Materiały do seminarium 2. z Medycyny uzdrowiskowej
Tradycje:
" Rzymskie łaz
nie (balnea), wzorowane na greckich, potem termy, budowane
również w miejscach stacjonowania legionów rzymskich.
" A
az
niom często towarzyszyły okazałe baseny kąpielowe
" Miejsce kąpieli, masaży, gimnastyki, a także spotkań towarzyskich.
" Z rozbieralni - apodytorium, przechodziło się do komory suchego, gorącego
powietrza - tepidarium, a następnie do cieplejszej komory - caldarium, którą
stanowiła wielka rotunda z basenem z brązu, ogrzewana za pomocą pary
krążącej pod posadzką.
" Dalej przechodziło się do południowej części założenia, gdzie znajdowało się
pomieszczenie do kuracji napotnej inaczej kąpieli lakońskiej- sudatorium,
następne było tepidarium - sklepione obszerne pomieszczenie o letniej
temperaturze, oraz zlokalizowane w północnej części term, ochładzające
frigidarium z basenem z zimną wodą.
" Po kąpieli ciało nacierano wonnymi olejkami i balsamami. Czas można było
spędzić w wieloraki sposób: spacerując po deptakach, odwiedzając biblioteki i
nympheiony, gdzie podziwiano licznie zgromadzone dzieła sztuki, słuchano
deklamacji poetów i recytacji retorów.
W Europie
" Niemal zanik tradycji w średniowieczu, choć przetrwały budowle i pamięć.
" Odrodzenie kuracji pitnych i kąpielowych za czasów Paracelsusa.
" Johann Siegmund Hahn ze Świdnicy, 1773   O cudownej sile leczniczej
zimnej wody stosowanej zewnętrznie i wewnętrznie na podstawie własnego
doświadczenia  kąpiele całkowite lub kończyn, natryski, zmywania,
nacierania, zawijania, kuracje pitne.
Rozkwit
" Vinzenz Priessnitz (1799-1851, Gr�fenberg, Austria)  słynne kuracje zimną
wodą.
" W 1831 roku utworzył zakład wodolecznictwa, w 1837 oficjalnie uzyskał zgodę
na leczenie.
" Do metod terapeutycznych należało 56 zabiegów wodoleczniczych, dieta,
środki napotne i ćwiczenia fizyczne (wędrówki, piłowanie i rąbanie drewna);
wszystko zgodnie z teorią o konieczności oczyszczenia organizmu z  chorych
soków .
KS. SEBASTIAN KNEIPP (1821-1897)
" Jeden z najsławniejszych na świecie hydropatów, katolicki proboszcz z
W�rishofen, prałat papieski i spowiednik sióstr dominikanek. Do 21. roku życia
pracował jako czeladnik tkacki, potem został studentem teologii i księdzem.
" W wieku 27 lat był już przewlekle chory i w 1848r. opracował metody
naturalnego leczenia, które najpierw zastosował na sobie, a póz
niej aplikował
swoim pacjentom. Klasztorna pralnia dominikanek, gdzie początkowo
przyjmował i leczył chorych, wkrótce stała się celem pielgrzymek z całej
Europy, także z ziem polskich pod zaborami.
" "Meine Wasserkur" ("Moja kuracja wodna"), książka Kneippa z 1886r. miała aż
113 wydań, średnio po 6 tys. nakładu każde. Równie poczytne i tłumaczone
na wiele języków były dalsze jego dzieła, w tym jedno dotyczące
postępowania z chorymi i zdrowymi dziećmi, napisane w 1891r. i wznawiane
do dziś.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 1
W 1895r. w Kempten w Bawarii ukazało się VII wydanie tłumaczenia na polski książki
Kneippa - "Moje leczenie wodą na podstawie przeszło 35-letniego doświadczenia"
dokonanego przez L. A. A
ukaszkiewicza, który napisał w przedmowie: "Książka z
rozmysłu jest napisana popularnie, aby i lud ją zrozumiał, więc każdy może się wg
niej hartować i leczyć wodą w domu, bez kosztów i niewielkim zachodem. Kącik na
ustawienie wanny znajdzie się w każdym domu, a wody nawet w mieście za parę
groszy można mieć pod dostatkiem. Jeżeli ściśle według przepisu wykonasz zabiegi,
nie możesz sobie nigdy zaszkodzić"... Tłumacz radzi rodakom, by przystosowali do
zabiegów nawet szopy na wsi i drewutnie.
" Kneipp w swojej książce zalecał wdziewanie po kąpieli bielizny bezpośrednio
na mokre ciało, bez wycierania - koszula powinna być zgrzebna, z surowego
płótna.
" Na zabiegi wg Kneippa składały się: okłady, kąpiele w wywarach z ziół,
kąpiele zimne, kąpiele parowe, omywania, opaski, picie wody, chodzenie boso
po mokrej trawie i mokrych kamieniach, świeżym śniegu i po zimnej wodzie. A
wszystko to dla wzmocnienia i hartowania organizmu.
Fizjoterapia kneippowska
1. Wodolecznictwo
2. Wysiłek fizyczny ( bezczynność osłabia, ćwiczenie wzmacnia, przeciążenie
szkodzi )
3. Zdrowe odżywianie
4. Leki roślinne
5. Uporządkowany styl życia
Podstawy naukowe
" Dr med. Wilhelm Winternitz, habilitacja w 1865 roku w Wiedniu z
wodolecznictwa i w 1874 z medycyny wewnętrznej.
" W 1889 objął kierownictwo pierwszej na świecie katedry wodolecznictwa na
Uniwersytecie Wiedeńskim.
" Opracował naukowe podstawy działania zabiegów wodoleczniczych.
Akcent lokalny
" JAN NORBERT ŻNINIEWICZ, 1872 1952, lekarz balneolog; pionier
nowoczesnego wodolecznictwa w Polsce; założył zakład wodoleczniczy w
Poznaniu, wprowadził nowe metody wodolecznictwa.
Nieco innowacji
" Opisanie zależności wszystkich zmian chorobowych od czynności układu
nerwowego.
