Kręgosłup (columna vertebralis) jest słupem kostnym położonym w płaszczyźnie pośrodkowej, po stronie grzbietowej. Stanowi on rusz­towanie dla części miękkich i pełni funkcję podporową dla górnej części ciała. Jest zbudowany z 32—34 kręgów i dzieli się na odcinki:

szyjny — zawierający 7 kręgów,

piersiowy — 12 kręgów,

lędźwiowy — 5 kręgów,

krzyżowy — 5 kręgów,

guziczny (ogonowy) — 3 do 5 kręgów.

Kręgi z trzech górnych odcinków są w stosunku do siebie ruchome, natomiast kręgi krzyżowe i guziczne utraciły czynnościową samodzielność (kręgi rzekome).

2.1. Budowa kręgu

Każdy typowy kręg ruchomy jest zbudowany z dwóch zasadniczych części: przedniej, którą stanowi trzon (corpus yertebrae) i tylnej, nazywanej łukiem kręgu (arcus yertebrae). Obie te części obejmują otwór kręgowy (foramen vertebrae). Otwory wszystkich kręgów w sumie tworzą kanał kręgowy (canalis vertebralis), w którym leży rdzeń kręgowy wraz z oponami.Od łuku kręgu odchodzą następujące wyrostki:

wyrostek kolczysty (processus spinosus), nieparzysty, skierowany ku tyłowi,

wyrostki poprzeczne (processus trannsversus), parzyste, odchodzące bocznie,

wyrostki stawowe górne i dolne (processus articulares superiores et inferiores), parzyste, zwrócone ku górze i ku dołowi.

Trzony kręgów dźwigają ciężar ciała, łuki otaczają i chronią rdzeń kręgowy, wyrostki poprzeczne i kolczysty służą do przycze­pu więzadeł i mięśni, stanowiąc również dla nich ramiona dźwigni. Wyrostki stawowe górne i dolne umożliwiają stawowe połączenie kręgów ze sobą.

Trzon kręgu ma przeważnie kształt walcowaty i wyróżnia się na nim cztery powierzchnie: górną i dolną, które są chropowate, gdyż zrastają się z krążkiem między kręgowym; powierzchnię obwodową trzonu, która jest wklęsła i ograniczona przez brzegi górny i dolny; powierzchnię rdzeniową, stanowiącą przednią ścianę otworu kręgowego. Elementem budulcowym trzonu jest istota gąbczasta, której beleczki kostne przystosowane są do znoszenia dużych obciążeń.

Łuk kręgu rozpoczyna się nasadą (pediculus arcus yertebrae) w górnej części grzbietowej strony kręgu. Na brzegach górnym i dolnym nasady znajdują się wcięcia kręgowe górne i dolne (incisura yertebralis superior et inferior). Przez połączenie wcięcia dolnego i górnego sąsiadujących kręgów powstają parzyste otwory międzykręgowe (foramen interyertebrale). Dalszą część łuku, w którą przechodzi nasada określa się blaszką łuku kręgowego (lamina arcus yertebrae). Blaszki z prawej i lewej strony zrastają się i ograniczają od tyłu otwór kręgowy.

2.2. Kręgi szyjne (vertebrae cervicales)

W skład odcinka szyjnego kręgosłupa wchodzi siedem kręgów. Pierwszy i drugi kręg mają zupełnie nietypową budowę i wymagają odrębnego omówienia. Siódmy kręg szyjny upodabnia się do kręgów piersiowych.Kręg szczytowy (atlas) jest pierwszym kręgiem szyjnym. Charakteryz­uje się brakiem trzonu i wyrostka kolczystego. Zbudowany jest z łuku przedniego (arcus anterior), łuku tylnego (arcus posterior) i dwu części bocznych (massa lateralis). Łuk przedni jest mniejszy od tylnego. Na jego zewnętrznej stronie znajduje się guzek przedni (tuberculum anterius). Na stronie wewnętrznej łuku przedniego występuje dołek zębowy (fovea den-tis), który stanowi powierzchnię stawową służącą do połączenia z zębem kręgu obrotowego. Na łuku tylnym znajduje się guzek tylny (tuberculum posterius), który jest szczątkowymwyrostkiem kolczystym.Części boczne, leżące między łukami, tworzą grubsze elementy kręgu szczytowego i są przystosowane do dźwigania głowy. Znajdują się na nich dołki stawowe górne i dolne (fovea articulares superiores et inferiore), na których występują powierzchnie stawowe stanowiące połączenia z sąsiednimi elementami kostnymi. Kształt dołków górnych zbliżony jest do fasoli, a dołki dolne są okrągławe. Na zewnątrz od części bocznych odchodzą wyrostki poprzeczne (processus transversus), które zawierają otwór wyrostka poprzecznego (foramen transversarium). Wyrostki poprze­czne stanowią miejsce przyczepu i dźwignie kostne dla mięśni obracają­cych głowę.

Drugi kręg szyjny — obrotowy (axis) ma trzon wydłużony w kierunku doczaszkowym w ząb (denś), dookoła którego obraca się kręg szczytowy wraz z głową. Ząb ma powierzchnię stawową przednią {facies articularis anterior) i tylną (facies articularis posterior). Do tyłu od trzonu znajduje się łuk (arcus). Od łuku odchodzą: rozdwojony wyrostek kolczysty (pro­cessus spinosus), wyrostki poprzeczne (z otworami) i wyrostki stawowe dolne. Brak wyrostków stawowych górnych — na ich miejscu występują okrągławe powierzchnie stawowe górne, które są skierowane skośnie ku dołowi i w bok. Takie ustawienie powierzchni stawowych pozwala na obszerne ruchy obrotowe pierwszego kręgu szyjnego (szczytowego) wraz z głową w stosunku do kręgu obrotowego.

Siódmy kręg szyjny (vertebra prominenta) łączy w sobie charakte­rystyczne cechy kręgów szyjnych i piersiowych. Posiada jeszcze otwo­ry w wyrostkach poprzecznych, ale już nie ma rozdwojonego wy­rostka kolczystego. Trzon kręgu jest znacznie większy niż u pozosta­łych kręgów szyjnych, wyrostek kolczysty dłuższy, zakończony guzkiem.Przy zgięciu głowy do przodu ten wyrostek jest wyraźnie wyczuwalny pod skórą.

Kręgi szyjne od 3 do 6 (yertebrae ceryicałes) mają niskie trzony, cienkie łuki pochylone lekko w dół, obejmujące otwory kręgowe o kształ­cie trójkątnym. Okrągłe wyrostki stawowe układają się skośnie od góry ku dołowi i od przodu ku tyłowi pod kątem 45°. Wyrostki kolczyste tych kręgów są na końcu rozdwojone i pochylone lekko w dół. Wyrostki poprzeczne (processus transversus) są skierowane bocznie. Składają się z dwóch listewek kostnych: przedniej, która jest szczątkowym żebrem, i tylnej, będącej właściwym wyrostkiem poprzecznym. Obydwie listewki zrastają się na końcach i w tych miejscach powstają guzki: przedni i tylny (tuberculum anterius et posteriuś). W obrębie wyrostków poprzecznych tworzy się otwór wyrostka poprzecznego, przez który przechodzą naczy­nia krwionośne i nerwy. Ze względu na to, że wyrostki poprzeczne składają się z właściwego wyrostka poprzecznego i ze szczątkowego żebra, bywają określane jako wyrostki żebrowo-poprzeczne, a otwór w nich występujący — jako żebrowo-poprzeczny.

2.3. Kręgi piersiowe {yertebrae thoracicae)

Każdy z dwunastu kręgów piersiowych posiada okrągławy trzon, nieco niższy z przodu. W miejscach, gdzie trzon łączy się z łukiem występują dołki żebrowe (foveae costales) — górne i dolne — umoż­liwiające stawowe połączenie z głowami żeber. Dla żeber I, XI, XII i czasem X jest tylko jedna powierzchnia stawowa na trzonie kręgu. Na górnym i dolnym brzegu nasady łuku, w jego najwęższym miejscu tworzą się wcięcia kręgowe (incisura yertebraliś). Wcięcie kręgowe górne jest płytkie, natomiast dolne jest znacznie głębsze.Wyrostki poprzeczne kręgów piersiowych są mocne i zgrubiałe na końcach. Na przednich powierzchniach wyrostków poprzecznych występują dołki żebrowe wyrostka poprzecznego (fovea costales transy er sales) służące do połączenia stawowego z guzkami żeber.

Wyrostki stawowe ustawione są w płaszczyźnie czołowej, na stycznej do obwodu koła, co znacznie ułatwia ruchy skrętne w tej części kręgosłupa.

Wyrostki kolczyste są długie, ostro zakończone i ułożone dachów­kowato, co ogranicza skłon w tył w tej części kręgosłupa. Łuki kręgów piersiowych przechodzą w płaskie listewki ograniczające otwór kręgowy, który jest mały, o okrągłym kształcie. Dwa ostatnie kręgi piersiowe zbliżają się swoją budową do kręgów lędźwiowych.

2.4. Kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbares)

Występują u człowieka w liczbie czterech do pięciu, a położone są między kręgami piersiowymi i kością krzyżową. Charakteryzują się najbardziej masywnym trzonem nerkowatego kształtu oraz trójkątnym otworem kręgowym. Wyrostki poprzeczne odchodzą od nasady łuku i trzonu kręgu. Są one szczątkowymi żebrami lędźwiowymi. U podstawy tych wyrostków znajdują się niewielkie wyniosłości nazywane wyrostkami dodatkowymi {processus accessorius), które są rozwojowo uwstecznionymi wyrostkami poprzecznymi.

Wyrostki stawowe ustawione są pionowo, a ich powierzchnie stawowe leżą w płaszczyźnie strzałkowej. Takie ustawienie wyrostków ogranicza wykonywanie skrętów w tej części kręgosłupa.Wyrostki kolczyste mają kształt blaszek prostokątnych. Są równolegle ułożone w płaszczyźnie strzałkowej. Na wyrostkach stawowych górnych znajdują się owalne guzki kostne, nazywane wyrostkami suteczkowatymi (processus mamillariś). Są to elementy szczątkowe wykorzystywane do przyczepu mięśni.

2.5. Kość krzyżowa (os sacrum)

Utworzona jest przez pięć kręgów krzyżowych, połączonych za pomo­cą kościozrostu. Kostnienie to jest zakończone w wieku 20—25 lat.

Kość krzyżowa dźwiga ciężar górnej części ciała i przez obręcz bio­drową przenosi go na kończyny dolne.

Kość krzyżowa ma kształt trójkąta, którego podstawa (basis) jest zwrócona w stronę kręgów lędźwiowych, a wierzchołek (apex) skierowany ku dołowi. Wyróżnia się na niej powierzchnię przednią, czyli miedniczną (facies pefoina), powierzchnię tylną, czyli grzbietową (facies dorsaliś) i części boczne (partes laterales).

Powierzchnia przednia, utworzona przez zrośnięte trzony kręgów, jest gładka i wkłęsła. Występują na niej kresy poprzeczne (lineae transversae),które pojawiają się w miejscu zrastania się trzonów kręgowych. Kresy te sięgają do otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralis pehina), przez które przechodzą naczynia krwionośne i nerwy.

Na częściach bocznych, utworzonych przez zrośnięte wyrostki poprze­czne, występują powierzchnie uchowate (facies auricularis), służące do połączenia z kośćmi miednicznymi. Z tyłu powierzchni uchowatej znajduje się gusowatość krzyżowa (tuberositas sacralis), do której przyczepiają się więzadła.

Na powierzchni grzbietowej kości krzyżowej wyróżnia się grzebienie utworzone przez zrastające się wyrostki kolczyste, poprzeczne i stawowe. Z wyrostków kolczystych tworzy się grzebień krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana), z wyrostków stawowych — grzebień krzyżowy pośredni (crista sacralis intermedia), a z wyrostków poprzecznych — grze­bień krzyżowy boczny (crista sacralis lateralis). Wzdłuż całej kości krzy­żowej ciągnie się kanał krzyżowy (canalis sacralis), który rozpoczyna się otworem górnym, a kończy się rozworem krzyżowym (hiatus sacralis). Również na stronie grzbietowej między grzebieniem pośrednim i bocznym występują otwory krzyżowe grzbietowe (foramina sacralis dorsalis).

