeniami,
7
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
�ł wpływanie na polityków i decydentów, by zechcieli dostrzegać problemy osób
niepełnosprawnych,
�ł inspirowanie, organizowanie i prowadzenie badań naukowych.
Medycyna często nie jest w stanie definitywnie wyleczyć choroby, usunąć
niepełnosprawności czy zniwelować dolegliwości. Zawsze jednak można poprawić komfort
życia osób niepełnosprawnych za pomocą środków medycznych, pozamedycznych oraz
wsparcia społecznego.
Jednym z warunków dobrej jakości życia tych osób jest wartościowe i atrakcyjne spędzanie
wolnego czasu, rozwój osobisty, uczestnictwo w życiu kulturalnym i towarzyskim
społeczności, w której żyją. Niezbędne do realizacji tych celów jest respektowanie przez
społeczeństwo specyficznych potrzeb ludzi niepełnosprawnych sensorycznie, udostępnienie
miejsc użyteczności publicznej, dóbr kultury, przejawiania wobec nich pozytywnych postaw.
Jednym z rodzajów niepełnosprawności jest niepełnosprawność sensoryczna. Jest to
niesprawność dotykająca zmysły, które jak wiadomo mają decydujący wpływ na rozwój
człowieka.
W środowisku ludzi niepełnosprawnych funkcjonuje grupa osób, u których niesprawność
dotyczy narządu wzroku. Jest to ułamek procenta całej populacji, zatem ich problemy są
mało znane ogółowi społeczeństwa, często nierozumiane i pomijane.
Problemy człowieka niewidomego
Utrata wzroku albo jego znaczne ograniczenie mają wpływ na możliwości poznawcze. Wiele
informacji człowiek uzyskuje dzięki korzystaniu z tego zmysłu. Dlatego też jego utrata lub
znaczne ograniczenie to odebranie człowiekowi możliwości obserwacji, czytania i pisania
powszechnymi technikami, oglądania filmów i korzystania z rysunków.
Osoba niewidoma narażona jest na wiele urazów: uderzenie się, wpadnięcie na kogoś,
potłuczenie lub przewrócenie przedmiotów w domu, w sklepie, w szkole i w innych miejscach
użyteczności publicznej. Ograniczenie swobody poruszania ma negatywny wpływ na rozwój
fizyczny, może ograniczyć kontakty towarzyskie, życie kulturalne, obniżyć poczucie własnej
wartości. Niewidzenie utrudnia pełnienie ról i obowiązków w rodzinie, wykonywanie
codziennych czynności, prowadzenie gospodarstwa rodzinnego, wychowywanie dzieci,
załatwienie wielu spraw rodzinnych.
8
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
Zła sytuacja ludzi niewidomych komplikuje się też z powodu kłopotów z podjęciem pracy,
która spełniałaby ich aspiracje oraz nie budziła obaw i niepokoju pracodawców. Kolejnym
problemem jest poruszanie się w terenie i w pomieszczeniach zamkniętych z białą laską,
z opiekunem, z psem przewodnikiem lub samodzielnie, pod warunkiem, że osoba niewidoma
odbyła specjalne przeszkolenie organizowane przez ośrodek dla niewidomych.
Prowadzenie domu to również duży kłopot. Wielu niewidomych wymaga pomocy, zwłaszcza
przy gotowaniu posiłków, dobieraniu ubrań, zwłaszcza pod względem kolorystycznym (aby
wyglądali estetycznie). Robienie zakupów, podróżowanie, załatwianie spraw w urzędach to
także czynności wymagające obecności rodziny lub opiekuna. Ponadto problemy osób
niewidomych wynikają z:
�ł braku akceptacji osób widzących,
�ł braku sprzętu rehabilitacyjnego,
�ł braku udogodnień dla niewidomych w sklepach, urzędach, na ulicach, w środkach
transportu,
�ł trudności z podjęciem nauki na uczelniach wyższych,
�ł niskich rent,
�ł braku poczucia bezpieczeństwa nie są w stanie obserwować mimiki ludzi, więc nie
wyczuwają atmosfery i dystansu.
Pomoc pielęgniarki środowiskowej to inicjatywa własna. Współpracuje ona z zespołem
terapeutycznym, pracownikami ośrodka pomocy rodzinie oraz pracownikami organu
założycielskiego. Wszyscy oni wspólnie starają się pomóc niewidomym poprzez:
�ł wprowadzenie udogodnień w postaci informacji mówionej w środkach transportu i na
ulicy,
�ł stworzenie miejsc pracy (to bardzo trudny problem),
�ł stworzenie możliwości rozwijania indywidualnych talentów,
�ł stworzenie możliwości kształcenia na uczelniach wyższych,
�ł uświadamianie społeczeństwu potrzeb i możliwości ludzi niewidomych,
�ł zmianę stereotypu myślenia,
�ł zwiększenie świadomości ludzi pełnosprawnych,
�ł kształtowanie w opinii społeczeństwa nowego wizerunku niewidomych, popartego
przykładami ich osiągnięć i sukcesów w różnych dziedzinach życia,
�ł pomoc osobie niewidomej i jej rodzinie poprzez edukację,
9
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
�ł pomoc w spełnianiu pragnień i dążeniu do wyznaczonego celu: założenia własnej rodziny,
zdobycia satysfakcjonującej pracy,
�ł integrację w szkołach, miejscu zamieszkania (wspólne spędzanie czasu wolnego),
�ł przygotowanie sprzyjającego integracji wychowania zarówno ogółu społeczeństwa, jak
i samych osób niewidomych, wskazanie ich niezależności i samodzielności,
�ł stworzenie warunków sprzyjających zakładaniu rodziny, miłości, moralności rodzinnej
i społecznej,
�ł numerowanie i nazywanie pokoi urzędów, hoteli, gabinetów lekarskich i zabiegowych
pismem Braille a ,
�ł stworzenie możliwości aktywnego udziału w prezentacjach muzealnych, teatralnych,
kinowych z udziałem lektora,
�ł oznakowanie pomieszczeń pismem dla niewidomych,
�ł stworzenie możliwości korzystania z przekazów wielomodalnych, ilustracji dotykowych,
telefonów ze wzmocnionym natężeniem dzwięku.