" Oddziaływanie za pomocą zimnych polewań na obwodowe i centralne obszary
ciała.
" Uwzględnienie wywiadu chorobowego, diagnozy, a także stanu układu
krążenia i ciśnienia krwi.
Definicja
" Wodolecznictwo, czyli hydroterapia, to dział fizjoterapii, wykorzystujący
działanie wody na ustrój.
" Woda może być stosowana we wszystkich trzech stanach skupienia: stałym,
ciekłym i gazowym.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 2
Zabiegi wg ks. Kneippa
" Metoda ks. S. Kneippa w swych pierwotnych założeniach była bardzo prosta.
Polegała na polewaniu ciała zimną wodą, chodzeniu boso po mokrej trawie
oraz brodzeniu w wodzie i ruchu na świeżym powietrzu. Zalecano przy tym
dietę bogatą w jarzyny, a ubogą w mięso.
" Charakterystyczne dla zabiegów kneippowskich było również to, iż z reguły
pomijały okolice ciała, w obrębie których znajduje się ośrodkowy układ
nerwowy, a więc nie dotyczyły kręgosłupa i głowy.
" Z biegiem czasu wodolecznictwo metodą Kneippa objęło cały szereg
zabiegów opartych wyłącznie na wykorzystywaniu wody jako podstawowego
elementu terapii. Stosowano więc zimne zabiegi, zwłaszcza polewania,
zawijania, okłady, zmywania i nacierania.
" Ze zmiennocieplnych zabiegów wodoleczniczych stosowano kąpiele całkowite
i kąpiele stóp.
" Wodolecznictwo uzdrowiskowe wspomagane było często piciem mieszanek
ziołowych ustalanych dla każdego pacjenta indywidualnie, biorąc pod uwagę
rodzaj schorzenia.
" Zalecano również noszenie specjalnej, lnianej "bielizny kneippowskiej", która
stanowiła "zdrowe okrycie odpowiednie naturze"
" W każdym sanatorium "leczenie wodą" ks. S. Kneippa stosowano ściśle
według wskazań oraz w zależności od rodzaju zabiegu.
" Zimne polewania aplikowano najczęściej w przypadku takich schorzeń jak:
żylaki kończyn dolnych, osłabienie nóg, przewlekłe choroby zapalne,
pobudzenie przemiany materii, hartowanie silnych osób ze zdrowym sercem,
zaburzenia ukrwienia tkanek, osłabienie mięśnia sercowego, wyczerpanie,
znużenie, skłonność do nieżytów dróg oddechowych, zmęczenie umysłowe.
Podział zabiegów:
" Zabiegi z wykorzystaniem ciśnienia hydrostatycznego wody.
" Zabiegi z wykorzystaniem ciśnienia strumienia wody.
" Zabiegi za pośrednictwem tkanin.
Zabiegi z wykorzystaniem ciśnienia hydrostatycznego wody:
� kąpiele całkowite
� ~ częściowe
� ~ kinezyterapeutyczne
� ~ perełkowe
� ~ tlenowe
� ~ aromatyczne
� masaż podwodny
Zabiegi z wykorzystaniem ciśnienia strumienia wody:
� polewania
� natryski stałe
� ~ ruchome
Zabiegi za pośrednictwem tkanin:
zmywania
nacierania
zawijania
okłady
kompresy
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 3
Czynniki działające na organizm nad morzem:
" Helioterapia  leczenie słońcem
" Hydroterapia  kąpiele morskie (temperatura, prądy, fale)
" Aerozol wody morskiej
" Wiatr i kąpiele powietrzne
Zahartowanie po pobycie nad morzem:
" Poprawa ukrwienia skóry i błon śluzowych
" Zwiększenie napięcia tętnic
" Wzrost apetytu
" Wzrost chęci do wysiłku fizycznego
" Odporność na zakażenia bakteryjne
" Spadek zapotrzebowania na sen
" Morze Martwe (arab. Al-Bahr al-Majit, hebr. ���� ŻŁ, Yam haMelah) - słone
jezioro bezodpływowe na Bliskim Wschodzie, położone w tektonicznym Rowie
Jordanu (El-Ghor), na pograniczu Izraela, Jordanii i terytoriów palestyńskich.
" Stężenie jonów SO42- jest bardzo niskie, a jonów bromkowych najwyższe
znane dla wód na Ziemi. Chlorki neutralizują większość jonów wapnia. W
większości mórz NaCl stanowi 97%, w Morzu Martwym jego zawartość to
zaledwie 12-18%. Temperatura wody wynosi 19oC w lutym i 31oC w sierpniu.
" Wody Morza Martwego zawierają 21 minerałów, w tym magnez, wapń,
bromek, potas. Dwanaście z nich występuje tylko w tych wodach, i uważa się,
że powodują odczucie relaksu, lepsze ukrwienie skóry, pobudzają krążenie i
poprawiają stan chorych na choroby reumatyczne i metaboliczne.
" Promieniowanie słoneczne nad Morzem Martwym jest bogate w dobroczynne
promieniowanie UVA, a zubożone w powodujące oparzenia UVB, tak, że
nawet długotrwale opalanie nie jest ryzykowne. Filtracja promieniowania
zachodzi dzięki gęstej atmosferze w rejonie depresji, zawartej w powietrzu
odparowanej soli i nieco tu grubszej warstwie ozonowej.
Fizjologiczne podstawy wodolecznictwa
Zabiegi wodolecznicze związane są przede wszystkim ze złożonym działaniem na
organizm człowieka zespołu czynników, w którym pierwszorzędną rolę odgrywa
temperatura i ciśnienie hydrostatyczne. Właściwości fizyczne wody umożliwiają
bardzo subtelne dawkowanie zarówno bodz
ców termicznych, jak i mechanicznych,
uwzględniające indywidualne różnice w reaktywności organizmu chorego.
Warunkiem skuteczności jest właściwe dobranie rodzaju zabiegu, temperatury wody,
czasu trwania, częstości i ilości zabiegów w serii.