Na granicy piątego kręgu lędźwiowego i podstawy kości krzyżowej powstaje kąt skierowany wierzchołkiem ku przodowi. Jest to kąt lędź-wiowo-krzyżowy (angulus lumbosacralis) wynoszący od 120 do 170°. Wie­rzchołek tego kąta leży na tzw. wzgórku (promontorium), utworzonym przez wpuklającą się w stronę miednicy krawędź chrząstki międzykręgo-wej leżącej między piątym kręgiem lędźwiowym a kością krzyżową.2.6. Kość guziczna (os coccygis)

Kość guziczna nazywana jest również kością ogonową. Składa się z czterech do pięciu szczątkowych kręgów ogonowych, połączonych ze sobą (u osobników dojrzałych) kościozrostem, a z kością krzyżową za pomocą chrząstki i więzadeł. Na pierwszym kręgu guzicznym widoczne są wyrostki poprzeczne i wyrostki stawowe górne tworzące rożki guziczne (cornea coccygea).

2.7. Połączenia w obrębie kręgosłupa

W obrębie kręgosłupa występują wszystkie rodzaje połączeń, a więc kościozrosty, chrząstkozrosty, więzozrosty i połączenia stawowe.

Kościozrosty występują w obrębie kości krzyżowej i odcinka guzicz-nego; ten rodzaj połączeń wyklucza wykonywanie jakichkolwiek ruchów.Chrząstkozrosty mają postać krążków międzykręgowych (disci inłer-vertebrales) zrośniętych z trzonami kręgów ruchomych. Krążek chrzestny zbudowany jest z położonego obwodowo pierścienia włóknistego (anulus jibrosus) i leżącego centralnie jądra młażdżystego {nucleus pulposus). Jądro jest sprężyste, elastyczne i przesuwa się w obrębie krążka reagując na naciski trzonów kręgów. Dwadzieścia trzy krążki międzykręgowe (między pierwszym i drugim kręgiem szyjnym krążek nie występuje) są ważnymi elemenntami amortyzującymi wstrząsy kręgosłupa. Przemieszczenie się jądra miażdżystego poza obręb pierścienia włóknistego określa się jako dyskopatię.

Wszystkie elementy kręgów są ze sobą połączone za pomocą więzoz-rostów. Więzadło podłużne przednie (ligamentum longitudinale anterius) rozpoczyna się na guzku gardłowym kości potylicznej, biegnie wzdłuż przedniej powierzchni trzonów i kończy się na miednicznej powierzchni kości krzyżowej. Więzadło to hamuje ruch prostowania kręgosłupa.

Więzadło podłużne tylne (lig. longitudinale posterius) znajduje się na tylnej powierzchni trzonów (wewnątrz kanału kręgowego). Rozpoczyna się na stoku kości potylicznej i przednim brzegu otworu wielkiego kości potylicznej, a kończy — w górnej części kanału krzyżowego. Więzadło to napina się podczas zginania kręgosłupa. Zarówno więzadło podłużne przednie, jak i tylne łączy się ściśle z chrząstkami między kręgowymi.

Łuki kręgów są połączone ze sobą więzadłem żółtym (ligamentum flavum), które zamyka kanał kręgowy od strony tylnej. Więzadła żółte rozpoczynają się między pierwszym i drugim kręgiem szyjnym, a kończą się między ostatnim lędźwiowym i kością krzyżową. Są to sprężyste więzadła, mające duże znaczenie dla statyki i mechaniki kręgosłupa. (A.Bochenek porównuje działanie tych więzadeł do taśmy gumowej, która rozciągając się podczas zgięcia kręgosłupa dąży do wyprostowania go i przez to oszczędza pracę mięśni prostujących).

Wyrostki kolczyste są połączone więzadłami międzykolcowymi (liga-menta interspinalia) i więzadłem nadkolcowym (lig. supraspinale).

Więzadła międzykolcowe rozciągają się między brzegami sąsiednich wyrostków kolczystych. Najsilniej są rozwinięte w odcinku lędźwiowym, najsłabiej w szyjnym.

Więzadło nadkolcowe rozpoczyna się od wyrostka kolczystego siód­mego kręgu szyjnego, a kończy się na grzebieniu pośrodkowym kości krzyżowej. To więzadło napina się podczas zginania kręgosłupa.

Więzadło karkowe (ligamentum nuchae) rozpoczyna się na grzebieniu potylicznym zewnętrznym, na guzku tylnym kręgu szczytowego i przy­czepia się do wierzchołków wyrostków kolczystych od drugiego do siód­mego kręgu szyjnego. Działa tak jak więzadło nadkolcowe i pomaga w dźwiganiu ciężaru głowy.Wyrostki poprzeczne są miejscem przyczepu więzadeł miedzypoprzecz-nych (ligamenta intertransversaria). Przebiegają one między sąsiednimi wyrostkami poprzecznymi. Napinają się podczas skłonów bocznych krę­gosłupa.

Z kością krzyżową kręgosłup łączy się również za pomocą krążka międzykręgowego i więzadeł, które są przedłużeniem więzadeł łączących kręgi. Dodatkowym więzadłem jest więzadło biodrowo-lędźwiowe (liga-mentum iliolumbale), łączące miednicę z kręgosłupem. Kość guziczna łączy się z kością krzyżową za pomocą drobnych więzadeł krzyżowo-guzicz-nych, układających się po stronie brzusznej, grzbietowej i bocznej.

Wyrostki stawowe połączone są torebkami stawowymi obejmującymi wyrostki stawowe dolne wyżej leżącego kręgu i wyrostki stawowe górne kręgu położonego niżej. Dwadzieścia trzy pary stawów międzykręgowych (articulationes interyertebrales) zapewniają ruchomość uwarunkowaną uło­żeniem wyrostków stawowych w poszczególnych odcinkach.

2.8. Ruchomość kręgosłupa

Ruchomość między dwoma sąsiadującymi kręgami nie jest duża, jed­nak w wyniku sumowania się pojedynczych ruchów powstają obszerne ruchy kręgosłupa jako całości, a mianowicie:zginanie i prostowanie (flexio et extensio) w płaszczyźnie strzał­kowej. Zakres tych ruchów wynosi w całości od 170 do 250°. Najwyraź­niej ruchy te występują w odcinkach szyjnym i lędźwiowym. W części piersiowej są ograniczone ułożeniem wyrostków kolczystych oraz przez obecność klatki piersiowej;

skłony boczne (flexio lateraliś) w płaszczyźnie czołowej. Całość ruchu ma zakres ok. 110°. Występują najwybitniej w odcinku piersiowym. W odcinku szyjnym ruchy te łączą sie z ruchami obrotowymi w wyniku skośnego ułożenia powierzchni stawowych;

ruchy skrętne (rotario) w płaszczyźnie poprzecznej. Zakres ru­chów — ok. 80° w każdą stronę. Najwyraźniej występują w odcinku szyjnym, następnie piersiowym, a w odcinku lędźwiowym prawie nie występują (ze względu na ułożenie wyrostków stawowych w płaszczyźnie strzałkowej);

ruchy obwodzenia (cirkumductio). Występują jako kombinacja po­wyżej wymienionych ruchów. W ruchach obwodzenia biorą udział stawy biodrowe.

Ruchomość kręgosłupa zarówno jako całości, jak i jego poszczegól­nych części jest osobniczo bardzo zmienna.

2.9. Krzywizny kręgosłupa

Kręgosłup oglądany z boku nie stanowi prostej kolumny kostnej, lecz jest wygięty esowato. Są to krzywizny w płaszczyźnie strzałkowej — fizjo­logiczne, czyli prawidłowe. W częściach szyjnej i lędźwiowej występują wygięcia skierowane do przodu, zwane lordozami (lordosis cervicalis et lumbalis), a w części piersiowej i krzyżowej — wygięcia skierowane do tyłu — są to kifozy (kyphosis thoracica et sacralis). Fizjologiczne krzy­wizny kręgosłupa zwiększają jego elastyczność oraz pełnią funkcję amortyzującą. Skrzywienia kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej określa­ne są jako skoliozy (skolioses) i traktowane są jako skrzywienia pa­tologiczne. Skoliozy powstają zazwyczaj między 7 a 10 rokiem życia i mogą być spowodowane ogólną asymetrią budowy ciała, nieprawid­łowym ułożeniem tułowia lub głowy, czy też prawo- lub leworęcznością. Niektórzy anatomowie twierdzą, że skrzywienia boczne występują u 60—70% osobników (o zakwalifikowaniu do stanu patologicznego decyduje stopień zaawansowania skrzywień). Na zasadzie kompensacji często wytwarzają się kombinacje skolioz (np. lewostronnej skoliozie lędźwiowej towarzyszy prawostronna skolioza w odcinku piersiowym — ze względów statycznych).Kręgosłup jako całość

Kręgosłup mierzony w linii prostej, stanowi około 40% długości ciała, przy czym u kobiet jest przeważnie krótszy. Długość mierzona wzdłuż krzywizn wynosi ok. 45%. Na ten wymiar składają się w 3/4 wysokości trzonów, a w 1/4 wysokości krążków międzykręgowych. Wielkość kręgów poszczególnych odcinków kręgosłupa wzrasta stopniowo od kręgu szczy­towego do kości krzyżowej (co wiąże się z narastającym obciążeniem).

Na kręgosłupie wyróżnia się powierzchnie: przednią — utworzoną przez trzony, tylną — gdzie wyrostki kolczyste tworzą wzdłuż całego kręgosłupa grzebień i wraz z wyrostkami poprzecznymi ograniczają po­dłużne zagłębienia, w których mieszczą się głębokie warstwy mięśni grzbietu, oraz boczną — ukształtowaną przez wyrostki stawowe i poprze­czne.

Kanał kręgowy jest ograniczony przez trzony i łuki kręgów. Jego światło jest największe w częściach szyjnej i lędźwiowej.

Kręgosłup pełni w stosunku do rdzenia kręgowego ważną rolę ochron­ną. Innymi funnkcjami kręgosłupa są funkcje podporowa i ruchowa.

3. Klatka piersiowa (thorax)

Klatkę piersiową tworzy 12 kręgów piersiowych, 12 par żeber oraz mostek. Stanowi ona kostno-chrzęstną ochronę głównych narządów od­dechowych i krążenia.

3,1. Żebra (costae)

Są to sprężyste listewki o budowie kostno-chrzęstnej. Piersze siedem par żeber łączy się bezpośrednio z mostkiem — są to żebra prawdziwe (costae verae). Następnie trzy pary żeber łączą się z mostkiem pośrednio, poprzez żebro siódme — określa się je jako żebra rzekome (costae spuriae). Dwie ostatnie pary stanowią żebra wolno zakończone w obrębie ścian brzucha, czyli żebra wolne (costae fluctuantes). Chrząstki żeber VII, VIII, DC i X tworzą łuk żebrowy (arcus costalis).

Każde żebro składa się z położonej z tyłu części kostnej oraz leżącej z przodu części chrzestnej. Na końcu tylnym żebra kostnego można wyróżnić trzy elementy: głowę żebra (caput costae), szyjkę żebra (collum costae) i guzek żebra (tuberculum costae). Głowy żeber od II do X sąpodzielone poziomym grzebieniem (crista capitis) — w ten sposób po­wstaje podwójna powierzchnia stawowa (facies articularis capitis costae), służąca do połączenia z trzonami sąsiednich kręgów piersiowych. Guzki żeber mają powierzchnię stawową umożliwiającą połączenie z dołkami żebrowymi wyrostków poprzecznych kręgów piersiowych. Guzki nie wy­stępują na żebrach XI i XII.

Dalszą część żebra stanowi cienki i płaski trzon (corpus costae), który zgina się ku przodowi tworząc kąt żebra (angulus costae). Trzon jest również skręcony wzdłuż osi podłużnej żebra. Na wewnętrznej powierz­chni trzonu występuje bruzda żebra (sulcus costae) dla naczyń krwionoś­nych i nerwów.