Pielęgniarka środowiskowa lub rodzinna musi mieć informacje na temat działalności
organizacji pozarządowych, ośrodków rehabilitacji i ośrodków szkolno-wychowawczych dla
osób niewidomych, a także szkół integracyjnych. Pozwoli to na profesjonalne kierowanie
rodziną i osobą niewidzącą w sytuacji, gdy potrzebują pomocy i wsparcia.
Wśród niepełnosprawnych są także osoby z uszkodzonym słuchem, dla których
podstawowym i jedynym środkiem porozumiewania się jest język migowy.
Osoba z uszkodzonym słuchem to człowiek, u którego występuje obniżenie stanu
sprawności funkcjonalnej narządu słuchu utrudniające, ograniczające lub uniemożliwiające
życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych właściwych dla płci i wieku,
zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi.
Osoby niesłyszące wiele problemów rozwiązują same, w rozwiązaniu innych pomaga im
rodzina. Podstawowym środkiem porozumiewania się niesłyszących między sobą oraz
z osobami słyszącymi jest język migowy, w którym nośnikiem informacji jest gest i ruch.
Porozumiewanie się jest także możliwe dzięki środkom komunikacji, wśród których należy
wymienić:
�ł język mówiony głośna mowa łączy się wykorzystywanie pozostałego słuchu
z odczytywaniem z ruchu warg,
10
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
�ł język artykułowany wyrazna artykulacja bez użycia głosu odbierany wyłącznie
przez odczytywanie z ust,
�ł znaki migowe, daktylograficzne alfabet palcowy,
�ł fonogesty umowne układy rąk i palców wspomagające artykulację,
�ł gesty naturalne, mimika, pantomimika odgrywają w wypowiedzi mówiono-miganej taką
samą rolę, jak w mowie subtelności osiągane za pomocą zmiennej intonacji i modulacji
głosu, zmiennego tempa i akcentu oraz specjalnego doboru słów bliskoznacznych.
W praktyce jako integralny środek przekazu w kontaktach między osobami niesłyszącymi
używany jest klasyczny język migowy wspierany szczątkową mową lub artykulacją,
a w koniecznych przypadkach daktylografią.
Słownictwo w języku migowym to zbiór znaków migowych, umownych gestów określających
poszczególne litery, liczby lub całe pojęcia. Elementami charakterystycznymi znaku
migowego są:
�ł układ palców i dłoni obu rąk,
�ł położenie rąk w stosunku do ciała osoby migającej,
�ł ruch wchodzący w skład całości znaku.
Istnieją również inni użytkownicy języka gestów i symboli, wymagający wspomagających
sposobów porozumiewania się. Wśród nich są osoby z porażeniem mózgowym,
specyficznymi zaburzeniami mowy, np. chorzy po udarze mózgowym, z upośledzeniem
umysłowym, z autyzmem. Pielęgniarka środowiskowa musi wiedzieć o tym, że im mniej
zdolności mówienia posiada dana osoba, tym większe będzie jej zapotrzebowanie na
komunikację wspomagającą, w której korzysta się z gestów, symboli graficznych oraz
znaków przestrzenno-dotykowych i dotyku.
Omówione sposoby porozumiewania się umożliwiają komunikowanie się. Użytkownicy tych
systemów stale potrzebują pomocy, zrozumienia i wsparcia ze strony słuchaczy, aby
samodzielnie porozumiewać się z otoczeniem. Zatem od pielęgniarki rodzinnej należy
wymagać znajomości języka migowego i komunikacji wspomagającej.
11
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
3. Problemy zdrowotne i postępowanie pielęgnacyjne z osobami
niepełnosprawnymi umysłowo
Zmiany zachodzące w organizmie starszego człowieka koncentrują uwagę innych głównie na
chorobach somatycznych. Zdarza się jednak, że niezależnie od istniejących dolegliwości
fizycznych, pojawiają się zmiany w psychice. Obserwuje się prawidłowość polegającą na
nasileniu się z wiekiem określonych cech osobowościowych. Dlatego spodziewamy się, że
osoba dotąd łatwo nawiązująca znajomości w starszym wieku stanie się natrętnym gadułą,
człowiek z natury oszczędny sknerą, a w osobach o silnym charakterze i skłonnościach
do dominacji dopatrujemy się tyrana. Wielu ludzi niepokoi się, że wraz z wiekiem pogorszy
się stan zdrowia psychicznego ich najbliższych i obawia się związanych z tym problemów
i obciążeń.