Regulacja temperatury ciała
Temperatura wnętrza ciała (część rdzenna) jest utrzymywana na stałym poziomie
37oC niezależnie od temperatury otoczenia. Podstawę stanowi utrzymanie przez
odpowiedni układ regulacyjny równowagi pomiędzy wytwarzaniem a oddawaniem
ciepła przez organizm.
Zależnie od różnic temperatury między organizmem a jego środowiskiem zachodzić
może wymiana ciepła w jednym lub w drugim kierunku. Organizm może pobierać je
lub tracić.
Granice tolerancji temperatury
" Suche powietrze (sauna fińska) ~100 oC
" Parafina 55-60oC
" Suchy piasek 52-55 oC
" Peloidy 50-60 oC
" Woda 43-45 oC
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 4
Zakres temperatur zabiegów
" Kąpiel przegrzewająca 39-43oC
" Kąpiel całkowita 36-38 oC
" Gimnastyka podwodna 29-32 oC
" Pływanie 25-29 oC
" Kąpiel na powietrzu 16-24 oC
" Zimne polewanie 10-18 oC
" Brodzenie (po saunie) 4-15 oC
" Na proces wymiany ciepła między częścią rdzenną i korową organizmu a
środowiskiem zewnętrznym wpływa wiele czynników, a przede wszystkim
przepływ krwi z części rdzennej do skóry.
" Przechodzące przez tkankę podskórną naczynia tworzą rozległą sieć w
podbrodawkowej warstwie skóry. Bezpośrednio pod skórą leży splot żylny, do
którego dopływa krew z tętnic bezpośrednio przez połączenia tętniczo-żylne.
Wielkość dopływu do tego splotu może zmieniać się w szerokim zakresie od 0
do 30% objętości wyrzutowej serca, dlatego też im więcej krwi dopływa z
wnętrza ciała do tego splotu, tym więcej ciepła dostarcza ona z części
rdzennej do skóry.
" Jeżeli natomiast przepływ z części rdzennej do korowej zostaje znacznie
ograniczony, ciepło może dotrzeć do skóry jedynie przez przewodzenie, na
przeszkodzie czemu stoją tkanki izolacyjne.
" To właśnie ta warstwa izolacyjna jest odpowiedzialna za stałość temperatury
części rdzennej, mimo zmian temperatury otoczenia. Dostarczanie ciepła do
skóry przez krew jest regulowane przez układ współczulny stopniem zwężenia
tętniczek i połączeń dostarczających krew do splotu żylnego skóry.
" W prawidłowych warunkach stałe napięcie układu współczulnego powoduje
stałe zwężenie tętniczek zaopatrujących skórę w krew. Zahamowanie
ośrodków znajdujących się w tylnej części podwzgórza powoduje rozszerzenie
tych naczyń krwionośnych.
" Temperatura ciała regulowana jest przez mechanizmy nerwowe działające na
zasadzie sprzężenia zwrotnego, przy udziale ośrodka umiejscowionego w
podwzgórzu z odpowiednimi receptorami wykrywającymi odchylenia od
pożądanej temperatury.
" Z receptorów temperatury najważniejsze są neurony reagujące na ciepło,
znajdujące się w polu przedwzrokowym podwzgórza. Poza nimi są jeszcze
receptory wrażliwe na zimno. W utrzymaniu stałej temperatury pomagają
receptory ciepła i zimna umiejscowione w skórze, które wysyłają informacje
przez rdzeń kręgowy do podwzgórza.
Regulacja temperatury ciała zanurzonego w wodzie przebiega inaczej niż w
powietrzu. Utrzymany zostaje jedynie mechanizm przewodnictwa i konwekcji.
" Ponieważ ciepło właściwe wody jest kilka razy większe niż powietrza, każda
porcja wody przylegająca do skóry może absorbować większe ilości ciepła niż
powietrze.
" W dodatku przewodnictwo ciepła przez wodę jest 25 razy większe niż
powietrza. W związku z tym ogrzanie cienkiej warstwy wody przylegającej do
skóry nie powoduje powstania strefy izolacyjnej, jak to się dzieje w powietrzu,
tym bardziej, że woda zmniejsza o 90% grubość warstwy powietrza
przylegającego do skóry.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 5
" Z powodu różnic w przewodzeniu ciepła przez wodę i powietrze, utrata przez
organizm ciepła do wody w umiarkowanych temperaturach jest 250 razy
większa niż utrata ciepła do powietrza w tej samej temperaturze.
" Stopień utraty ciepła przez organizm do wody stojącej jest taki sam jak do
wody płynącej.
" Swobodna konwekcja ciepła występująca w wodzie praktycznie nie istnieje w
kąpieli w środowisku takim, jak borowina.
" Należy pamiętać, że możliwości regulacji temperatury ciała zanurzonego w
gorącej wodzie są bardziej ograniczone niż w gorącym powietrzu, przede
wszystkim ze względu na to, że w środowisku wodnym nie może zachodzić
oddawanie ciepła przez promieniowanie i odparowanie obficie wydzielanego
potu.
Miejscowe działanie zimna
" W pierwszej fazie krótkotrwałego działania zimna na skórę obserwuje się
bladość spowodowaną skurczem naczyń krwionośnych. Po chwili następuje
jednak druga faza, w której bladość ustępuje miejsca żyworóżowemu
zabarwieniu wywołanemu rozszerzeniem naczyń krwionośnych wskutek
działania mechanizmów regulacyjnych.
" To czynne rozszerzenie naczyń skóry, pojawiające się w drugiej fazie
działania zimna, nosi w wodolecznictwie nazwę odczynu naczyniowego.
" Skóra reagująca prawidłowo na zimno jest ciepła, a pacjent odczuwa przy tym
przyjemne ciepło.
Nieprawidłowy odczyn naczyniowy
" występujący u osób ze zmianami chorobowymi naczyń krwionośnych,
osłabionych, z niedokrwistością, polega na zwężeniu naczyń krwionośnych
skóry. Jego wyrazem jest bladość skóry, gęsia skórka, dreszcze,
przyspieszenie tętna i złe samopoczucie.