Chrząstka żebrowa (cartilago costalis) — nazywana również żebrem chrzestnym — stanowi przedłużenie części kostnej żebra. Przyczynia sięono do zwiększenia elastyczności i sprężystości klatki piersiowej. Połącze­nie części kostnej żebra z częścią chrzestną jest bardzo mocne dzięki temu, że powierzchnie styczne kości i chrząstki wnikają w siebie, a okostna żebra kostnego przechodzi bezpośrednio w ochrzęstną chrząstki żebrowej. Z wiekiem chrząstka żebrowa ulega skostnieniu, co wpływa na ogranicze­nie sprężystości i ruchomości klatki piersiowej.

3.2. Mostek (sternum)

Mostek leży w środkowej części klatki piersiowej, na jej przedniej ścianie. Jest to kość płaska, zbudowana z rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego.

Rękojeść mostka (manubrium stemi) ma ściany przednią, tylną oraz brzeg górny, na którym znajduje się — dobrze wyczuwalne przez skórę — wcięcie szyjne (incisura jugularis). Bocznie od niego znajduje się wcięcie obojczykowe (incisura clavicularis) z powierzchniami stawowymi służący­mi do połączenia z obojczykiem. Na brzegach bocznych rękojeści wy­stępują wcięcia żebrowe (incusura costalis) umożliwiające połączenie z chrząstką I i częściowo II żebra.

Trzon mostka (corpus sterni) jest najdłuższą jego częścią. Brzegiem górnym łączy się z rękojeścią tworząc kąt mostka (angulus sterni). Na bocznych brzegach trzonu występują wcięcia żebrowe dla chrząstek żeber od II do VII.

Wyrostek mieczykowaty (processus xiphoideus) stanowi najmniejszą część mostka. Łączy się z dolnym brzegiem mostka i jest bardzo zmienny pod względem wielkości i kształtu. Na jego przedniej powierzchni roz-poczyna się więzadło żebrowo-mieczykowate i część mięśnia prostego brzucha, a na stronie tylnej mają swoje przyczepy przepona i mięsień poprzeczny klatki piersiowej.

3.3. Połączenia żeber z mostkiem

W klatce piersiowej wyróżnia się następujące połączenia:

w obrębie mostka,

żeber z kręgosłupem,

żeber z mostkiem,

części kostnych z częściami chrzestnymi żeber,

chrząstek żebrowych ze sobą.

Połączenia w obrębie mostka — rękojeść, trzon i wyrostek mieczykowaty łączą się za pomocą chrząstkozrostów mostkowych (syn-chondroses sternales). W wieku powyżej SO lat połączenia te mogą ulec skostnieniu.

Połączenia żeber z kręgosłupem obejmują dwa rodzaje stawów — stawy głów żebrowych i stawy żebrowo-poprzeczne.

Stawy głów żebrowych (articulationes capitum costarum) są utworzone przez głowy żeber, które przylegają do dołków żebrowych trzonów dwóch sąsiadujących ze sobą kręgów. Żebra I, XI i XII łączą się z trzonem jednego kręgu. Stawy te są wzmocnione więzadłem promienistym głowy żebra (ligamentum capitis costae radiatum), biegnącym od głowy żebra do trzonów sąsiednich kręgów i krążka międzykręgowego, oraz więzadłem śródstawowym (ligamentum capitis costae interarticulares), łączącym grze­bień głowy z krążkiem międzykręgowym. Stawy I, XI i XII żebra nie posiadają tego więzadła.

Stawy żebrowo-poprzeczne (articulationes costotransversariae) powsta­ją przez połączenie powierzchni stawowych guzków żeber z dołkami żebrowymi wyrostków poprzecznych odpowiednich kręgów (leżących na tym samym poziomie). Wzmacniają je następujące więzadła:

żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium), biegnie od powierz­chni tylnej szyjki żebra do wyrostka poprzecznego kręgu leżącego na tym samym poziomie co szyjka żebra,

żebrowo-poprzeczne górne (lig. costotransversarium superius), łączy szyjkę żebra z wyrostkiem poprzecznym wyżej leżącego kręgu. Więzadło to dzieli się na dwa pasma, z których jedno przyczepia się na powierzchni dolnej wyrostka poprzecznego, a drugie u nasady wyrostka poprzecznego i kolczystego wyżej leżącego kręgu,

c) żebrowo-poprzeczne boczne (lig. costotransversarium laterale),
krótkie i mocne więzadła przebiegające od szczytu wyrostka poprzecz-nego do powierzchni tylnej guzka żebra leżącego na tym samym po­ziomie.

Połączenia żeber z mostkiem powstają przez połączenie koń­ców chrząstek siedmiu żeber prawdziwych z mostkiem. Chrząstka I żebra na ogół zlewa się z mostkiem i wytwarza się chrząstkozrost. Pozostałe chrząstki od II do VII żebra łączą się z mostkiem za pomocą stawów, w których występują torebki stawowe i więzadła. W stawach żebro-wo-mostkowych (articulaciones sternocostaleś) wyróżnia się więzadła:

promieniste (lig. sternocostalia radiata) przednie i tylne,

mostkowo-żebrowe śródstawowe (lig. sternocostalia interarticulare),

żebrowo-mieczykowate (lig. costoxiphoidea).

Więzadła promieniste prawe i lewe krzyżują się na trzonie mostka tworząc błonę mostkową (membrana sterni) przednią i tylną. Szczególnie silna jest błona tylna, która w razie złamania mostka zapobiega przemie­szczeniom złamanych końców do wnętrza klatki piersiowej. Więzadła śródstawowe występują najczęściej przy połączeniu drugiego żebra z most­kiem, a w dalszych stawach często są w zaniku.

Połączenia części kostnych z częściami chrzestnymi że­ber powstają przez wzajemne wnikanie najmniejszych elementów struk-turalnych powierzchni stycznych. Okostna żebra kostnego przechodzi bezpośrednio w ochrzęstną, co znacznie wzmacnia te połączenia.

Połączenia chrząstek żebrowych ze sobą mają miejsce między brzegami chrząstek VI, VII i VIII żebra. Są to stawy międzychrząstkowe (articulationes interchondrales). Te połączenia są wzmocnione błonami międzyżebrowymi zewnętrznymi (spełniają one rolę więzadeł). Żebra IX i X łączą się ze sobą i z VIII żebrem za pomocą luźnych pasm więzad-łowych.

3.4. Klatka piersiowa jako całość

Klatka piersiowa ma kształt stożka spłaszczonego w kierunku strzał­kowym. Wyodrębnia się w niej dwie ściany boczne — zbudowane z 12 par żeber, ścianę tylną — utworzoną przez 12 kręgów piersiowych, oraz ścianę przednią — składającą się z mostka i chrząstek żebrowych. Klatka piersiowa tworzy puszkę kostną poprzerywaną przez przestrzenie między­żebrowe (spatia intercostalia), ochraniającą narządy trzewne. Ograniczona przez nią przestrzeń — jama klatki piersiowej (cavum thoracis) posiada dwa otwory — górny i dolny.

Otwór górny klatki piersiowej (apertura thoracis superior) jest wąski, ma kształt nerkowaty. Ograniczony jest przez I kręg piersiowy, I parę żeber i rękojeść mostka. Płaszczyzna górnego otworu jest pochylona ku dołowi, tak że górny brzeg rękojeści rzutowany na kręgosłup leży na wysokości między II i III kręgiem piersiowym.

Otwór dolny klatki piersiowej {apertura thoracis inferior) jest szerszy niż górny. Ograniczony jest przez XI i XII kręg piersiowy, XII parę żeber, łuki żebrowe i wyrostek mieczykowaty mostka. Łuk żebrowy (arcus costalis) tworzą chrząstki żebrowe od VII do X żebra, które schodzą się przy wyrostku mieczykowatym tworząc kąt podmostkowy (angulus infra-sternalis).

Przekrój poprzeczny klatki piersiowej jest owalny, wydłużony poprze­cznie. Do jamy klatki wpukla się kręgosłup. W następstwie tego, jak i wskutek uwypuklania się żeber do tyłu tworzą się na tylnej, wewnętrznej ścianie klatki piersiowej dwie bruzdy płucne (sulci pulmonales), w których mieszczą się duże części płuc. Kształt klatki piersiowej zależy od wieku, płci i typu budowy ciała.

Podczas oddychania odbywają się ruchy w stawach głów żebrowych, stawach żebrowo-poprzecznych oraz żebrowo-mostkowych. Dochodzą do tego ruchy mostka (tzw. przesunięcie równoległe). Przy wdechu zwiększa się objętość klatki piersiowej poprzez ruch żeber ku górze oraz prosto­wanie kifozy piersiowej. Następuje wówczas zwiększenie wymiarów strzałkowych i poprzecznych. Również wymiary wysokościowe klatki piersiowej ulegają zwiększeniu przez to, że w czasie wdechu kurczy się i spłaszcza przepona opadając w stronę jamy brzusznej.

Przy wydechu żebra i przepona wracają do poprzedniego położenia i klatka piersiowa przyjmuje pozycję wyjściową zmniejszając swoje wy­miary.4.6. Połączenie czaszki z kręgosłupem

Czaszka łączy się z kręgosłupem za pomocą dwóch stawów: górnego, czyli szczytowo-potylicznego i dolnego, czyli szczytowo-obrotowego.

Staw szczytowo-potyliczny (articulatio atlantooccipitalis) — prawy i lewy — jest utworzony przez połączenie kłykci potylicznych (condyli occipitales) z dołkami stawowymi górnymi kręgu szczytowego (foveae articulares superiores atlantis). To połączenie jest wzmocnione torebkami stawowymi oraz błonami szczytowo-potylicznymi (nie występu­ją w tych stawach więzadła). Błona szczytowo-potyliczna przednia {memb­rana atlantooccipitalis anteriof) biegnie od części podstawnej kości potyli­cznej do łuku przedniego kręgu szczytowego. Z przodu zrasta się z więza-dłem podłużnym przednim, a z boku — z torebką stawową. Błona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantoociipitalis posterior) rozpo­czyna się na tylnym brzegu otworu wielkiego kośd potylicznej, a kończy na łuku tylnym kręgu szczytowego.

Główne ruchy wykonywane w tym stawie, to zginanie i prostowanie głowy w płaszczyźnie strzałkowej. Zakres tych ruchów wynosi ok. 30°, a gdy bierze w nich udział cały kręgosłup szyjny — wzrasta on do ok.125°. Oprócz ruchów w płaszczyźnie strzałkowej możliwe są również nieznaczne ruchy boczne (w płaszczyźnie czołowej) — do 10°, a przy współudziale kręgosłupa szyjnego — do 45°.

Staw szczytowo-obrotowy (articulatio atlanto axialis)\ tym poję­ciem określa się dwa stawy szczytowo-obrotowe pośrodkowe oraz dwa stawy szczytowo-obrotowe boczne.

Staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy przedni tworzą: powierzchnia na przedniej stronie zęba kręgu obrotowego (facies articularis anterior dentis) i dołek zębowy (fovea dentis) na stronie tylnej łuku przedniego kręgu szczytowego.

Staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy tylny jest utworzony przez powierzchnię stawową tylną zęba (facies articularis posterior dentis) oraz powierzchnię stawową więzadła poprzecznego kręgu szczytowego.

Stawy szczytowo-obrotowe boczne powstają przez zetknięcie dołków stawowych dolnych kręgu szczytowego z górnymi powierzchniami stawo­wymi kręgu obrotowego.

Powyżej wymienione stawy są objęte torebkami stawowymi i wzmoc­nione następującymi więzadłami:wiezadłem krzyżowym kręgu szczytowego (ligamentum cruciforme atlantis), składającym się z dwóch skrzyżowanych części — poziomej i pionowej. Część pozioma, czyli więzadło poprzeczne kręgu szczytowego (lig. transversum atlantis) łączy boczne części kręgu. Więzadło to ma niewielką powierzchnię stawową pokrytą chrząstką szklistą, przylegającą w tyle do zęba kręgu obrotowego. Głównym zadaniem więzadła poprze­cznego jest przytrzymywanie zęba we właściwym położeniu (należy pamię­tać, że w kanale kręgowym, za zębem, leży rdzeń kręgowy i ewentulane zerwanie tego więzadła powoduje zmiażdżenie rdzenia). Więzadło poprze­czne krzyżują pęczki podłużne (fasciculi longitudinales) przyczepiające się do przedniego brzegu otworu potylicznego wielkiego i do tylnej powierz­chni trzonu kręgu obrotowego;

wiezadłem wierzchołka zęba (lig. apicis dentis), łączącym szczyt zęba z przednim brzegiem otworu wielkiego;

wiezadłem skrzydełkowatym (ligamenta alaria) — są to silne pęczki więzadło we, które rozpoczynają się na bocznych powierzchniach zęba. Biegnąc skośnie ku górze kończą się na kłykciach potylicznych.