Trzeba jednak pamiętać, że pomimo fizycznego starzenia się organizmu, zaburzenia
procesów psychicznych nie są statystyczną regułą. Znakomita większość wiekowych osób
zachowuje doskonałą sprawność intelektualną, aktywność, a nawet kreatywność. Gill
Garrett, autorka publikacji poświęconych pielęgniarstwu i opiece nad ludzmi starszymi,
wyraża pogląd, że właściwie dopiero w podeszłym wieku coraz bardziej stajemy się sobą
(Garret G., 1994: 98). I dalej ,,zarówno fizyczne jak i psychiczne umiejętności podupadają,
jeżeli z nich nie korzystamy" (Garret G., 1994: 98). Ze stwierdzenia tego wynika
jednoznacznie, że aktywność umysłowa jest równie ważna, jak ruch i ćwiczenia fizyczne.
Stałe uczestnictwo w życiu społecznym i rodzinnym, łączone z poczuciem odpowiedzialności
za siebie, a także pomaganie innym służą zachowaniu zdrowia psychicznego do póznego
wieku.
Pielęgnowanie chorych z zaburzeniami psychicznymi wymaga zwykle profesjonalnych
działań pielęgniarskich w ramach hospitalizacji. Mniejszą wagę przykłada się do działań na
etapie promocji zdrowia psychicznego i opieki poszpitalnej w środowisku domowym.
Tendencje światowe zmierzają do świadczenia profesjonalnej opieki pielęgniarskiej
w naturalnym środowisku podopiecznych, ograniczając hospitalizację do niezbędnego
minimum. Cenne pośrednie formy funkcjonowania psychiatrycznych placówek medycznych
pozwalają na długoterminową opiekę nad pacjentami z zaburzeniami psychicznymi w ich
środowisku domowym. Coraz większą aprobatę zyskują dążenia zmierzające do tworzenia
form pomocy medycznej i socjalnej w środowisku zamieszkania pod postacią oddziałów
12
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
hospitalizacji domowej, środowiskowo-rodzinnych zespołów wyjazdowych i środowiskowych
domów samopomocy.
Najważniejsze zadania w zakresie opieki nad niepełnosprawnymi psychicznie powierza się
pielęgniarce środowiskowej/rodzinnej, świadczącej fachową pomoc i wspierającej chorego.
Najczęstszymi zaburzeniami psychicznymi w podeszłym wieku są nerwice natręctw,
depresja, stany splątania i otępienie starcze. U podopiecznego obserwuje się zazwyczaj
postawę od najbliższych i otoczenia, która wymaga od pielęgniarki przyjęcia postawy do
silnej, jednoznacznej, zdecydowanej i przekonującej. Opieka nad rekonwalescentem po
okresie hospitalizacji przypada na czas remisji choroby. Pomimo braku ostrych objawów,
daje się dostrzec szereg zachowań wskazujących na potrzebę dalszej obserwacji, czujności
i gotowości do niesienia pomocy.
Powszechnie występujący u podopiecznych z zaburzeniami psychicznymi niepokój i ogólna
niemoc powodują, że stają się bezradni w codziennych, zwyczajnych sytuacjach. Wśród
najczęstszych przyczyn takiego stanu wymienia się:
�ł brak koncentracji,
�ł brak umiejętności zorganizowania lub wypełnienia czasu,
�ł niecierpliwość,
�ł mała zaradność,
�ł świadomość braku siły poczucie ciągłej słabości,
�ł bóle i zawroty głowy,
�ł kłopoty z zasypianiem i zaburzenia snu,
�ł poczucie ciągłego zmęczenia,
�ł ogólne niezadowolenie,
�ł trudności w komunikowaniu się.
Postawa pielęgniarki nacechowana bezinteresowną życzliwością zwykle rozładowuje lękowe
nastawienie chorego do otoczenia. Zbliżając się do chorego, pielęgniarka wchodzi w jego
świat bez względu na etap choroby, w jakim się znajduje. Swoją obecnością rozładowuje
lęki, a nawet agresywne zachowania wobec otoczenia. Jej postępowanie zmierza do
nauczenia chorego samodzielności w zaspokajaniu podstawowych potrzeb, właściwych
relacji z najbliższymi oraz systematyczności w przyjmowaniu leków. Istotne znaczenie ma
kolejność działań pielęgniarskich, pobudzanie, aktywizowanie, zachęcanie i motywowanie
podopiecznego do psychospołecznego rozwoju poprzez nawiązywanie i podtrzymywanie
13
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
kontaktu terapeutycznego, utrwalanie więzi uczuciowych, dowartościowanie i duchowe
wsparcie. Pielęgniarka środowiskowa/rodzinna podczas wizyt w domu podopiecznego
prowadzi obserwację zachowania, stanu świadomości, nastroju, orientacji oraz
systematyczności w przyjmowaniu leków, a także objawów wskazujących na działania
uboczne. Koncentracja pielęgniarki na podstawowym celu opieki, jakim jest wspieranie
podopiecznego oraz budzenie w nim wiary w siłę do walki z chorobą, prowadzi do
minimalizacji niepokoju, a nawet do ustępowania objawów somatycznych.