" W przypadku pojawienia się nieprawidłowego odczynu naczyniowego zabieg
należy natychmiast przerwać.
" U osób osłabionych i z
le znoszących zimno zabiegi wodolecznicze należy
poprzedzać zabiegami rozgrzewającymi np. nacieranie ciała, czy ciepła kąpiel.
" Przyspieszyć można wystąpienie odczynu naczyniowego przez wykonywanie
ruchów czynnych w czasie zabiegu wodoleczniczego. W przypadku złej
tolerancji zimnych zabiegów należy zmienić temperaturę wody i skrócić czas
zabiegu.
Miejscowe działanie ciepła
" Pod wpływem niezbyt silnego bodz
ca cieplnego naczynia krwionośne skóry i
tkanki podskórnej rozszerzają się. Następuje rozszerzenie tętniczek i naczyń
włosowatych, żył skóry oraz otwarcie dotąd nieczynnych naczyń włosowatych.
" Powoduje to znaczne zwiększenie ukrwienia skóry. To czynne przekrwienie,
głównie o charakterze tętniczym, powoduje żyworóżowe zabarwienie skóry.
" Przy przedłużającym się działaniu ciepła, podobnie jak w razie dłuższego
działania zimna, odcień skóry zmienia się na różowosiny, co znamionuje
przekrwienie bierne występujące w następstwie zahamowania mechanizmów
regulacyjnych.
" Nagłe działanie silnego bodz
ca cieplnego może spowodować krótkotrwały,
odruchowy skurcz naczyń krwionośnych poprzedzający ich rozszerzenie.
" Odczyny naczyniowe na ciepło i zimno, zależnie od siły i miejsca działania
bodz
ca, mogą mieć charakter miejscowy lub wskutek działania odruchów
konsensualnych mogą rozprzestrzeniać się na całą skórę.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 6
" W złożonym mechanizmie zmian naczynioruchowych skóry pod wpływem
bodz
ców termicznych biorą udział hormony tkankowe (histamina,
acetylocholina) uwolnione wskutek wykonywanego zabiegu.
Fizjologiczne mechanizmy wyrównawcze
" Zmiany naczynioruchowe występujące w skórze pod wpływem bodz
ców
termicznych wyrównywane są antagonistycznymi odruchowymi reakcjami
naczyniowymi, zachodzącymi przede wszystkim w obrębie części rdzennej
ciała.
" Z pewnymi ograniczeniami i wyjątkami nadal przyjąć można za słuszne prawo
Dastre a-Morata, według którego światło naczyń krwionośnych narządów
wewnętrznych zachowuje się antagonistycznie w stosunku do stanu światła
naczyń skóry.
Zmiany objętości krwi krążącej
" odgrywają dużą rolę w kompensacji przesunięć krwi w obrębie układu
krążenia, zachodzących pod wpływem bodz
ców termicznych.
" W ciepłych kąpielach wskutek opróżnienia magazynów tkankowych, zwiększa
się objętość krwi krążącej, a w zimnych zmniejsza się w następstwie ich
wypełniania.
" W ciepłej kąpieli czynność serca ulega przyspieszeniu, a objętość wyrzutowa i
pojemność minutowa serca zwiększają się. W gorącej kąpieli czynność serca
również ulega przyspieszeniu, natomiast objętość wyrzutowa serca zmniejsza
się wskutek zmniejszonego wypełniania komór.
" W zimnej kąpieli, w okresie wtórnego rozszerzania naczyń krwionośnych na
obwodzie czynność serca ulega zwolnieniu i zmniejsza się objętość
wyrzutowa serca.
Zmiany ciśnienia tętniczego krwi
" W okresie rozszerzenia naczyń obwodowych podczas zabiegów
wodoleczniczych następuje na ogół spadek tętniczego ciśnienia, a w czasie
ich zwężenia wzrost.
" W ciepłej kąpieli ciśnienie rozkurczowe serca obniża się nieco więcej niż
ciśnienie skurczowe, natomiast w kąpieli gorącej ciśnienie skurczowe ulega
podwyższeniu w większym stopniu niż ciśnienie rozkurczowe.
" W chłodnej kąpieli ciśnienie skurczowe zwiększa się silniej niż rozkurczowe.
W zimnej kąpieli występuje głównie wzrost ciśnienia rozkurczowego, a w
mniejszym stopniu skurczowego.
" W ciepłych kąpielach szybkość przepływu krwi zwiększa się, a w zimnych
ulega zmniejszeniu. W ciepłej kąpieli przepływ krwi przez tkanki wielokrotnie
zwiększa się, w przeciwieństwie do zimnej powodującej kilkakrotne
zmniejszenie.
" W ciepłych kąpielach krew w żyłach powierzchownych jest lepiej wysycona
tlenem i zawiera mniej dwutlenku węgla, zbliżając się pod tymi względami do
cech krwi tętniczej. Natomiast w zimnej kąpieli występują odwrotne zmiany.
Obciążenie układu krążenia
" w kąpielach ciepłych, do temperatury wody około 39oC jest podobne do
obciążenia układu krążenia wysiłkiem polegającym na chodzeniu po równej
płaszczyz
nie.
" Przy wyższych temperaturach wody obciążenie serca zwiększa się
progresywnie, przy czym działanie indywidualnych czynników może
dodatkowo wpływać niekorzystnie na sprężystość ścian naczyń krwionośnych.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 7
" W bardzo wysokich temperaturach, lub przy dłużej trwających kąpielach
dochodzi do zmniejszania objętości wyrzutowej serca i zwiększenia zużycia
tlenu przez tkanki. Towarzyszy temu niepokój. Wskazuje to na zaczynającą
się niewydolność krążeniową, przy czym następuje kompensacyjny wzrost
oporu obwodowego.
" W chłodnych kąpielach obciążenie serca pracą zwiększa się tylko
nieznacznie, podczas gdy w zimnych zwiększa się znacznie wskutek
włączenia się mechanizmów termoregulacyjnych.