Podstawowym ruchem w stawach szczytowo-obrotowych jest ruch obrotowy głowy. Obrót w każdą stronę wynosi ok.30°, a może dochodzić do 90° przy współudziale wszystkich kręgów szyjnych. Kręg szczytowy razem z głową obraca się dookoła zęba kręgu obrotowego w stosunku do długiej osi zęba. Wraz z ruchem obrotowym (który odbywa się w stawach szczytowo-obrotowych pośrodkowych) występuje ruch w stawach szczyto­wo-obrotowych bocznych. W tych stawach głowa wraz z kręgiem szczyto­wym opuszcza się około 2,5 mm. W efekcie dochodzi do ruchu śrubowego (ruch obrotowy dookoła osi podłużnej zęba z równoczesnym ruchem wzdłuż tej osi). Nieznacznymi ruchami w tym stawie są ruchy (skłony) głowy w przód i w tył, które ustają z chwilą zetknięcia zęba z przednim łukiem kręgu szczytowego lub z wiezadłem poprzecznym.

5. Obręcz kończyny górnej (cingulum membri superioris)

Obręcz kończyny górnej jest zbudowana z dwóch kości — obojczyka i łopatki. Właściwie jest to obręcz niepełna, ponieważ z tyłu, między brzegami obu łopatek jest otwarta. Z przodu zamyka ją mostek.

5.1. Obojczyk (clavicula)

Jest to kość długa. Można w niej wyróżnić trzon i dwa końce — mostkowy i barkowy. Obojczyk jest wygięty esowato i dobrze wy­czuwalny pod skórą. Przyśrodkowa część obojczyka jest wygięta do przodu, część boczna — ku tyłowi.

Na dolnej powierzchni trzonu, przy końcu mostkowym znajduje się wycisk więzadła żebrowo-obojczykowego (impresio lig. costoclariculariś), a przy końcu barkowym leżą guzek stożkowaty (łuberculum conoideum)oraz kresa czworoboczna (linea trapezoidea) — miejsca przyczepu wię-zadeł.

Koniec mostkowy (extermitas sternalis) ma kształt owalny i tworzy powierzchnię stawową stanowiącą połączenie z wcięciem obojczykowym mostka. Koniec barkowy (extermitas acromialis) jest spłaszczony i zakoń­czony powierzchnią stawową służącą do połączenia z wyrostkiem bar­kowym łopatki.

5.2. Łopatka (scapuia)

Jest to typowa kość płaska w kształcie trójkąta. Ma dwie powierzch­nie, trzy brzegi i trzy kąty.

Powierzchnia przednia łopatki, czyli powierzchnia żebrowa (facies costalis) jest wklęsła i zagłębienie to nosi nazwę dołu podłopatkowego(fossa subscapularis). Występują na nim kresy mięśniowe (lineae mus-culares).

Na powierzchni grzbietowej (facies dorsalis) przebiega skośnie od strony przyśrodkowej w bok i ku górze grzebień łopatki {spina scapulae), który dzieli ją na dół podgrzebieniowy {fossa infraspinata) i dół nad-grzebieniowy (fossa supraspinata). Doły te wypełniają mięśnie o tej samej nazwie. W dalszym przebiegu grzebień łopatki spłaszcza się i przechodzi w wyrostek barkowy (acromion). Na tym wyrostku znajduje się powierz­chnia stawowa służąca do połączenia z obojczykiem (facies articularis acromii).

Brzeg przyśrodkowy łopatki (morgo mediaiis) jest skierowany do kręgosłupa. Na brzegu górnym (margo superior) występuje wcięcie łopatki (incisura scapulae). Na brzegu bocznym (margo lateralis) znajduje się wydrążenie stawowe (cavitas glenoidalis), tworzące panewkę stawu ra-miennego. Nad wydrążeniem stawowym widoczny jest guzek nadpanew-kowy (tuberculum supraglenoidale), a poniżej — guzek podpanewkowy (tuberculum infragłenoidale). Wydrążenie osadzone jest na szyjce łopatki (collum scapulae). Z przodu panewki i wcięcia łopatki odchodzi silnie zakrzywiony wyrostek kruczy (processus coracoideus). Kąt górny łopatki powstaje przez połączenie brzegów przyśrodkowego i górnego, kąt dolny — przez połączenie brzegów przyśrodkowego i bocznego, a kąt boczny jest utworzony przez zetknięcie się brzegów bocznego z górnym.

5.3. Połączenia w obrębie obręczy barkowej

Staw mostkowo-obojczykowy (articulatio sternoclavicularis)

Staw ten jest utworzony przez mostkowy koniec obojczyka i wcięcie obojczykowe mostka. Między obiema powierzchniami znajduje się krążek stawowy (discus articularis) dzielący jamę stawową na dwie części; jest to więc staw piętrowy. Gruba torebka stawowa jest wzmocniona przez następujące więzadła:

więzadło mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (lig. sternoclavicu-lare anterius et posterius) — łączące koniec mostkowy obojczyka z ręko­jeścią mostka; hamują ruchy obojczyka do przodu i do tyłu,

więzadło międzyobojczykowe (lig.interclańculare) — biegnące nad wcięciem szyjnym, rozpięte między mostkowymi końcami obu obojczy­ków. Hamuje ruchy obojczyka w dół,

więzadło żebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare) — przyczepio­ne do chrząstki pierwszego żebra i do dolnej powierzchni obojczyka (wycisk więzadła żebrowo-obojczykowego). Wzmacniając boczną ścianętorebki stawowej hamuje ruchy obojczyka ku górze, do przodu i do tyłu.

Staw mostkowo-obojczykowy jest stawem trójosiowym. Można w nim wykonywać następujące ruchy:

nieznaczne opuszczanie obojczyka (do 5°) i unoszenie (ok.50°) w płaszczyźnie czołowej,

wysuwanie (ok.25°) i cofanie (ok.35°) obojczyka w płaszczyźnie poprzecznej,

c) równocześnie z tymi ruchami odbywa się obrót obojczyka dookoła
jego osi długiej; jest to ruch w płaszczyźnie strzałkowej.

Staw barkowo-obojczykowy (articulatio acromioclavicularis)

W tym stawie łączą się wyrostek barkowy łopatki i koniec barkowy obojczyka. Czasem występuje krążek stawowy w pełnej bądź szczątkowej formie. Niekiedy krążek wypełnia całą jamę stawową i przekształca staw w chrząstkozrost.

Torebka stawowa jest wzmocniona więzadłami:

a) barkowo-obojczykowym (lig. acromioclaviculare), biegnącym od górnej powierzchni wyrostka barkowego do górnej powierzchni oboj­czyka. To więzadło jest szerokie i bardzo silne,b) kruczo-obojczykowym (lig. coracoclaviculare), składającym się z dwóch pasm — więzadła stożkowatego (lig. conoideum) i więzadła czworobocznego (lig. trapezoideum), które łączą kresę czworoboczną i gu­zek stożkowaty na obojczyku z górną powierzchnią wyrostka kruczego łopatki.

Podobnie jak staw mostkowo-obojczykowy jest to staw trójosiowy, jednak zakres ruchów jest w nim mniejszy i ściśle związany z ruchami łopatki. Występują ruchy: unoszenia i obniżania łopatki, wysuwania i cofania oraz ruchy obrotowe łopatki. Stawy mostkowo-obojczykowy i barkowo-obojczykowy są ze sobą sprzężone, ponieważ ruch w jednym stawie powoduje automatycznie ruch w drugim.Należy pamiętać, że łopatka przylega do klatki piersiowej dzięki napięciu otaczających ją mięśni. Gdy mięśnie te ulegną osłabieniu, wów­czas dochodzi do odstawania łopatki od żeber (kąta dolnego). Prawidłowe ustawienie barków decyduje w dużym stopniu o postawie ciała.

Na łopatce — oprócz powierzchni stawowych — występują więzozros-ty, które łączą ze sobą poszczególne elementy łopatki. Jednym z nich jest więzozrost kruczo-barkowy, zwiększający i uzupełniający panewkę dla głowy kości ramieniowej. Tworzy on sklepienie stawu ramiennego. Dru­gim więzozrostem jest więzadło poprzecze łopatki, zamykające wcięcie łopatki na brzegu górnym wskutek czego powstaje otwór, przez który biegną naczynia krwionośne i nerwy.

6. Kończyna górna wolna

W skład kończyny górnej wolnej wchodzą: kość ramieniowa, dwie kości przedramienia i kości ręki.

6.1. Kość ramieniowa (Iwmerus)

Jest to największa i najdłuższa kość kończyny górnej. Można w niej wyróżnić trzon i dwa końce — bliższy i dalszy, a więc jest typową kością długą.

Trzon kości ma trzy powierzchnie — przednią boczną, przednią przyśrodkową i tylną, które są ograniczone brzegami. Na powierzchni przedniej-bocznej (facies anterior lateralis) w górnej części występuje wyraźna guzowatość naramienna (tuberositas deltoidea). Powierzchnia tylna (facies posterior) jest przedzielona bruzdą nerwu promieniowego (sulcus nervi radialis).

Koniec bliższy ma głowę kości ramieniowej (caput humeri), na której znajduje się powierzchnia stawowa do połączenia z wydrążeniem stawo­wym łopatki. Poniżej głowy występuje szyjka anatomiczna (collum anato­miami), wzdłuż której przyczepia się torebka stawowa. Poniżej szyjki (bocznie i z przodu głowy) są dwa wyraźne guzki; guzek większy (tuber-cułum majus), leżący po stronie zewnętrznej, i guzek mniejszy (tuberculum minus) — po stronie wewnętrznej. Od guzków zbiegają w dół grzebienie. Jest to grzebień guzka większego (crista tuberculi majoris) i grzebień guzka mniejszego (crista tuberculi minoris). Między guzkami i grzebienia-mi znajduje się bruzda międzyguzkowa (sulcus intertubercularis), w której mieści się ścięgno mięśnia dwugłowego ramienia. Poniżej guzków znajduje się przewężenie, tzw. szyjka chirurgiczna (collum chirurgicum). W tym miejscu kość łatwo ulega złamaniu.

Koniec dalszy jest wyraźnie spłaszczony i poszerzony w kierunku poprzecznym. Tworzy on kłykieć kości ramieniowej {condylus humeri). Po obu stronach kłykcia znajdują się nadkłykcie — boczny {epicondylus lateralis) i przyśrodkowy {epicondylus medialis).

Na kłykciu kości ramieniowej występują dwie powierzchnie stawowe do połączenia z kośćmi łokciową i promieniową. Powierzchnia łokciowa ma kształt bloczka {trochlea humeri), a promieniowa kształt główki {capi-tulum humeri). Nad bloczkiem od strony przedniej znajduje się dó! dziobiasty {fossa coronoidea), a od strony tylnej — dół wyrostka łok­ciowego {fossa oiecranii). Nad główką kości ramieniowej, tylko od strony przedniej, występuje dół promieniowy (fossa radialis). Doły te spełniają ważną rolę w czasie zginania i prostowania w stawie łokciowym (od głębokości dołów zależy zakres tych ruchów).

6.2. Kości przedramienia

Zalicza się do nich: kość promieniową, leżącą po stronie kciuka, i kość łokciową, ułożoną po stronie palca piątego (małego). Gdy dłoń jest zwrócona do przodu, czyli znajduje się w położeniu odwróconym, kości te są w stosunku do siebie równoległe, a gdy przedramię jest w położeniu nawróconym, kości krzyżują się.

Kość promieniowa {radius)

Jest to kość długa, w której wyróżnia się trzon i dwa końce. Trzon ma kształt trójścienny, z wyraźnie zaznaczonym w części środkowej brzegiem miedzykostnym.