Ważnym elementem wizyt pielęgniarskich w domu podopiecznego jest czas (pora i długość
odwiedzin). Kontrolowanie obu parametrów stwarza szansę planowego działania, a także
wzbudza zaufanie chorego i jego bliskich. Specyfika pracy z podopiecznym wykazującym
niepełnosprawność umysłową wymaga od pielęgniarki umiejętności włączania go w proces
terapeutyczny oraz określonych cech osobowościowych. Pielęgniarka ma być rzecznikiem
pacjenta, chronić jego prawa, doradzać w sprawach potrzeb biopsychosocjoduchowych.
Czasem staje się jedynym pomostem, który łączy świat chorego ze światem rzeczywistym.
Specyfika opieki pielęgniarskiej nad chorymi z zaburzeniami psychicznymi polega na
psychopielęgnacji, rehabilitacji i psychoedukacji.
Wśród zasad psychopielęgnacji wymienia się:
�ł empatię,
�ł pielęgnowanie tu i teraz ,
�ł poszanowanie integralności i swobody podopiecznego,
�ł nawiązywanie i utrzymanie kontaktu z chorym,
�ł udzielanie prawdziwych informacji,
�ł zapewnienie choremu maksymalnej ochrony i rozwoju,
�ł analizę trudności w kontakcie z pacjentem.
Cele psychopielęgnacji:
�ł ochrona pacjenta przed ubocznym działaniem leków,
�ł sterowanie, kierowanie, pomaganie w tym, by pacjent zaczął przejawiać jakiekolwiek
zainteresowania,
�ł samodzielność pacjenta.
Poza psychopielęgnacją oczekuje się od pielęgniarki włączenia w proces rehabilitacji
chorych z zaburzeniami psychicznymi.
Zadania te związane są z:
14
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
�ł stosowaniem technik terapeutycznego kontaktu z chorym,
�ł stosowaniem zasad psychopielęgnacji,
�ł umiejętnościami tworzenia środowiska terapeutycznego,
�ł utrzymaniem kontaktu z rodziną podopiecznego,
�ł motywowaniem pacjenta do działań na rzecz własnego rozwoju,
�ł współpracy z zespołem terapeutycznym.
Psychoedukacja odnosi się do chorych i ich rodzin.
Cele psychoedukacji obejmują:
�ł pomoc choremu i jego rodzinie w zaakceptowaniu choroby,
�ł wyjaśnianie objawów i skutków choroby,
�ł rozpoznawanie objawów choroby oraz sposoby radzenia sobie z nimi,
�ł uświadomienie znaczenia długoterminowej opieki, obserwacji, systematycznej kontroli
lekarskiej oraz sposobów interwencji w fazie zaostrzenia choroby,
�ł odróżnienie skutków ubocznych leczenia od objawów choroby,
�ł pomoc rodzinie w zrozumieniu zmian charakteru pacjenta wywołanych chorobą.
Działania psychoedukacyjne łączyć się muszą z nauką pozytywnego myślenia, wiary,
optymizmu i nadziei na przezwyciężenie własnych słabości. Wśród zadań pielęgniarki
w ramach psychoedukacji wymienia się:
1. Zadania wychowawcze:
�ł nauczenie sposobów rozładowywania napięć,
�ł kształtowanie pozytywnych relacji międzyludzkich,
�ł udzielanie informacji o zasadach higieny psychicznej,
�ł organizowanie środowiska terapeutycznego.
2. Zadania o charakterze ekspresyjnym:
�ł dodawanie otuchy,
�ł wzmacnianie słabych stron podopiecznego,
�ł motywowanie do zmiany trybu życia wymaganego w chorobie.
3. Zadania wynikające z psychoprofilaktyki:
�ł uczenie rozwiązywania konfliktów,
�ł uczenie odreagowywania stresów,
�ł uczenie tolerancji wobec różnorodności zachowań podopiecznego itp.
15
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
4. Przeciwdziałanie izolacji społecznej osób niepełnosprawnych
Osoby z wadami fizycznymi oraz niepełnosprawne z powodu choroby lub zaawansowanego
wieku stanowią znaczny procent ogólnej liczby każdego społeczeństwa. Fakt
niepełnosprawności doprowadza do załamania posiadanych przed chorobą relacji i ról
społecznych, co w konsekwencji wytrąca te osoby z porządku społecznego. Kiedy jednostka,
pomimo zaangażowania, nie może odbudować lub uzyskać satysfakcjonującej ją pozycji lub
roli, następuje proces utrwalania się i pogłębiania deprywacji psychicznych i społecznych
potrzeb, prowadzący do jej marginalizacji.
Niepełnosprawni i ich problemy są od dawna obiektem badań i analiz lekarzy, psychologów,
pedagogów, opiekunów społecznych, architektów i innych specjalistów, którzy zaczynają
zwracać szczególną uwagę na kłopoty, potrzeby i możliwości tej grupy. Z drugiej strony,
sami niepełnosprawni niezależnie od wieku, wraz z rodzinami, uczą się wypowiadać
w imieniu własnym i grupy, coraz częściej skutecznie broniąc swoich interesów. Energiczne
działania indywidualne i grupowe zmierzające do uzyskania należnej pozycji społecznej,
edukacji, pracy, rozrywki oraz zapewnienia niepełnosprawnym swobody dostępu do
obiektów użyteczności publicznej, zaczynają wreszcie być naszą wspólną sprawą.