Wpływ na oddychanie
" W ciepłych kąpielach wraz ze wzrostem temperatury wody zwiększa się 3-
4krotnie wentylacja minutowa płuc w stosunku do kąpieli o temperaturze
obojętnej.
" W gorących kąpielach wentylacja minutowa płuc może się nieco zmniejszyć w
stosunku do tej, jaka występuje w ciepłych kąpielach. W następstwie jednak
hiperwentylacji i usunięcia dwutlenku węgla z krwi pojawia się zasadowica,
której wyrazem jest tężyczka. Dochodzi do nadmiernego pobudzenia
psychicznego i splątania myśli. Pojawia się zmodyfikowane oddychanie typu
Cheyne-Stokesa.
" W zimnych kąpielach najpierw zwiększa się wentylacja minutowa płuc, po
czym oddychanie staje się płytkie i nieregularne.
" W chłodnych kąpielach występuje wyraz
ne zwiększenie wentylacji minutowej
przy zwiększeniu objętości oddechowej w następstwie wytwarzania ciepła w
organizmie wskutek uruchomienia mechanizmów regulacyjnych.
" W zimnych kąpielach zwiększa się ciśnienie cząsteczkowe dwutlenku węgla w
powietrzu pęcherzykowym, co nazywa się kwasicą.
Wpływ na przemianę materii
" Zużycie tlenu przez organizm wzrasta w kąpielach o temperaturze pow. 38 oC i
pon. 32oC. Zużycie tlenu w ciepłych kąpielach związane jest z
przyspieszeniem procesów przemiany materii, zależnym od wzrostu
temperatury, zgodnie z prawem van`t Hoffa (wzrost temperatury o 1oC
zwiększa przemianę materii o 17%).
" W chłodnej i zimnej kąpieli procesy przemiany materii, głównie
węglowodanowej i tłuszczowej ulegają przyspieszeniu.
" W ciepłej kąpieli o temperaturze nieznacznie przewyższającej temperaturę
ciała naczynia krwionośne rozszerzają się, wskutek czego następuje pobranie
ciepła przez organizm. W tych warunkach dochodzące do skutku pocenie się
nie wyrównuje zachwianej temperatury skóry, z uwagi na to, że w środowisku
wodnym nie może zachodzić odparowanie wody. Jednak mimo to równowaga
cieplna zostaje zachowana dzięki niewielkiemu, ale wystarczającemu
zwolnieniu procesów przemiany materii.
" W trwających dłużej cieplejszych kąpielach dochodzi do zachwiania tej
równowagi i następuje przegrzanie organizmu, powodujące zwiększenie
przemiany materii. Zwiększenie pocenia powoduje utratę przez organizm z
kilku litrami wody znacznych ilości chlorku sodu, co w przypadku
przekroczenia możliwości regulacyjnych organizmu może spowodować
zapaść.
Wpływ na przewód pokarmowy
" W ciepłej kąpieli, po początkowym nasileniu wydzielania kwaśnego soku
żołądkowego i pobudzeniu ruchów perystaltycznych jelit następuje
zahamowanie tych czynności.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 8
" Ciepłe kąpiele zmniejszają łaknienie. Natomiast zimne kąpiele je pobudzają,
zwiększając przy tym wydzielanie kwaśnego soku żołądkowego i
przyspieszając ruchy robaczkowe jelit.
Wpływ na czynność nerek
" Na czynność nerek w kąpielach wpływa suma działania cieplnego i
hydrostatycznego. W ciepłej kąpieli wydzielanie moczu zwiększa się, a w
gorącej zmniejsza.
" Krótkotrwałe zabiegi zwiększają przejściowo czynność wydzielniczą nerek.
Przy długotrwałym działaniu zimnego bodz
ca w następstwie zwężenia naczyń
krwionośnych zmniejsza się wydzielanie moczu, przy czym może pojawić się
w nim białko, a nawet krwinki czerwone.
Wpływ na układ nerwowy
" Krótkotrwałe kąpiele ciepłe działają pobudzająco, dłuższe natomiast hamująco
na OUN. Powodują zmniejszenie odczuwania bólu, zmniejszają napięcie
mięśniowe i działają nasennie.
" Zimne kąpiele działając pobudzająco na OUN powodują poprawę
samopoczucia i zwiększają chęć do wysiłków fizycznych.
" W przeciwieństwie do ciepłych zimne kąpiele zwiększają odczuwanie bólu i
wzmagają napięcie powierzchniowych grup mięśniowych.
Wpływ na gruczoły dokrewne
" Zimne kąpiele powodują pobudzenie osi przysadkowo-nadnerczowej, czego
wyrazem jest zwiększenie ilości noradrenaliny i adrenaliny we krwi i
zwiększone wydzielanie glikokortykosteroidów. Dopiero po głębokim
ochłodzeniu wydzielanie amin katecholowych zmniejsza się.
" Również wydzielanie innych hormonów zwiększa się pod wpływem zimna.
Dotyczy to przede wszystkim TSH i tyroksyny. Podczas zimnej kąpieli
stwierdzono zmniejszenie stężenia reniny w osoczu, a w czasie gorącej
zwiększenie.
" W kąpielach o różnej temperaturze stwierdzono również uwalnianie hormonów
tkankowych oddziałujących na naczynia krwionośne. Oprócz zwiększonego
wydzielania noradrenaliny stwierdzono podczas zimnych kąpieli również
zwiększenie uwalniania histaminy, a w ciepłych kąpielach acetylocholiny i
kwasu adenylowego.
Wpływ zabiegów wodoleczniczych o różnej temperaturze na układy i narządy ustroju
" podano w tabeli&
Działanie czynników mechanicznych
" Składa się na nie ciśnienie hydrostatyczne, wypór i lepkość wody.
Wpływ ciśnienia hydrostatycznego
" Tkanki miękkie cechują się stosunkowo dużą elastycznością i znikomą
kurczliwością.
" Mimo to stwierdzono jednak, że już po zanurzeniu w kąpieli następuje
zmniejszenie obwodu różnych części ciała.