Na końcu bliższym wyróżnia się głowę, szyjkę i guzowatość kości promieniowej.

Głowa {caput radii) kości promieniowej pokryta jest chrząstką szkli­stą i posiada płytki dołek głowy (fovea capitis) służący do połą­czenia z główką kości ramieniowej. Dookoła głowy układa się obwód stawowy głowy {circumferentia articularis capitis) stanowiący ruchome połączenie z kością łokciową. Poniżej głowy znajduje się szyjka kości promieniowej {collum radii), a poniżej szyjki, od strony kości łokciowej występuje silnie rozwinięta guzowatość kości promieniowej {tuhero-sitas radii).Koniec dalszy jest grubszy i szerszy. Ma powierzchnię stawową nad­garstka (facies articularis carpea), umożliwiającą połączenie z kośćmi nadgarstka, oraz powierzchnię stawową, służącą do połączenia z kością łokciową, czyli wcięcie łokciowe (incisura ulnaris). Na bocznej stronie kości promieniowej występuje wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Na tylnej powierzchni końca dalszego kości promieniowej znajdują się trzy podłużne rowki, w których układają się mięśnie prostujące nadgars­tek i palce.

Kość łokciowa (ułna)

Jest zaliczana do kości długich. Jej nasady są nierównomiernie roz­winięte; bliższa jest znacznie większa i grubsza niż dalsza.

Trójgraniasty trzon kości łokciowej ma brzegi przedni, tylny i między-kostny (lub boczny) oraz powierzchnie przednią, tylną i przyśrodkową.

Na końcu bliższym wyróżnia się: wyrostek łokciowy, wyrostek dzio-biasty, powierzchnie stawowe tworzące wcięcie bloczkowe i wcięcie pro­mieniowe.

Wyrostek łokciowy (olecranort) jest duży, zagięty i wyczuwalny przez skórę. Jego przednia powierzchnia (od strony bloczka kości ramieniowej) jest gładka i tworzy część górną wcięcia bloczkowego.

Wyrostek dziobiasty (processus coronoideus) znajduje się po przeciw­nej stronie wyrostka łokciowego i jego powierzchnia górna, która jest wklęsła i gładka, tworzy dolną część wcięcia bloczkowego. Poniżej wyrostka dziobiastego występuje guzowatość kości łokciowej {tuberositas ulnae), a po stronie przyśrodkowej — wcięcie promieniowe (incisura radialis).

Wcięcie bloczkowe (incisura trochlearis) to głęboko wklęsła powierzch­nia stawowa między wyrostkami łokciowym i dziobiastym, odpowiadająca powierzchni stawowej bloczka kości ramieniowej.

Na końcu dalszym kości łokciowej wyróżnia się głowę kości łokcio­wej (caput ulnae) i wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Głowa ma powierzchnię stawową służącą do połączenia z trójkątnym krąż­kiem oddzielającym kość łokciową od nadgarstka, oraz obwód stawo­wy (circumferentia articularis), do stawowego połączenia z kością promieniową.

Przy wyprostowanym stawie łokciowym ramię i przedramię nie leżą w jednej linii, lecz tworzą kąt otwarty w kierunku promieniowym. Przy złączonych i wyprostowanych — w położeniu odwróconym — kończy­nach układają się one u kobiet w kształcie litery X, a u mężczyzn w kształcie litery V. Ma na to również wpływ większa szerokość barkowa u mężczyzn.6.3. Kości ręki (ossa manus)

Do kości ręki zalicza się kości nadgarstka, śródręcza i palców.

Nadgarstek (carpus)

Nadgarstek składa się z ośmiu różnokształtnych kości, ułożonych w dwóch szeregach. W szeregu bliższym (idąc od kciuka w kierunku małego palca) występują kości:

łódeczkowata (os scaphoideum),

księżycowata (os lunatum),

trójgraniasta (os triąuetrum),

grochowata (os pisiforme).

W szeregu dalszym znajdują się kości:

czworoboczna większa (os trapezium),

czworoboczna mniejsza (os trapezoideum),

główkowata (os capitum),

haczykowata (os hamatum).

Kości nadgarstka mają po kilka powierzchni stawowych łączących je z sąsiednimi kośćmi zarówno w szeregu bliższym, jak i dalszym. Wymie­nione kości tworzą łuk zwrócony stroną wklęsłą do powierzchni dłonio­wej, a wypukłą do powierzchni grzbietowej. Wklęsła strona nadgarstka wytwarza bruzdę nadgarstka (sulcus carpi) ograniczoną od strony promie­niowej wyniosłością promieniową nadgarstka (eminentia carpi radialiś), a od strony kości łokciowej — wyniosłością łokciową nadgarstka (eminen­tia carpi ulnaris). Te wyniosłości są połączone troczkiem zginaczy, który zamyka bruzdę i przekształca ją w kanał nadgarstka (canalis carpi).

Kości śródręcza (ossa metacarpalia)

Pięć (I—V) kości śródręcza ze względu na budowę zalicza się do kości długich. Na końcu bliższym (czyli na podstawie) znajdują się powierzch­nie stawowe służące do połączenia z kośćmi nadgarstka szeregu dalszego oraz powierzchnie stawowe układające się po bocznych stronach podstaw. Kości śródręcza łączą się ze sobą powierzchniami bocznymi.

Trzon (corpus) kości śródręcza jest lekko wypukły w stronę grzbietową i wklęsły po stronach bocznych. Na dalszej nasadzie znajduje się głowa (caput) połączona stawowo z podstawą pierwszego członka palca.

Kości palców ręki (ossa digitorum manus)

Palce ręki składają się z paliczków (phalanges), które również nazywa­ne są członkami palców. Palce od drugiego do piątego mają po trzy paliczki: paliczek bliższy (phalanx proximalis), paliczek środkowy (phalanxmedia) i paliczek dalszy (phalanx distalis). Kciuk (pollex), czyli palec pierwszy ma tylko dwa paliczki — bliższy i dalszy.

Kości palców zaliczane są do kości długich. Nasada bliższa tych kości tworzy podstawę (basis), a nasada dalsza — głowę (caput). Na nasadach występują powierzchnie stawowe pokryte chrząstką szklistą.

7. Połączenia w obrębie kończyny górnej wolnej

7.1. Staw ramienny (articułatio humeri)

Staw ramienny jest utworzony przez głowę kości ramieniowej i wy­drążenie stawowe, czyli panewkę łopatki. Powierzchnia panewki jest powiększona przez obrąbek stawowy (labrum glenoidale), zbudowaay z chrząstki włóknistej. Głowa kości ramieniowej jest wycinkiem kuli o promieniu 2,5 cm. Jedna trzecia powierzchni głowy styka się z panewką wraz z obrąbkiem. Torebka stawowa jest obszerna i luźna, co wiąże się z dużym zakresem ruchów w tym stawie. Torebka jest przebita przez ścięgno mięśnia dwugłowego ramienia, które ślizga się w pochewce mazio­wej międzyguzkowej.

Staw ramienny nie ma ograniczeń więzadłowych, a od zwichnięć i innych uszkodzeń chronią go mięśnie. Torebkę stawową wzmacniają jedynie więzadło kruczo-ramienne (ligamentum coracohumerale), biegnące od wyrostka kruczego łopatki do guzka większego i mniejszego kości ramieniowej oraz w głębszej warstwie torebki więzadła obrąbkowo-ra-mienne (ligamenta glenohumeralia), ciągnące się trzema pasmami od ob­rąbka stawowego do okolic guzka mniejszego.

Staw ramienny określany jest jako kulisty wolny, ponieważ panewka nie ogranicza zakresu ruchów. Mogą się one odbywać w trzech płaszczyz­nach:

w płaszczyźnie strzałkowej — ruchy zginania i prostowania,

w płaszczyźnie czołowej — ruchy odwodzenia i przywodzenia ramienia. Przy nie zmienionym położeniu łopatki odwodzenie jest możliwe do poziomu (90°). Wówczas guzek większy kości ramieniowej opiera się o więzozrost kruczo-barkowy; dalsze odwodzenie (do pionu) wymaga skrętu łopatki powodującego uniesienie panewki,

— w płaszczyźnie poprzecznej — ruchy obrotowe (skręty) ramienia do
wewnątrz i na zewnątrz.

Kombinacją ruchów zginania i prostowania z odwodzeniem i przywo­dzeniem jest ruch obwodzenia.7.2. Staw łokciowy (ąrticulatio cubiti)

Staw łokciowy jest stawem złożonym zarówno pod względem budowy, jak i funkcji. Składa się z kości ramieniowej, promieniowej i łokciowej, tworzących trzy stawy, które anatomicznie stanowią jedną całość, gdyż posiadają wspólną torebkę stawową, natomiast pod względem czynności są to odrębne stawy.

Staw ramienno-łokciowy {ąrticulatio humeroulnaris) pow­staje przez ruchome połączenie bloczka kości ramieniowej z wcię­ciem bloczkowym kości łokciowej. Jest stawem jednoosiowym — za­wiasowym, w którym zachodzą jedynie ruchy zginania i prostowania. Są to ruchy dookoła osi przechodzącej przez środek bloczka i głów­ki kości ramieniowej. Zakres ruchów jest uwarunkowany stopniem rozwinięcia wyrostków łokciowego i dziobiastego kości łokciowej, głębo­kością odpowiednich dołów na kości ramieniowej i elastycznością mięśni przebiegających nad stawem. Ramię i przedramię mogą się zginać do kątak.40° i prostować do 180°. U kobiet częściej niż u mężczyzn występuje nadwyprost.

Staw ramienno-promieniowy (ariiculatio humeroradialis) jest utworzony przez główkę kości ramieniowej i dołek głowy kości promienio­wej. Ze względu na kształt łączących się powierzchni jest to staw kulisty, ale ponieważ jedna oś ruchu „wypada" ze względu na połączenie kości promie­niowej z łokciową — pod względem ruchomości jest to staw dwuosiowy. Często jest określany jako niepełny kulisty. Można w nim wykonywać ruchy zginania i prostowania w płaszczyźnie strzałkowej oraz ruchy obracania głowy kości promieniowej w stosunku do główki kości ramieniowej w płasz­czyźnie poprzecznej. Jest to zatem staw zawiasowo-obrotowy.

Więzadła występujące w opisanych stawach to:

— więzadło poboczne łokciowe (ligamentum cołłaterale ulnare), które biegnie od nadkłykcia przyśrodkowego kości ramieniowej do brzegu wcięcia bloczkowego i podstawy wyrostka dziobiastego kości łokciowej. To więzadło zapobiega przesuwaniu się kości łokciowej w kierunku kości promieniowej;— więzadło poboczne promieniowe (ligamenium collaterale radiale) odchodzące od nadkłykcia bocznego i rozdzielające się na dwa pasma, które przyczepiają się na kości łokciowej z przodu i z tyłu od wcięcia promieniowego. Ponieważ to więzadło nie przyczepia się do kości promie­niowej, nie działa hamująco na jej ruchy obrotowe, natomiast zapobiega przesuwaniu się kości promieniowej w kierunku łokciowym.

Trzecim stawem wchodzącym w skład stawu łokciowego jest połącze­nie między końcem bliższym kości łokciowej i promieniowej, co zostanie omówione poniżej.

7.3. Połączenia kości przedramienia

Obie kości przedramienia są połączone stawami promieniowo-łokciowymi

— bliższym i dalszym oraz błoną międzykostną, która tworzy rozległy
więzozrost przyczepiający się do wewnętrznych brzegów tych kości.

Staw promieniowo-łokciowy bliższy (articulatio radioulnaris proximalis) jest utworzony przez obwód stawowy głowy kości promieniowej o wcięcie promieniowe kości łokciowej. Wzmocniony jest więzadłem pierś-cieniowatym (ligamentum anulare radii), które przyczepia się do przedniego i tylnego brzegu wcięcia promieniowego kości łokciowej. Takie ułożenie i przebieg więzadła nie hamuje ruchów obrotowych kości promieniowej.