Ustanowienie przez Radę Unii Europejskiej roku 2003 Europejskim Rokiem Osób
Niepełnosprawnych miało na celu podniesienie publicznej wiedzy na temat praw osób
niepełnosprawnych oraz pozytywnego wkładu, jaki wnoszą w życie społeczeństwa, miało
nam także uświadomić, na jakie bariery napotykają z powodu swojej niepełnosprawności.
Imprezy i kampanie informacyjno-promocyjne sprzyjające likwidacji barier społecznych
wobec osób z ograniczoną sprawnością angażują znaczną część społeczeństwa oraz
samych zainteresowanych i mają na celu uświadomienie nam wszystkim potrzeby
respektowania praw przysługujących niepełnosprawnym. Wymiernym efektem tego typu
działań ma być integracja społeczna, której zakres zależy w największym stopniu od
środowiska lokalnego i otoczenia osoby niepełnosprawnej, kontaktów towarzyskich oraz
postawy członków rodziny.
Zachodzące w gospodarce przemiany i ograniczenie tempa wzrostu gospodarczego
powodują, że coraz więcej osób i rodzin znajduje się w trudnej sytuacji życiowej.
W szczególnie niekorzystnym położeniu znalazły się grupy społeczne, których środowisko
sprzyja występowaniu negatywnych zjawisk, ubóstwu i społecznej marginalizacji. Należą do
16
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
nich m.in. bezdomni, osoby pozostające bez pracy, starsze, uwikłane w patologie społeczne
oraz osoby niepełnosprawne.
W ostatnich latach potrzeby niepełnosprawnych uwzględnione zostały w znacznym stopniu
w wielu przepisach prawa, w tym również w przepisach dotyczących edukacji, budownictwa,
transportu, komunikacji, łączności oraz kultury fizycznej. Istnieje też odrębne ustawodawstwo
regulujące szczególnie istotną dla osób niepełnosprawnych sferę zawodowej i społecznej
rehabilitacji oraz zatrudnienia. Uchwalona przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 1997 roku
Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, poza definiowaniem prawa osób niepełnosprawnych
do niezależnego, samodzielnego, wolnego od przejawów dyskryminacji życia, zawiera
katalog dziesięciu praw i wskazuje najważniejsze obszary, w których niezbędne są
intensywne działania podejmowane zarówno przez rząd, jak i władze samorządowe.
Przyczyny izolacji niepełnosprawnych:
�ł nieprawidłowe funkcjonowania instytucji publicznych, które w niewystarczającym stopniu
umożliwiają integrację społeczną,
�ł zerwanie więzi społecznych, prowadzące do pozbawienia jednostki zdolności do
działania,
�ł grupowa dyskryminacja, ograniczająca swobodę i możliwości działania jednostki.
Najistotniejszym czynnikiem leżącym u podstaw aktywnego życia z chorobą czy
niepełnosprawnością jest jej zaakceptowanie zarówno przez samą osobę chorą, jak i jej
otoczenie. Musi ona pogodzić się z koniecznymi ograniczeniami oraz rezygnacją
z niektórych celów, zadań życiowych czy wcześniejszego stylu życia. Ani
niepełnosprawność, ani przewlekła choroba nie mogą natomiast przekreślić szansy na
samorealizację i nie powinny prowadzić do izolacji społecznej.
Najbardziej pożądanym typem relacji między społeczeństwem a osobą niepełnosprawną jest
postawa akceptacji i integracji. Korzystną zmianę postaw społecznych wobec osób
niepełnosprawnych można uzyskać poprzez :
�ł organizowanie programów społecznych likwidujących bariery psychologiczne,
ekonomiczne, kulturowe i społeczne,
�ł walkę z uprzedzeniami i przesądami związanymi z niepełnosprawnymi,
�ł podejmowanie inicjatyw społecznych w celu promowania równych szans,
�ł promowanie pozytywnego wizerunku niepełnosprawnych,
�ł likwidację barier architektonicznych i urbanistycznych.
17
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
5. Niepełnosprawni i architektura mieszkań oraz urbanizacja
Ostatnie osiągnięcia medycyny, udoskonalane wciąż techniki rehabilitacji oraz postępy
w reformowaniu przepisów prawnych sprawiają, że osoby niepełnosprawne mogą prowadzić
aktywniejsze życie. Mimo to pełna integracja nadal nie jest możliwa. Trudno jest
wyeliminować zarówno czynniki powodujące izolację, jak i bariery architektoniczne czy
urbanistyczne, a liczba osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności stale się zwiększa.
Nabyta niepełnosprawność jest często rezultatem połączenia osiągnięć techniki z brakiem
wyobrazni, brawurą, a nawet jak sądzą niektórzy złośliwością losu. Postęp medycyny
umożliwia przeżycie wielu osobom, które po zaakceptowaniu nowej sytuacji mają nadzieję
na dalsze normalne życie w dotychczasowym środowisku. Pomimo potencjalnej szansy na
miejsce i udział w życiu społecznym, wynikającej z pozytywnego nastawienia i zadowalającej
niepełnosprawnego kondycji zdrowotnej, przed większością osób niepełnosprawnych
zaczynają piętrzyć się trudności. Projektanci budynków mieszkalnych i budynków
użyteczności publicznej kierują się w większości przypadków bardziej względami
estetycznymi niż funkcjonalnymi i praktycznymi. Ludzie zdrowi i sprawni nie potrafią często
docenić własnej kondycji i zrozumieć frustracji albo uczucia poniżenia, którego doświadczają
ludzie niepełnosprawni, nie mogąc swobodnie się poruszać, wyjść z domu, podróżować
środkami miejskiej komunikacji, wejść do urzędu, kawiarni czy na pocztę. Brakuje im
poczucia swobody, samodzielności i niezależności, a każda próba opuszczenia mieszkania
urasta dla niepełnosprawnego poruszającego się na wózku inwalidzkim do rangi badawczej
eskapady.