" Tłumaczy to znane zjawisko przesunięcia w kąpieli krwi w obrębie
niskociśnieniowej części układu krążenia z części ciała, na którą wskutek ich
budowy anatomicznej silniej działa ciśnienie hydrostatyczne, do tej, na którą
oddziałuje ono słabiej.
" W kąpieli całkowitej krew ulega przesunięciu w części żylnej układu krążenia z
kończyn skóry i brzucha do klatki piersiowej  z żył obwodowych do prawego
przedsionka.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 9
" Umożliwia to względnie duży opór, który przeciwstawia ciśnieniu
hydrostatycznemu klatka piersiowa z płucami zawierającymi powietrze.
Zależnie od wysokości słupa wody w kąpieli dochodzi do zwiększonego
wypełnienia krwią serca i dużych naczyń wchodzących do niego, z
równoczesnym wzrostem ciśnienia krwi w prawym przedsionku.
" Wzrost ciśnienia żylnego krwi i ucisk wody kąpielowej na klatkę piersiową
zwiększa również ciśnienie skurczowe prawej komory serca i w dalszej
konsekwencji w tętnicach płucnych, co praktycznie wyklucza możliwość
powstania zapaści w kąpieli.
" Zmianom tym towarzyszy zwiększona diureza będąca prawdopodobnie
następstwem zahamowania wydzielania hormonu adiuretycznego (ADH)
wskutek pobudzenia receptorów objętości krwi w prawym przedsionku.
" Uważa się, że zwiększenie powrotu żylnego krwi w kąpieli jest przede
wszystkim następstwem zwiększenia ujemnego ciśnienia śródopłucnego.
Dlatego też podczas kąpieli w pozycji leżącej nie obserwuje się zwiększonego
odpływu krwi z żył z kończyn dolnych.
" Natomiast w pozycji stojącej istnieje zgodność działania ciśnienia
hydrostatycznego na kończyny dolne z tendencją do przyjmowania krwi żylnej
przez naczynia znajdujące się w klatce piersiowej, co sprzyja zwiększonemu
powrotowi krwi do serca.
Wpływ na serce
" W kąpieli o temperaturze obojętnej częstość skurczów serca nie zmienia się w
sposób, który można by uznać za charakterystyczny.
" Objętość skurczowa serca zwiększa się, natomiast opór obwodowy ulega
zmniejszeniu, podczas gdy wentylacja minutowa płuc zmniejsza się wskutek
zmniejszenia objętości oddechowej.
Wpływ na narząd ruchu
" Kąpiel w znacznym stopniu odciąża narząd ruchu, ułatwia wykonywanie
ruchów w chorobach, które znacznie je upośledzają.
" Ćwiczenia ruchowe, które z powodu choroby mięśni, stawów czy układu
nerwowego w normalnym środowisku powietrznym nie są możliwe z uwagi na
ograniczenia ruchomości w stawach, mogą być wykonywane w wodzie.
" Odpada przy tym praca jaką muszą wykonywać mięśnie dla utrzymania
postawy ciała.
" Mięśnie szkieletowe ulegają w całości rozluz
nieniu, co zmniejsza impulsację
aferentną z proprioceptorów do OUN.
Zasady dawkowania zabiegów wodoleczniczych
" Siła biologicznego działania zabiegu wodoleczniczego zależy od temperatury
wody, części ciała poddanej zabiegowi i wielkości jej powierzchni, ciśnienia, z
jakim woda działa na tę powierzchnię i czasu trwania zabiegu.
" Z reguły bodz
cowe działanie zabiegu wodoleczniczego jest tym większe, im
bardziej temperatura różni się od temperatury ciała, im większy jest obszar
ciała, na który działa, im większy jest poziom wody w kąpieli im większe
ciśnienie wody przy polewaniu, im dłużej trwa zabieg i im więcej dodatkowych
bodz
ców włączono do zabiegu.
" Tak więc im bardziej temperatura wody użyta do zabiegu różni się od
temperatury ciała i im większa jest powierzchnia ciała poddana zabiegowi, tym
krócej powinien trwać zabieg.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 10
Masaż wirowy
" Stanowi odmianę masażu podwodnego kończyn dolnych lub górnych. Zabiegi
takie są wykonywane w specjalnych wanienkach z urządzeniem wirnikowym.
" Zabieg wykonywany jest przez 20-30 minut. Istnieją dwie odmiany: masaż
wirowy kończyn dolnych lub górnych (płytki) i masaż wirowy kończyn dolnych
(głęboki)
Bicze szkockie
" Masaż całego ciała przy pomocy wody o zmiennej temperaturze i ciśnieniu 2-3
atmosfer, trwający od 3-5 minut.
" Masaż stosuje się w celu pobudzenia obiegu krwi i uzyskania lepszego
ukrwienia tkanek, a także przyspieszenia usuwania produktów zmęczenia.
Masaż podwodny
" Podczas całkowitej kąpieli w wodzie o temp. 34-37 oC. Do masażu przystępuje
się po 5 min. od początku kąpieli, po pełnym rozluz
nieniu mięśni pacjenta i
jego pełnym odprężeniu. Pacjent wygodnie leży w wannie.
" Wykonuje się masaż częściowy wybranych części ciała. Przeważają ruchy
rozluz
niające i lekkiego ugniatania.
Hydromasaż
Zabieg całego ciała wykonywany w specjalnej wannie, na dole której umieszczone
zostały specjalne otwory doprowadzające sprężone powietrze o zmiennym
natężeniu, którego zadaniem jest rozluz
niający masaż wybranych partii ciała
pacjenta.
Hydromasaż wykonywany jest w małej lub w dużej wannie.
Wskazania:
miażdżyca, nadciśnienie, zakrzepowe zapalenie żył, choroba wieńcowa,
niewydolność krążenia, choroba Basedowa.
Sauna
" W wersji suchej (sauna fińska), o temperaturze 80-95oC;
" W wersji parowej (łaz
nia rzymska lub rosyjska bania)  o temperaturze 45-
50oC i wysokiej wilgotności względnej (do 100%).