Staw promieniowo-łokciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) jest utworzony przez obwód stawowy głowy kości łokciowej i wcięcie łokciowe kości promieniowej. Do tego stawu należy jeszcze krążek stawowy trójkątnego kształtu, który przylega do dolnej powierz­chni głowy kości łokciowej. Wzmocnienie stanowią luźna, lecz mocna torebka stawowa i błona międzykostną.

Obydwa stawy promieniowo-łokciowe są stawami obrotowymi

— sprzężonymi. Zachodzą w nich równocześnie ruchy przy nawracaniu
(pronacja) przedramienia wraz z ręką — do wewnątrz i odwracaniu
(supinacja) na zewnątrz.

Błona międzykostną hamuje podłużne przesuwanie się kości promie­niowej w stosunku do łokciowej. Poza tym jest miejscem przyczepu niektórych mięśni przedramienia.

7.4. Stawy ręki

Do stawów tych należą: a) staw promieniowo-nadgarstkowy, b) staw śródnadgarstkowy, c) stawy międzynadgarstkowe, d) stawy nadgarstko-wo-śródręczne, e) stawy międzyśródręczne, f) stawy śródręczno-palicz-kowe, g) stawy międzypaliczkowe.Staw promieniowo-nadgarstkowy (articuiatio radiocarpea) — staw bliższy ręki

Panewkę stawu tworzą powierzchnia nadgarstkowa kości promienio­wej i krążek stawowy. Głowa stawowa jest utworzona przez kości pierw­szego szeregu nadgarstka z wyjątkiem kości grochowatej. Linia szczeliny stawowej pokrywa się z bruzdą bliższą skóry ręki.

Ze względu na kształt powierzchni stawowych staw ten określa się jako eliptyczny.

Pierwszy szereg kości nadgarstka łączy się bezpośrednio z kością promieniową, a z kością łokciową za pośrednictwem chrząstki trójkątnej. Tę część stawu uważa się za piętrową.

Staw ten ograniczają następujące więzadła:

a) więzadło poboczne promieniowe nadgarstka (ligamentum collaterale
carpi radiale) — biegnie po stronie promieniowej od wyrostka rylcowate-
go kości promieniowej do kości łódeczko watej,

b) więzadło poboczne łokciowe nadgarstka (ligamentum collaterale
carpi ulnare) — biegnie po stronie łokciowej od wyrostka ryicowatego
kości łokciowej do kości trójgraniastej i grochowatej.

Obydwa więzadła hamują ruchy odwodzenia i przywodzenia ręki,

więzadło promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe (ligamentum radio-carpeum palmare) — biegnie od wyrostka ryicowatego kości promieniowej kilkoma mocnymi pasmami do kości łódeczkowatej, ksieżycowatej, trój­graniastej i główkowatej. To więzadło napina się przy zgięciu grzbieto­wym ręki oraz przy odwracaniu ręki,

więzadło promieniowo-nadgarstkowe grzbietowe (lig. radiocarpeum dorsale) — przebiega od brzegu grzbietowego kości promieniowej do powierzchni grzbietowej kości pierwszego szeregu nadgarstka. Napina się przy zginaniu dłoniowym ręki,

więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. ulnocarpeum pal­mare). Jest to pasmo biegnące od strony dłoniowej głowy kości łokciowej do kości główkowatej. Często łączy się z włóknami więzadła dłoniowego promieniowo-nadgarstkowego,

więzadło łukowate dłoniowe nadgarstka (lig. arcuatum carpi pal­mare) — powstaje przez połączenie części włókien więzadła promienio­wo-nadgarstkowego dłoniowego z włóknami więzadła łokciowo-nadgarst-kowego dłoniowego. Hamuje ruchy zgięcia grzbietowego,

więzadło łukowate grzbietowe nadgarstka (lig. arcuatum carpi dor­sale) — biegnie miedzy kością łódeczkowatą a trójgraniastą. Napina się przy zgięciu dłoniowym i odwodzeniu ręki.

Staw promieniowo-nadgarstkowy jest stawem dwuosiowym. Odbywają się w nim ruchy zginania i prostowania ręki (w płaszczyźnie strzałkowej) oraz ruchy przywodzenia i odwodzenia ręki (w płaszczyźnie czołowej).Zakres ruchu zginania wynosi ok.50°, a nadwyprostu ok.25°. Ruchy przywodzenia są obszerniejsze niż odwodzenia i wynoszą odpowiednio ok.45° i 20°.

Staw śródnadgarstkowy (articulatio mediocarpea) — staw dalszy ręki

Utworzony jest przez pierwszy i drugi szereg kości nadgarstka. Szcze­lina stawowa ma kształt poziomo ułożonej litery „S". Linia stawu od­powiada bruździe dolnej skóry ręki.

Ruchy w stawie śródnadgarstkowym polegają na zginaniu i prosto­waniu ręki, a więc odbywają się one zarówno w stawie bliższym, jak i dalszym ręki. W zginaniu udział stawu dolnego wynosi ok. 30°, a ruch nadwyprostu jest pogłębiony do 45°.Stawy międzynadgarstkowe (articułationes intercarpeae)

Występują między sąsiadującymi ze sobą kośćmi w pierwszym i dru­gim szeregu nadgarstka (np. między kością łódeczkowatą a księżycowatą, między kością czworoboczną większą a mniejszą itp.), które połączone są torebkami stawowymi i więzadłami.

Więzadła stawów śródnadgharstkowych i międzynadgarstkowych są bardzo krótkie, płaskie i biegną między poszczególnymi kośćmi zarówno po stronie dłoniowej, jak i grzbietowej. Na uwagę zasługują występujące po stronie dłoniowej więzadło promieniste (lig. carpi radiatum) i więzadłopoprzeczne (lig. carpi transversum) nadgarstka. Więzadło promieniste odchodzi od kości główkowatej do otaczających ją kości nadgarstka. Więzadło poprzeczne łączy wyniosłość nadgarstka łokciową (utworzoną przez kości grochowatą i haczykowatą) z wyniosłością promieniową (u-tworzoną przez kość księżycowatą). Więzadło poprzeczne jest właściwie dalszą częścią troczka zginaczy — zamyka ono od góry bruzdę nadgarst­ka, przez którą przechodzą zabezpieczone od urazów mechanicznych ścięgna mięśniowe, nerwy i naczynia krwionośne.

W stawach międzygnadgarstkowych ruchomość jest bardzo ograniczo­na (krótkie i silne więzadła) i jedynie uelastycznia rękę.Stawy nad garstko wo-śródręczne (articulationes metacarpeae)

Tworzą je powierzchnie stawowe kości drugiego szeregu nadgarstka i powierzchnie stawowe końców bliższych kości śródręcza. Są to stawy półścisle o ograniczonej ruchomości. Jedynie staw kciuka ma znacznie większą ruchomość.

Stawy międzyśródręczne (articulationes intermetacarpeae)

Są to również stawy półścisłe, a powstają przez łączenie się ze sobą podstaw kości śródręcza (II ^z III, III z IV, IV z V). Te połączenia są wzmocnione przez więzadła śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne.

Staw nadgarstkowo śródręczny kciuka(articulatio carpometacarpea pollicis)

Powstaje przez połączenie podstawy pierwszej kości śródręcza z kością czworoboczną większą. Obydwie powierzchnie stawowe — połączone luźną torebką — mają kształt siodełek i pozwalają na ruchy odwodzenia, przywodzenia oraz przeciwstawiania (oppositio) kciuka pozostałym czte­rem palcom i odprowadzania (repositio). Zakres ruchów odwodzenia wynosi 35—40°, a przeciwstawiania — 45—60°. Zdolność do przeciw­stawiania kciuka pozostałym palcom jest niezwykle istotna dla wykony­wania ruchów chwytnych i precyzyjnych. (Utrata kciuka jest zaliczana do tej samej grupy inwalidzkiej, co utrata oka). Kombinacja wszystkich ruchów w stawie siodełkowatym pozwala na ruch obwodzenia.

Stawy śródręczno paliczkowe articulationes metacarpophalangeae)

Powierzchnie stawowe tworzą głowy kości śródręcza i dołki na pod­stawach bliższych paliczków. Torebki stawowe wzmocnione są więzadłami pobocznymi (lig. collateralia) oraz więzadłem poprzecznym głębokimródręcza, biegnącym od drugiej kości do piątej. Do ściany dłoniowej torebek stawowych mogą być włączone trzeszczki (ossa sesamoidea) na wszystkich palcach obustronnie.

Pod względem budowy są to stawy kuliste, a pod względem ruchomo­ści — dwuosiowe. Występują tu ruchy zginania i prostowania (w sumie zakres tych ruchów wynosi ok. 110°) oraz ruchy odwodzenia i przywodze­nia palców. Kombinacją wymienionych ruchów jest obwodzenie.

Staw śródręczno-paliczkowy kciuka (articulatio metacarpop-halangea pollicis) jest stawem zawiasowym, wzmocnionym torebką stawo­wą i więzadłami pobocznymi. Zakres ruchów zginania i prostowania wynosi od 50° do 70°.

Stawy międzypaliczkowe (articulationes interphalangeae manus) Są to typowe stawy zawiasowe utworzone przez podstawy środkowych paliczków z głowami paliczków bliższych oraz przez podstawy paliczków dalszych z głowami paliczków środkowych. Stawy te są ograniczone więzadłami pobocznymi oraz blaszkami włóknisto-chrząstkowymi dłonio­wymi. Zakres ruchów w stawach bliższych wynosi ok. 120°, a w dalszych ok. 70°.

Kończyna dolna

Kości kończyny dolnej dźwigają ciężar ciała, stąd też są one większe, grubsze i masywniejsze niż odpowiadające im kości kończyny górnej. Kończyna dolna jest połączona z tułowiem za pośrednictwem sprężystej obręczy, stanowiącej zamknięty pierścień.

8. Obręcz kończyny dolnej (cingulum membri inferioris)

Obręcz kończyny dolnej, określana również jako obręcz miedniczna lub biodrowa, jest utworzona z dwóch kości miednicznych i kości krzyże wej. Każda kość miedniczna (os coxae) jest zbudowana z trzech kości, których trzony zrastają się w obrębie jej panewki. Są to kości: biodrowa, kulszowa i łonowa.8.1. Kość biodrowa (os iUum)

Składa się z trzonu i talerza kości biodrowej. Trzon stanowi zgrubiałą, dolną część kości; wchodzi w skład panewki tworząc jej górne ogranicze­nie.

Talerz kości biodrowej (ala ossis ilii) ma dwie powierzchnie — zewnęt­rzną, czyli pośladkową (facies glutea), i wewnętrzną, czyli krzyżo-wo-miedniczną (facies sacropehina).

Na zewnętrznej powierzchni talerza występują trzy kresy pośladkowe: kresa pośladkowa tylna (linea glutea posterior), kresa pośladkowa przed­nia (linea glutea anterior) i kresa pośladkowa dolna (linea glutea inferior). Kresy te są miejscem przyczepu mięśni pośladkowych.

Na wewnętrznej powierzchni talerza, która jest gładka i tworzy dół biodrowy (fossa iliaca), znajduje się guzowatość biodrowa (tuberositas iliaca) oraz powierzchnia uchowata (facies auricularis), łącząca się z taką samą powierzchnią kości krzyżowej.

Granicę miedzy talerzem a trzonem kości biodrowej stanowi kresa łukowata (linea arcuata), przebiegająca po wewnętrznej stronie. Kresa łukowata jest również granicą między miednicą większą i mniejszą.

Na górnym brzegu talerza biodrowego występuje grzebień biodrowy (crista Uiaca) zakończony z przodu kolcem biodrowym przednim górnym (spina iliaca anterior superior), a z tyłu — kolcem biodrowym tylnym górnym (spina iliaca posterior superior). Poniżej kolców górnych znajdują się kolce dolne (spina iliaca anterior inferior et spina iliaca posterior inferior). Grzebień biodrowy dzieli się na wargi — zewnętrzną i wewnętrz­ną (labium externum et internum) oraz kresę pośrednią (linea intermedia). Są to miejsca przyczepów mięśni brzucha.