Bariery architektoniczne ograniczają, a nawet uniemożliwiają samodzielność bardziej niż
samo inwalidztwo i nie można ich pokonać bez pomocy innych. Prawo do swobodnego
przemieszczania się po terytorium państwa jest obywatelskim prawem jednostki równie
ważnym, jak każde inne prawo obwarowane ustawami, przepisami i rozporządzeniami. Jego
poszanowanie w codziennym życiu ludzi niepełnosprawnych wymaga wprowadzenia często
radykalnych zmian, a nie tylko udogodnień. Brak finansów powoduje uciekanie się do
rozwiązań kompromisowych, co sprawia, że potrzeby osób niepełnosprawnych zaspokajane
są częściowo. Do niewątpliwych, ale nielicznych osiągnięć zaliczyć można opracowanie
przewodników informujących o dostępności obiektów, możliwości podróżowania
i wypoczynku, o podjazdach, poręczach, ruchomych chodnikach w długich korytarzach
budynków dworcowych, o windach i audiowizualnych znakach informacyjnych. Jeżeli
architektura oznacza sztukę kształtowania przestrzeni dla potrzeb człowieka, to w węższym
18
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
znaczeniu możemy ją określić jako sztukę wznoszenia budynków. Co zatem uważa się za
barierę architektoniczną? W sensie technicznym jest to każde utrudnienie i przeszkoda
występująca przy poruszaniu się i wykonywaniu codziennych czynności w obrębie
mieszkania i budynku, np.:
�ł nieprawidłowy stromy podest zamiast łagodnego,
�ł skokowa różnica poziomów podłóg,
�ł niewystarczająca szerokość otworów drzwiowych,
�ł mała dostępność zaworów odcinających dopływ mediów,
�ł zbyt wysoko zamontowane klamki okienne i drzwiowe,
�ł zbyt wysoko instalowane wyłączniki światła, a zbyt nisko gniazda elektryczne,
�ł nadmierna wysokość lad w sklepach i urzędach,
�ł zbyt ciężkie drzwi w budynkach użyteczności publicznej.
Barierą urbanistyczną jest ten sam rodzaj utrudnienia odniesiony do przestrzeni
publicznej, np.:
�ł skokowa różnica poziomów nawierzchni (wysokość krawężników ulicznych, sposób
wyprowadzenia chodnika na poziom jezdni przy przejściach dla pieszych),
�ł zła jakość nawierzchni chodników (niestabilność podłoża, połamane, wystające płyty
chodnikowe),
�ł brak zróżnicowania faktury nawierzchni, sygnalizującej rejony niebezpieczne
(tzw. nawierzchnie ostrzegawcze ),
�ł brak sygnalizacjj akustycznej zielone światło ,
�ł niedostateczne odwodnienie jezdni.
Istnienie tak wielu barier zaburza w znaczący sposób bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne
niepełnosprawnych. Mając za sobą wiele przeżyć i życiowych doświadczeń, bywają bardziej
wrażliwi, nerwowi, mniej mobilni w wyniku słabszego poczucia stabilizacji codziennym życiu.
Nieodpowiednio zaprojektowane i zagospodarowane mieszkanie czy najbliższe otoczenie
może stanowić dla osoby o ograniczonej sprawności nie tylko przeszkodę nie do pokonania,
ale wręcz pułapkę. Uznając potrzeby i biorąc pod uwagę słabsze możliwości fizyczne tych
osób, władze państwa, władze samorządowe i agencje prywatne działające często wspólnie,
opracowują wiele korzystnych rozwiązań. Niektóre z nich w swych założeniach mają
gwarantować niepełnosprawnym wysoki stopień bezpieczeństwa i niezależności.
Rozwiązania obejmują warianty uzależnione od postaw niepełnosprawnych wobec własnych
obciążeń i możliwości. Oferta od wyspecjalizowanych ośrodków zapewniających całodobową
opiekę, pomoc medyczną i rehabilitację po samodzielne mieszkania bez barier
19
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
architektonicznych kierowana jest jednak tylko do nielicznej grupy osób posiadających
znaczne zasoby finansowe. Wiemy, że istnieje również pewna liczba osób będąca poza
zasięgiem jakiejkolwiek pomocy, pozbawiona nie tylko perspektywy rozwoju, ale
i podstawowych środków do życia.
Tendencje, idące w kierunku decentralizacji zarządzania dają szansę osobom
niepełnosprawnym poprzez rozwiązywanie istotnych dla nich spraw w ich najbliższym
środowisku. Rady społeczne ds. niepełnosprawnych na szczeblu powiatu za jedno
z priorytetowych zadań przyjmują usuwanie barier.
20
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
Słownik
Afazja zaburzenie mowy przy zachowanej sprawności obwodowego aparatu mowy,
a więc mięśni krtani, języka, warg. Afazja jest wynikiem uszkodzenia ośrodków mowy
mieszczących się w lewym płacie czołowym i skroniowym mózgu.