Działanie sauny na organizm
" oczyszczenie organizmu z produktów przemiany materii i toksyn,
" przemieszczenie się płynów ustrojowych,
" wzrost temperatury skóry do 40�C, rozszerzenie naczyń podskórnych,
obkurczenie wewnętrznych.
" przyspieszenie akcji serca, początkowy wzrost ciśnienia krwi, pod koniec
zabiegu jego spadek,
" wzrost częstości oddechu - lepsza wentylacja płuc.
Przeciwwskazania
" Schorzenia ostre i przewlekłe z podwyższeniem temperatury ciała,
" Nadciśnienie tętnicze powyżej 200/120mmHg,
" Choroby układu krążenia ze zmianami spowodowanymi miażdżycą,
" Niewydolność krążenia,
" Organiczne choroby układu nerwowego, płuc, nerek, wątroby,
" Nowotwory złośliwe, grzybica skóry.
Wszystkie te zabiegi&
" mogą być wykonywane przy użyciu wody wodociągowej, oczywiście pod
warunkiem jej czystości bakteriologicznej i ogólnego dopuszczenia do użytku.
" Jeżeli jednak wykonuje się te zabiegi przy użyciu wód mineralnych, ich walory
lecznicze podnoszą się dzięki zawartości określonych substancji.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 11
Pochodzenie
" Wody podziemne powstają, gdy woda opadowa dostaje się w głąb ziemi w
szczeliny skalne. Składniki mineralne są wypłukiwane przez wody infiltracyjne
ze skał lub też są produktami reakcji zachodzących między składnikami
chemicznymi.
" Jeśli woda infiltracyjna zetknie się z pokładami mineralnymi, które mają
składniki łatwo rozpuszczalne w wodzie, wówczas przechodzą one do wody.
Między skałami tworzą się pokłady wody mineralnej. Szczególnie gdy woda
jest nasycona CO2, tworzy się słaby kwas węglowy, reaktywny chemicznie.
Wtedy nagazowana woda rozpuszcza te związki mineralne, które znajdują się
w występujących tam skałach. np. ługowanie szczelin wypełnionych żyłami
wapienno - magnezowymi jest przyczyną dużej koncentracji w wodzie jonów
Mg2+,Ca2+. Taka woda jest silnie zmineralizowana.
" Litologia warstw skalnych, głębokość występowania i czas przebywania wody
w środowisku skalnym decydują o jej składzie chemicznym i stopniu
mineralizacji.
Skład
" W wodach podziemnych wykryto dotychczas 50 naturalnych pierwiastków z 88
występujących w przyrodzie. Dzielą się one na:
1. Pierwiastki główne (makroelementy) - wodór, węgiel, tlen, sód, magnez,
siarka, potas, chlor, wapń, mangan, brom, żelazo, jod
2. Pierwiastki rzadkie ( mikroelementy) - lit, bor, fosfor, miedz
, cynk, arsen,
chrom, kobalt, nikiel, srebro, bar, ołów
3. Pierwiastki śladowe - rubid, złoto, rtęć.
4. Pierwiastki promieniotwórcze - radon, toron, uran, rad i tor.
" Gazy takie jak dwutlenek węgla , siarkowodór czy radon dostają się do wody
wskutek procesów zachodzących w głębi ziemi.
Definicje
" Według kryteriów polskich woda mineralna to woda naturalnego
pochodzenia, zawierająca ponad 1 g rozpuszczonych składników stałych w 1
dm3 wody.
" Za wodę leczniczą można uznać taką wodę, która jest bakteriologicznie bez
zarzutu, nie zawiera związków chemicznych mogących wywołać proces
chorobowy w organizmie człowieka. Woda poddana ocenie mającej na celu
uznanie za leczniczą powinna charakteryzować się stałością składu
chemicznego i właściwości fizycznych. Dodatkowo wpływ na organizm
człowieka i efekty lecznicze po jej zastosowaniu muszą być potwierdzone
badaniami klinicznym. Nie dotyczy to wód, które choć nowo odkryte, posiadają
właściwości identyczne z już stosowanymi i uznanymi za mineralne bądz

lecznicze.
Woda lecznicza
" Formalnie woda zostaje uznana za leczniczą przez Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej, a jej eksploatacja - już jako kopaliny - podlega prawu górniczemu.
" Obecnie za lecznicze uznawane są w Polsce wody z 63 złóż (M.P. nr 28 z
1990r. i nr 36 z 1992r.). Przy stosowaniu tych wód należy zachować
szczególną ostrożność, gdyż zamiast pomóc, mogą zaszkodzić. Powinno się
je pić profilaktycznie lub leczniczo jedynie w ilościach zaleconych przez
lekarza.
Podział wg ogólnej mineralizacji
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 12
1) woda niskozmineralizowana - naturalna woda mineralna, naturalna woda
z
ródlana - zawierająca w jednym litrze poniżej 500 mg rozpuszczonych
składników mineralnych;
2) woda średniozmineralizowana - naturalna woda mineralna, naturalna woda
z
ródlana i woda stołowa - zawierająca w 1 litrze od 500 do 1500 mg
rozpuszczonych składników mineralnych;
3) woda wysokozmineralizowana - naturalna woda mineralna i stołowa -
zawierająca w 1 litrze powyżej 1500 mg rozpuszczonych składników mineralnych.
Podział wg nasycenia CO2
1) wody nie nasycone CO2 niegazowane,
2) wody niskonasycone CO2 - do stężenia 1500 mg/l CO2,
3) wody średnionasycone CO2od 1500 do 4000 mg/l CO2,
4) wody wysokonasycone CO2od 4000 do 6000 mg/l CO2.