8.2. Kość kulszowa (os ischii)

Dzieli się na trzon i gałąź. Trzon kości kulszowej, podobnie jak trzon kości biodrowej, wchodzi w skład panewki kości miednicznej. Na tylnym brzegu trzonu znajduje się wyraźnie zaznaczony kolec kulszowy (spina ischiadica). Powyżej kolca występuje wcięcie kulszowe większe (incisura ischiadica major), a poniżej kolca — wcięcie kulszowe mniejsze (incisura ischiadica minor).

Guz kulszowy (tuber ischiadicum) jest to bardzo wyraźne zgrubienie znajdujące się na granicy trzonu i gałęzi kulszowej. W pozycji siedzącej cała miednica opiera się na guzach kulszowych. Gałąź kości kulszowej (ramus ossis ischii) jest cienką, spłaszczoną częścią kości kulszowej, skie­rowaną w stronę kości łonowej.8.3. Kość łonowa (os pubis)

Kość łonowa stanowi przednią część miednicy. Wyróżnia się w niej trzon i gałęzie. Trzon kości łonowej wraz z trzonami kości kulszowej i biodrowej zamyka panewkę stawu biodrowego.

Gałąź górna kości łonowej (ramus superior ossis pubis) odchodzi od trzonu kości łonowej i jest skierowana do przodu i przyśrodkowo. Na górnej stronie gałęzi występuje ostro zaznaczony grzebień kości łonowej (pecten ossis pubis), który przechodzi w kresę łukowatą. Gałąź dolna kości łonowej {ramus inferior ossis pubis) łączy się od strony bocznej z gałęzią kości kulszowej, a od strony przyśrodkowej z gałęzią górną.

W miejscu połączenia gałęzi łonowych znajduje się guzek łonowy (tuberculum pubicum) i powierzchnia spojeniowa (facies symphysialis).

Panewka (acetabulum) leży na zewnętrznej stronie kości miednicznej i jest dosyć głęboka. Na jej dnie znajduje się dół panewki (fossa acetabuli) otoczony powierzchnią stawową, tzw. powierzchnią księżycowatą. (facies lunata). Cała panewka jest pogłębiona chrzęstno-włóknistym pierścieniem, który tworzy obrąbek panewkowy (labrum acetabulare). W dolnej części panewki występuje wcięcie panewki (incisura acetabuli) zamknięte więzad-łem poprzecznym panewki.

Otwór zasłoniony (foramen obturatum) jest ograniczony kośćmi kulszową i łonową. Do brzegów otworu przyczepia się błona zasłonowa (membrana obturatoria), przez którą w górno-bocznym kącie przechodzi kanał zasłonowy.

8.4. Miednica jako całość

Miednica (pehis) jest podzielona kresą graniczną (linea terminalis) na miednicę większą (pehis major) i miednicę mniejszą (pehis minor). Kresa graniczna jest utworzona przez grzebień kości łonowej, kresę łukowatą i podstawę kości krzyżowej. Miednica większa jest z przodu otwarta, a jej ścianę tylną i ściany boczne tworzą odpowiednio kręgi lędźwiowe i talerze kości biodrowych.

Miednica mniejsza stanowi właściwą jamę miednicy lub kanał mied­nicy. Jej otwór górny nazywany jest wchodem miednicy (aditus pehis), a otwór dolny — wychodem (exitus pehis). Miednica jest pochylona w stosunku do płaszczyzny poziomej. Kąt pochylenia (między płaszczyzną wchodu a płaszczyzną poziomą) wynosi ok. 65° i jest większy u kobiet niż u mężczyzn.

W budowie miednicy wyraźnie zaznaczają się różnice płciowe spowo­dowane przystosowaniem miednicy żeńskiej do ochrony rozwijającego siępłodu i do porodu. U kobiet talerze kości biodrowych są silnie bocznie rozstawione, duża jest również odległość miedzy guzami kulszowymi i większy kąt podłonowy. U mężczyzn kość krzyżowa jest ustawiona bardziej stromo, a ściany boczne miednicy biegną zbieżnie ku dołowi. Tak więc miednica żeńska jest niska, szeroka i ma szeroki kanał, natomiast miednica męska jest wysoka, wąska, o wąskim kanale.

8.5. Połączenia w obrębie miednicy

Kości wchodzące w skład miednicy łączą się ze sobą za pomocą stawów krzyżowo-biodrowych, spojenia łonowego i więzozrostow.

Staw k r z y ż o w o - b i o d r o w y (articulatio sacroiliaca) jest Utworzony przez powierzchnie uchowate kości biodrowej i krzyżowej. Jest to staw płaski, o bardzo ograniczonej ruchomości. Torebka stawowa jest krótka, napięta i wzmacniają ją następujące więzadła:

więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (lig. sacroiliaca ventralia)_t które cienkim i szerokim pasmem przebiega od powierzchni- przedniej pierwszego i drugiego kręgu krzyżowego do brzegu przedniego powierz­chni uchowatej na kości biodrowej,

więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (lig. sacroiliaca dorsalia) — w postaci powierzchownie biegnących pasm od grzebienia krzyżowego pośredniego do talerza biodrowego, gdzie przyczepiają się między kolcem biodrowym tylnym górnym i dolnym,

więzadła krzyżowo-biodrowe między kostne (lig. sacroiliaca interos-sea) — przebiegające krótkimi i mocnymi pasmami między guzowatością kości krzyżowej i biodrowej,

więzadło biodrowo-lędźwiowe (lig. iliolumbale) odchodzące od wy­rostków poprzecznych czwartego i piątego kręgu lędźwiowego do tylnej części grzebienia biodrowego i bocznej części kości krzyżowej.

Spojenie łonowe (symphisis pubica), to połączenie gałęzi górnych dwóch kości łonowych łączących się za pomocą krążka międzyłonowego (discus interpubicus), zbudowanego z chrząstki włóknistej. Spojenie łono­we zawiera małą jamkę, dlatego też to połączenie można uważać za formę przejściową między chrząstkozrostem a stawem. Spojenie wzmacniają dwa więzadła:

więzadło łonowe górne (lig. pubicum superius), biegnące między guzkami łonowymi,

więzadło łonowe łukowate (lig. arcuatum pubis), które przebiega wzdłuż dolnego brzegu spojenia i zrasta się z krążkiem międzyłonowym.

Ruchomość w obrębie spojenia łonowego jest bardzo niewielka, jed­nak odgrywa pewną rolę u kobiet w czasie porodu.W obrębie miednicy występują również więzozrosty. Są to:

więzadło krzyżowo-kolcowe (lig. sacrospinale), które odchodzi od bocznego brzegu kości krzyżowej i przyczepia się do kolca kulszowego. Ogranicza ono otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majuś), który powstaje przez zamknięcie wcięcia kulszowego większego,

więzadło krzyżowo-guzowe (lig. sacrotuberale), które biegnie szero­kim pasmem od brzegu przyśrodkowego guza kulszowego do bocznej części kości krzyżowej i do kolców biodrowych (tylnego górnego i dol­nego). To więzadło wspólnie z krzyżowo-kolcowym zamyka wcięcie kul-szowe mniejsze i w ten sposób powstaje otwór kulszowy mniejszy (fora­men ischiadicum minus),

więzadło pachwinowe (lig. inguinale), które łączy kolec biodrowy przedni górny z guzkiem łonowym. To więzadło ogranicza przestrzeń (kanał), przez którą przechodzą mięśnie, naczynia krwionośne i nerwyz jamy brzusznej do kończyny dolnej. Przyczepiają się również do niego mięśnie i powiezie.

Błona zasłonowa (membrana obturatoria) jest to przegroda łączno-tkankowa rozpięta na brzegach otworu zasłonionego. Wraz z otaczający­mi ją gałęziami kostnymi służy za pole przyczepu mięśni miednicy. W górnobocznej części błony występuje wolna przestrzeń, czyli kanał zasłonowy (canalis obturatoris). Jest to miejsce, przez które przechodzą z miednicy nerwy i naczynia.

9. Kończyna dolna wolna

W skład kończyny dolnej wolnej wchodzą: kość udowa, kości goleni oraz kości stopy.

9.1. Kość udowa (femur)

Jest to najdłuższa kość szkieletu ustawiona skośnie w stosunku do pionu. Taki układ jest wynikiem większego oddalenia od siebie końców górnych kości udowych niż końców dolnych (decyduje o tym szerokość miednicy). Jest to typowa kość długa. Składa się z trzonu, nasady bliższej i dalszej.

Trzon kości udowej (corpus femoris) jest lekko wygięty do przodu. Powierzchnia przednia trzonu jest gładka i stanowi miejsce przyczepu dla jednej z głów mięśnia czworogłowego uda. Na powierzchni tylnej, w środ­kowej części trzonu występuje kresa chropawa (linea aspera), w której wyróżnia się wargi boczną i przyśrodkową (labium mediale et laterale). Wargi te w dolnej części trzonu rozchodzą się i ograniczają powierzchnię podkolanową (facies poplitea). W górnej części warga boczna biegnie w kierunku krętarza większego, a przyśrodkową przechodzi w kresę międzykrętarzową.

Nasada bliższa kości udowej składa się z kulistej głowy (caput femo­ris), szyjki oraz krętarzy większego i mniejszego. Głowa w części pośrod-kowej ma dołek głowy (fovea capitis) służący do przyczepu więzadła. Szyjka kości udowej (collum femoris) łączy głowę z trzonem, tworząc z nim kąt trzonowo-szyjkOwy, wynoszący ok. 125°. W miejscu połączenia szyjki z trzonem znajdują się dwie wyniosłości kostne — krętarze.

Krętarz większy (trochanter major) jest dużą wyniosłością, na której znajdują się powierzchnie do przyczepu mięśni. Pod krętarzem na powie­rzchni wewnętrznej mieści się dół krętarzowy (fossa trochanterica), który jest również miejscem przyczepu mięśni.Krętarz mniejszy (trochanter minor) leży po strome przyśrodkowej i też stanowi miejsce przyczepu mięśni. Krętarze od strony przedniej połączone są kresą miedzykrętarzową (linea intertrochantęficd), a od strony .tylnej — wyraźnie zaznaczonym grzebieniem miedzykrętarzowym (crista inter trochanter ka). Poniżej krętarza większego, na tylnej stronie w przedłużeniu kresy chropawej znajduje się guzowatość pośladkowa (tuberositas glutea), która jest miejscem przyczepu mięśnia pośladkowego.

Koniec dalszy kości udowej składa się z dwóch kłykci i dwóch nadkłykci. Kłykcie (condyli femoriś) dzielą się na boczny (condylus latera-lis) i przyśrodkowy (condylus medialis). Znajdują się na nich powierzchnie stawowe, pokryte chrząstką szklistą. Między kłykciami znajduje się głębo­ki dół międzykłykciowy (fossa intercondylaris). Na przedniej stronie końca dalszego kości udowej występuje powierzchnia rzepkowa (facies patel-laris), która jest powierzchnią stawową dla rzepki.

Nadkłykcie przyśrodkowy i boczny (epicondylus medialis et lateralis) są to wyniosłości kostne na odpowiednich kłykciach, będące miejscami przyczepu więzadeł i mięśni.

Rzepka (patella) jest to kość kształtu trójkątnego, wpleciona w ścięgno końcowe mięśnia czworogłowego uda. Powierzchnia przednią jest chropo­wata, a tylna tworzy powierzchnię stawową, łączącą się z powierzchnią rzepkowa kości udowej. Podstawa rzepki (basis patellae) jest skierowana do góry, a wierzchołek (apex patellae) ku dołowi.

9.2. Kości goleni

Kości goleni lub podudzia (crus) składają się z kości piszczelowej i strzałkowej. Są to kości długie, między którymi występuje szeroka przestrzeń międzykostna.

Kość piszczelowa (tibia)

Położona jest po stronie przyśrodkowej podudzia, od strony palucha. Jest masywniejsza i mocniejsza, ponieważ na niej spoczywa ciężar wyżej położonych części ciała. Trzon kości posiada trzy powierzchnie i trzy brzegi, z których najwyraźniej zaznaczony jest brzeg przedni, łatwo wyczuwalny przez skórę.

Powierzchnie przyśrodkowa i boczna są gładkie, a na tylnej powierz­chni w górnej trzeciej części znajduje się kresa mięśnia płaszczkowatego (linea m. soki) i kresa podkolanowa (linea poplitea).