Architektura sztuka kształtowania przestrzeni dla potrzeb człowieka, sztuka wznoszenia
budynków i budowli.
Bariera architektoniczna każde utrudnienie i przeszkoda występujące przy poruszaniu
się i wykonywaniu elementarnych czynności przez osoby niepełnosprawne w obrębie
budynku.
Bariera urbanistyczna utrudnienie i przeszkoda dla osoby niepełnosprawnej odniesione
do przestrzeni publicznej.
Degeneracja wyradzanie się, wynaturzenie, zwyrodnienie, odchylenie od przeciętnego,
normalnego typu pod względem cielesnym lub umysłowym. Morfologiczne i czynnościowe
zmiany patologiczne w komórkach, tkankach lub całych narządach prowadzące do coraz
większego upośledzenia ich funkcji.
Działania psychoprofilaktyczne propagowanie higieny psychicznej.
Inwolucja całokształt zmian wstecznych związanych z procesem starzenia się organizmu.
Osłonka mielinowa pokrywa włókno osiowe, składa się ze spiralnych blaszek,
zbudowanych z ciał tłuszczowatych, tj. cholesterolu i sfingomieliny oraz białek. Nie okrywa
ona włókna nerwowego w sposób ciągły, posiada przerwy w postaci przewężeń Ranviera.
Osłonka mielinowa spełnia ważną rolę izolatora dla włókna nerwowego.
Psychoedukacja to tworzenie przez człowieka własnych sposobów radzenia sobie
trudnościami dnia codziennego, samodzielne poszukiwanie dróg samodoskonalenia
i poznawania siebie.
21
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
Psychopielęgnacja ochrona pacjenta przed wpływem szkodliwych bodzców ze
środowiska rodzinnego, otoczenia oraz negatywnymi skutkami leczenia.
Psychoprofilaktyka obszar praktyki obejmujący czynniki wspomagające zdrowie
psychiczne.
Sen stan utraty przytomności w wyniku fizjologicznego rozprzestrzeniania się procesu
hamowania w ośrodkowym układzie nerwowym.
Somnambulizm nieświadome wykonywanie we śnie różnych czynności, np. chodzenie,
wskutek niecałkowitego zahamowania czynności ośrodka ruchowego.
Redresja wyprostowanie, zabieg ortopedyczny wykonywany w celu przywrócenia
normalnych zależności anatomicznych i czynnościowych w przypadkach zniekształceń
wrodzonych kończyn. W kinezyterapii jest to pokonanie przykurczów zgięciowych
z użyciem siły.
Usprawnianie celowo zorganizowane oddziaływanie fizyczne lub/i psychiczne,
podejmowane w sytuacjach, gdy niepełnosprawność występuje w postaci deficytu albo
trwałego efektu.
22
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
Literatura podstawowa
1. Garrett G., 1990: Potrzeby zdrowotne ludzi starszych, PZWL, Warszawa.
2. Motyka M., 1999: Pielęgnowanie a pomoc psychiczna w chorobie, CEM, Warszawa..
3. Żakowska B., Pędich W., 1995: Pacjenci w starszym wieku, PZWL, Warszawa.
23
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
Bibliografia
1. Arusztowicz B., 1995: Akceptacja dziecka z dysfunkcją ruchu przez siebie samo i przez
najbliższe otoczenie, Szkoła Specjalna, nr 3, s. 139.
2. Definicja niepełnosprawności według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) 1980, 1995:
Tematy, nr 4, s. 3 4.
3. Dega W., Milanowska K., 1993: Rehabilitacja medyczna, PZWL, Warszawa.
4. Dobson M., 1995: Zdrowie psychiczne choroba psychiczna niepełnosprawność
psychiczna, Wspólne Tematy, nr 6, s. 7 12.
5. Dobson M., Smrokowaka A., 1996: Wspólnota lokalna jako gwarant jakości opieki
psychiatrycznej dążenia do zbudowania psychiatrii środowiskowej, Tematy, nr 10,
s. 20 28.
6. Garrett G., 1994: Dodać zdrowia do lat, Med Tour Press International Wydawnictwo
Medyczne, Warszawa.
7. Garrett G., 1990: Potrzeby zdrowotne ludzi starszych, PZWL, Warszawa.
8. Haskowcowa H., 1978: Między życiem a śmiercią, PWN, Warszawa.
9. Hunt P., 1990: Pielęgniarstwo dorosłych z określonymi zaburzeniami fizjologicznymi,
PZWL, Warszawa.
10. Jaskulski A., 2002: Rehabilitacja społeczna, Biuletyn OIPiP, Aódz, nr 11, s. 9 10.
11. Kawczyńska-Butrym Z., 2000: Senior pod opieką, Magazyn Pielęgniarki i Położnej,
nr 1 2, s. 22 23.
12. Kaleta W., 2003: Wyzwania dla nas wszystkich, 2003: Gmina, nr 74, s. 20 21.
13. Klimak K., Molas S., 2002: Pielęgnowanie osób z zaburzeniami psychicznymi
w środowisku zamieszkania, Pielęgniarka i Położna, nr 12, s.4 7.