Rodzaje wód
" chlorkowe  typu Cl Na+, zwane solankami lub wodami słonymi, często
bromkowe i jodkowe,
" wodorowęglanowe  typu HCO3 , z naturalną zawartością dwutlenku węgla,
zwane inaczej szczawami lub wodami kwasowęglowymi, zwykle słabo
zmineralizowane i mineralne,
" siarczanowe SO42 i siarczkowe H2S,
" radoczynne, z zawartością radonu, swoiste i mineralne,
" termalne, zarówno o niskiej, jak i wysokiej mineralizacji ogólnej,
" swoiste, typu żelaziste, fluorkowe, arsenowe, borowe, krzemowe,
manganowe, bromkowe czy jodkowe.
Zabiegi z użyciem wód mineralnych
" Do najczęściej stosowanych zabiegów balneologicznych z wód mineralnych
należą:
" Kąpiele lecznicze
" Kuracja pitna
" Inhalacje
" Irygacje, płukania
RODZAJE STOSOWANYCH WÓD
MINERALNYCH
INHALACJE Alkaliczne, chlorkowo-sodowe, siarczkowo-
siarkowodorowe, radoczynne
KRENOTERAPIA Chlorkowo-sodowe, szczawy alkaliczne,
(kuracja pitna) siarczkowo-siarkowodorowe
IRYGACJE Chlorkowo-sodowe, siarczkowo-siarkowodorowe
PA
UKANIE PRZYZ
BIA Chlorkowo-sodowe, siarczkowo-siarkowodorowe
Nazwy wód mineralnych
" Obecnie obowiązujące: od występujących w największych ilościach anionów i
kationów (np. chlorkowo-sodowa, wodorowęglanowo-potasowa itd.)
" Tradycyjne:
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 13
 z przewagą kationu sodowego = alkaliczne,
z przewagą kationów wapniowego i magnezowego = ziemno-alkaliczne,
siarczanowo-sodowe = glauberskie,
siarczanowo-magnezowe = gorzkie,
siarczanowo-wapniowe = gipsowe,
siarczanowo-żelazowe = żelaziste lub witriolowe
Zawartość CO2
" W postaci wolnego gazu, nietrwałego kwasu węglowego lub wodorowęglanów.
" Niewielka  wody obojętne
" Średnia (250-990 mg/l)  wody kwasowęglowe
" Wysoka (powyżej 1000 mg/l)  szczawy
" Działanie lecznicze wykazują wody o zawartości CO2 od 400 mg/l,
maksymalna znana zawartość to 1400 mg/l.
Wody mineralne w Polsce
" 225 zarejestrowanych, z czego 72 uznane za lecznicze.
" Są wśród nich wody termalne (cieplice), maksymalna temperatura 40oC.
" Charakter wód zależy od rejonu geograficznego.
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 14
Lecznicze wody mineralne najczęściej występujące w Polsce
Rodzaje, skład Występowanie
Chlorkowo-sodowe > 1000 mg NaCl/l (solanki 1,5%)
Chlorkowo-potasowe, wapniowe, Ciechocinek, Kołobrzeg, Połczyn, Kamień Pom.,
magnezowe, jodkowe, bromkowe, Świnoujście, Goczałkowice, Rabka oraz Busko, Solec,
żelaziste, siarczkowe Iwonicz, Rymanów, Wieniec
Wodorowęglanowe > 1000 mg CO2/l
Sodowe, potasowe, wapniowe, Krynica, Polanica, Kudowa, Muszyna, Duszniki,
magnezowe, chlorkowo-sodowe, żelaziste Rymanów, Iwonicz, Długopole, Czerniawa, Szczawno,
Szczawnica, Wysowa, Żegiestów, Świeradów
Siarczkowo-siarkowodorowe > 1,0 mg S/l
Siarczkowe proste, siarczanowo-sodowe, Busko, Solec, Przerzeczyn, Wieniec, Swoszowice,
wapniowe, siarczanowo-chlorkowe, Horyniec, Wapienne oraz Kudowa, Lądek, Duszniki,
sodowe, bromkowe, jodkowe Ciechocinek - z
ródło 14
Radoczynne > 2nCi Rn/l
Radonowe-siarczkowe, fluorkowe,
Świeradów, Czerniawa, Lądek (Długopole, Szczawno)
szczawy radoczynne
Termalne > 20�C (Cieplice)
Chlorkowo-sodowe, radoczynne,
Cieplice, Lądek, Ciechocinek
fluorkowe
Gazy lecznicze
Dwutlenek węgla, siarkowodór, radon,
Duszniki, Krynica (z
ródła gazowe CO2)
tlen, ozon
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 15
Tabela zbierająca wpływ zabiegów
z wykorzystaniem wody zimnej, ciepłej i gorącej na różne tkanki i narządy
Układ Woda zimna Woda ciepła Woda gorąca
Naczynia Skurcz naczyń z Rozszerzenie Krótkotrwałe
krwionośne następowym naczyń skóry zwężenie naczyń z
powierzchowne rozszerzeniem następowym
rozszerzeniem
Naczynia
krwionośne Odczyn drogą odruchową zgodnie z prawem Dastre-Morata
głębokie
Czynność serca Zwolniona Przyspieszona Przyspieszona
Ciśnienie krwi Podwyższone gł. Obniżone Podwyższone
skurczowe skurczowe bardziej skurczowe
Układ oddechowy Poprawa, potem Poprawa wentylacji Hiperwentylacja,
pogorszenie zasadowica
wentylacji,
kwasica.
Chłodna: poprawa
wydolności
Układ nerwowy Wzrost Obniżenie Obniżenie
pobudliwości pobudliwości pobudliwości
nerwów obwodowych
obwodowych nerwów
czuciowych
Nerki Wzmożenie Wzmożenie Zmniejszenie
czynności czynności czynności
wydzielniczej wydzielniczej wydzielniczej
Wydzielanie potu Zmniejszone Wzmożone Silnie wzmożone
Gruczoły przewodu Zwiększone Zmniejszone Zmniejszone
pokarmowego wydzielanie wydzielanie wydzielanie
Mięśnie Wzmożone Zmniejszenie Znaczne
szkieletowe napięcie napięcia zmniejszenie
napięcia
Przemiana materii Wzmożenie Bez zmian Wzmożenie
Med. uzdr.  Konspekt 2, M. Sobieska, 2006/2007 16