14. Kliman E. W., M. D. Michale J. Hewitt, 2000: Ćwiczenia dla zdrowych osób w podeszłym
wieku, Medycyna po Dyplomie, nr 6, s. 20 32 i 38.
15. Kochen M. M., 1996: Medycyna rodzinna, PZWL, Warszawa.
16. Przewodnik dla pielęgniarek. Pielęgnowanie przewlekle chorych oraz osób w stanie
terminalnym. Zeszyt II, 2000: CKPiP.
17. Kucharczyk K., 1976: Anatomia i fizjologia człowieka, PZWL, Warszawa.
18. Lange E., 1995: Opieka nad pacjentem po udarze mózgu, Tematy, nr 10, s. 6 13.
19. Lange E., 1995: Stwardnienie rozsiane. Charakterystyka choroby. Fizjoterapia i sport,
Tematy, nr 3, s. 20 26.
20. Larkow H., 1987: Człowiek niepełnosprawny. Problemy psychologiczne, PWN,
Warszawa.
24
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
21. Lewko J., Polityńska B., Krajeńska-Kułak E., Jankowiak B., 2002: Jak rozmawiać z
pacjentem w starszym wieku, Pielęgniarka i Położna, nr 5 6, s. 4 6.
22. Limanowska K., 1981: Podstawy rehabilitacji ruchowej, Wydawnictwo Sport i Turystyka,
Warszawa.
23. Limanowska K., 1981: Podstawy rehabilitacji ruchowej w dysfunkcjach narządu ruchu,
Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa.
24. Liszewska M., 2000: Śpi, spokojnie śpij. Sen, jego zaburzenia i jak sobie z nim radzić,
Wspólne Tematy, nr 7 8, s. 67 78.
25. Liszewska M., 1997: Druga połowa życia zmiany w psychice, Tematy, nr 4, s. 2 5.
26. Motyka M., 1999: Pielęgnowanie a pomoc psychiczna w chorobie, CEM, Warszawa.
27. Paluchowska B., 2002: Męski problem, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, nr 6, s. 35 36.
28. Pąchalski A., 2002: Walory terapeutyczne i społeczne sportu osób niepełnosprawnych,
Niepełnosprawność i Zdrowie, nr 1, s. 30 35.
29. Pąchalski A, 2003: Jak pomóc osobie na wózku inwalidzkim w sprawnym poruszaniu
się, Niepełnosprawność i Zdrowie, nr 1, s. 17 20.
30. Petrela R. J., 2000: Ćwiczenia dla osób cierpiących na schorzenia przewlekłe,
Medycyna po Dyplomie, nr 6, s 39 52.
31. Pielęgniarstwo. Ćwiczenia, 2001: (red.) W. Ciechaniewicz, PZWL, Warszawa.
32. Pielęgniarstwo geriatryczne, 1998: (red.) K. Galus, Wydawnictwo Medyczne
Urban & Partner, Wrocław.
33. Pielęgniarstwo psychiatryczne, 2000: Biuletyn OIPiP, Aódz, nr 10, s. 23 25.
34. Pielęgniarstwo rodzinne, 1997: (red.) Z. Kawczyńska-Butrym, CEM, Warszawa.
35. Pielęgnowanie pacjentów z zaburzeniami psychicznymi oraz upośledzonych umysłowo.
Przewodnik dla pielęgniarek, 2000: CEM, Warszawa.
36. Poradnik dla niepełnosprawnych, 1994: (red.) G. Hale, Wydawnictwo MUZA SA,
Warszawa.
37. Piasecki T., 2003: Niepełnosprawni i architektura, Gmina, nr 74, s. 42 43.
38. Różyk A., 2002: Leczenie nietrzymania moczu u kobiet, Magazyn Pielęgniarki i Położnej,
nr 10, s. 37 38.
39. Różyk A., 2002: Nietrzymanie moczu u kobiet, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, nr 9,
s. 33 34.
40. Rigler S. K., 2000: Zapobieganie upadkom u osób w podeszłym wieku, Medycyna po
Dyplomie, nr 6, s. 53 58.
41. Schiefele J., 1998: Pielęgniarstwo geriatryczne, Wydawnictwo Medyczne
Urban & Partner, Wrocław.
42. Słownik wyrazów obcych PWN, 1980: (red.) J. Tokarski, PWN, Warszawa.
25
Pielęgniarstwo środowiskowe wobec niepełnosprawnych
43. Stadnicka G., Iwanowicz-Palus G., Bień A., 2002: Wysiłkowe nietrzymanie moczu,
Pielęgniarka i Położna, cz. I, nr 9, s. 17 19, cz. II, nr 10, s. 22 24.
44. Żakowska-Wachelko B., Pędich W., 1995: Pacjenci w starszym wieku, PZWL,
Warszawa.
26

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
pielegn srod rodz m1
Wykonywanie zabiegów higieniczno pielęgnacyjnych(1)
ratownictwo medyczne dla piel?gniarek
M3 4 2
Pędzle włosia i pielęgnacja
pielegn pediatr m1
Komunikacja z rodz
Udział pielęgniarki w procesie diagnozowania i leczenia
zeglar srod podstawy
Pielęgnowanie chorych ze schorzeniami układu oddechowego(1)
Pediatria i pielegniarstwo pediatryczne 2
Problemy pielęgnacyjne w opiece nad chorym z całodobowym żywieniem pozajelitowym

więcej podobnych podstron