Nasada bliższa kości piszczelowej jest zgrubiała i zbudowana z dwóch szerokich kłykci — bocznego i przy środkowego. Na każdym z nichznajduje się powierzchnia stawowa górna, przeznaczona dla odpowied­niego kłykcia kości udowej. Powierzchnie stawowe górne (faeies articula-res superiores) są rozdzielone wyniosłością międzykłykciową (eminentia intercondylaris) i polami międzykłykciowymi — przednim i tylnym (area intercondylaris anterior et posterior).

Na kłykciu bocznym kości piszczelowej znajduje się powierzchnia stawowa strzałkowa (faeies articularis fibularis), służąca do połączenia z głową strzałki. Poniżej kłykci, na przedniej powierzchni trzonu widocz­na jest guzowatość piszczeli (tuberositas tibiae).

Dalsza nasada kości piszczelowej przechodzi w silny, wyraźnie za­znaczony wyrostek, zwany kostką przyśrodkową (malleolus medialis) oraz w trzy powierzchnie stawowe:

powierzchnię stawową dolną (faeies articularis inferior),

powierzchnię stawową kostki przyśrodkowej (faeies articularis mai-leoli),

wcięcie strzałkowe (incisura fibularis) służące do połączenia z kością strzałkową.

Powierzchnia stawowa dolna i powierzchnia stawowa kostki przyśrod­kowej łączą się z powierzchniami stawowymi kości skokowej.

Strzałka (fibula)

Położona jest wzdłuż bocznej strony piszczeli i łączy się z nią w części górnej i dolnej. Trzon strzałki (corpus fibulae) jest trójścienny. Najwydat­niejszym brzegiem jest brzeg międzykostny, służący do przyczepu błony międzykostnej.

Na końcu bliższym znajduje się głowa strzałki (caput fibulae), która ma powierzchnię stawową łączącą się z powierzchnią stawową kłykcia bocznego piszczeli. Koniec dalszy tworzy kostkę boczną (malleolus latera-lis), która łączy się z wcięciem strzałkowym piszczeli i ma powierzchnię stawową umożliwiającą połączenie z kością skokową.

Zarówno na kostce bocznej, jak i przyśrodkowej istnieją bruzdy dla ścięgien mięśni podudzia.

Osie drugie kości udowej i piszczelowej tworzą kąt otwarty bocznie, wynoszący 175°—145°. Kończyny dolne mogą mieć kształt litery „O" (kolana szpotawe) lub litery „X" (kolana koślawe). W związku z szeroką miednicą u kobiet uda biegną bardziej zbieżnie ku dołowi; tym samym u tej płci częściej występują nogi typu „X".

9.3. Kości stopy

W skład stopy wchodzą kości stepu, śródstopia i kości palców. Budowa stopy jest przystosowana do pełnienia funkcji podporowej i lokomocyjnej.Kości stepu (ossa tarsi)

Kości stepu tworzy siedem różnokształtnych kości. Dwie z nieb

— kość skokowa i piętowa ułożone są piętrowo, a pozostałe, to jest kości
łódkowata, sześcienna i trzy kości klinowate leżą obok siebie i są wysu­
nięte do przodu.

Kość skokowa (talus) leży w górnej części stepu i spoczywa na kości piętowej. Na jej trzonie znajduje się bloczek (trochlea tali) służący do połączenia z powierzchniami stawowymi kości piszczelowej i strzał­kowej. Na części bocznej bloczka widoczna jest powierzchnia stawowa dla połączenia z kostką boczną strzałki, a na stronie przyśrodkowej bloczka

— powierzchnia stawowa dla połączenia z kostką przyśrodkową kości
piszczelowej.

Na stronie tylnej znajdują się dwa guzki oraz bruzda dla ścięgna mięśniowego. Na dolnej powierzchni trzonu kości skokowej są trzy powierzchnie stawowe łączące się z odpowiednimi powierzchniami kości piętowej. Między powierzchniami mieści się bruzda kości skokowej (sulcus tali), która z bruzdą kości piętowej tworzy zatokę stepu (sinus tarsi).

Na przedniej stronie trzonu znajduje się głowa kości skokowej (caput tali) osadzona na szyjce (collum tali). Głowa ma powierzchnię stawową służącą do połączenia z kością łódkowata.

Kość piętowa (calcaneus — os calcis) jest największą kością stepu, o nieregularnym kształcie. W jej tylnej części widoczny jest guz piętowy (tuber calcami). Na powierzchni górnej występują trzy powierzchnie stawowe: tylna, środkowa i przednia oraz bruzda kości piętowej (sulcus calcami).

Powierzchnia przyśrodkową jest wklęsła — znajduje się tu wyrostek zwany podpórką kości skokowej (sustentaculum tali). Na dolnej powierz­chni podpórki biegnie bruzda ścięgna zginacza długiego palucha. Na powierzchni bocznej występuje bloczek strzałkowy (trochlea peronealis), obok którego biegną ścięgna mięśni strzałkowych. Przednia powierzchnia kości piętowej łączy się z kością sześcienną.Kość łódkowata (os naviculare) jest spłaszczona i leży po przyśrod­kowej stronie stepu. Jej tylna powierzchnia jest wklęsła i przylega do głowy kości skokowej. Powierzchnia przednia ma trzy pola służące do połączenia z kośćmi klinowatymi

Kości klinowate (ossa cumiformia), tj. przyśrodkową, pośrednia i boczna, leżą z przodu kości łódkowatej. Łączą się ze sobą za pomocą powierzchni stawowych, a z przodu — z trzema kośćmi śródstopia.Kość sześcienna (os cuboideum) jest położona na bocznym brzegu stepu. Z przodu łączy się z czwartą i piątą kością śródstopia, a z tyłu z kością piętową. Od strony przyśrodkowej sąsiaduje z boczną kością klinowatą. Na dolnej powierzchni kości sześciennej występuje bruzda ścięgna mięśnia strzałkowego długiego.

Kości śródstopia (ossa metatarsałia)

W skład śródstopia wchodzi pięć kości. Są to kości długie, a więc występuje w nich trzon i dwa końce. Ich podstawy są osadzone na kościach klinowatych i kości sześciennej. Głowy kości śródstopia łączą się z paliczkami bliższymi palców. Na podstawach pierwszej i piątej kości śródstopia występuje guzowatość, która jest miejscem przyczepu mięśni. Kość druga jest najdłuższa. Wszystkie kości śródstopia są lekko wypukłe ku górze.

Kości palców (ossa digitorum pedis)

Palce stopy od drugiego do piątego mają po trzy paliczki: bliższy, środkowy i dlaszy. Pierwszy palec, czyli paluch (halitu), ma dwa grube i masywne paliczki, ponieważ stanowi on silną podporę stopy. W obrębie paliczków wyróżnia się podstawę, trzon i głowę paliczka, a więc elementy występujące w kościach długich.

Na stronie podeszwowej stopy występują stale dwie trzeszczki, przy stawie śródstopno-paliczkowym palucha. Poza tym mogą się pojawiać trzeszczki przy stawach II i V palca oraz w ścięgnach mięśni.

Prawidłowo wysklepiona stopa tworzy łuki kostne podłużne i poprze­czne. Guz piętowy oraz głowy I i V kości śródstopia powinny stanowić punkty podparcia stopy. Sklepienie stopy utrzymują więzadła, mięśnie i ich ścięgna. Kiedy ten gorset ulegnie rozluźnieniu, stopa kontaktuje się z podłożem dużą powierzchnią — wówczas powstaje płaskostopie (pes planus), zaliczane do wad postawy. Zmienia się wtedy sposób chodzenia i w konsekwencji wytwarza się szereg zmian w budowie kośćca.

Prawidłowo zbudowana stopa jest narządem elastycznym i sprężystym. Funkcję amortyzującą pełnią również inne elementy w układzie kostnym: łąkotki, chrząstki międzykręgowe, fizjologiczne krzywizny kręgosłupa.

10. Połączenia w obrębie kończyny dolnej wolnej

10.1. Staw biodrowy (articulatio coxae)

Utworzony jest przez panewkę kości miednicznej i głowę kości udo­wej. Głowa kości udowej ma kształt kulisty o promieniu ok. 2,5 cm. Panewka stawu biodrowego jest głęboka i obejmuje głowę kości udowejpoza jej równik. Ma to znaczny wpływ na ograniczenie zakresu ruchów w tym stawie. Torebka stawowa jest krótka i napięta, a pod względem grubości i mocy przewyższa wszystkie torebki stawowe ustroju ludzkiego. Przyczepia się do brzegu kostnego panewki, do kresy międzykrętarzowej i powyżej grzebienia międzykrętarzowego.

Ze względu na rolę jaką spełniają kończyny dolne, staw biodrowy wzmocniony jest silnymi więzadłami. Są to:

a) więzadło biodrowo-udowe (ligamentum iliofemorale) — jest najmoc­niejszym więzadłem ustroju. Jego grubość wynosi od 5 do 15 mm, a wytrzymałość na rozciąganie od 300 do 350 kg. Rozpoczyna się poniżej kolca biodrowego przedniego dolnego, a kończy na kresie międzykręta-rzowej. Wyróżnia się w nim dwa pasma, z których górne jest krótsze, układa się wzdłuż szyjki i hamuje skręt uda na zewnątrz, nadwyprost uda i ruchy przywodzenia. Pasmo przednie przebiega podłużnie i hamuje głownie prostowanie uda oraz skręty do wewnątrz. Całe więzadło wpływa również wybitnie na utrzymanie tułowia w pozycji pionowej, ponieważ działa ustalająco na miednicę. Jest to tzw. statyczne działanie więzadła;

b) więzadło łonowo-udowe (ligamentum pubofemorale) odchodzi od
trzonu i górnej gałęzi kości łonowej, a kończy się w dolnym odcinku
kresy międzykrętarzowej (powyżej krętarza mniejszego), częściowo wplata
się do warstwy okrężnej. Wzmacnia dolną ścianę torebki stawowej. Ogra­
nicza odwodzenie uda i częściowo skręt uda na zewnątrz. Jest to najsłab­
sze więzadło torebki;

c) więzadło kulszowo-udowe {ligamentum ischiofemorale) jest grubym
więzadłem odchodzącym od trzonu kości kuiszowej (na tylnym brzegu
panewki) do brzegu przedniego krętarza większego. Ogranicza skręt uda
do wewnątrz — szczególnie przy zgiętym udzie — oraz ogranicza ruch
przywodzenia;

d) więzadło głowy kości udowej (ligamentum capitis femoris) jest
więzadłem śródstawowym. Rozpoczyna się w okolicy wcięcia panewki,
a kończy na dołku głowy kości udowej. Pod względem rozwoju i wy­
trzymałości jest bardzo zmienne. W obrębie tego więzadła przebiegają
naczynia krwionośne odżywiające głowę kości udowej;

warstwa okrężna (zona orbicularis) jest pasmem przebiegającym po wewnętrznej stronie torebki stawowej, w najwęższym miejscu szyjki. Roz­poczyna się i kończy w okolicy kolca biodrowego przedniego dolnego. Do jej włókien wplatają się częściowo włókna wszystkich więzadeł stawu biodrowego. Warstwa okrężna współdziała przy utrzymaniu głowy kości udowej w panewce;

więzadło poprzeczne panewki (ligamentum transversum acetabuli) przebiega ponad wcięciem panewki i przekształca je w otwór. Przyczepia się do brzegów chrzestnego obrąbka panewki. W mechanice stawu nie odgrywa żadnej roli.

Staw biodrowy jest stawem kulistym panewkowym. Ruchy mogą się odbywać w trzech płaszczyznach, wokół trzech osi.

Dla stawu biodrowego pionowa postawa dała stanowi położenie krańcowe. W położeniu, w którym włókna torebki stawowej są rozluź­nione udo jest lekko zgięte, odwiedzione i skręcone na zewnątrz.

Zakres ruchów zginania i prostowania w płaszczyźnie strzałkowej wynosi w całości ok. 135° (zginanie ok. 120°, nadwyprost ok. 15°), a w położeniu lekkiego odwiedzenia dochodzi do 165°. Tak wybitne ruchy są możliwe przy zgiętym stawie kolanowym. Gdy kolano jest wypros­towane, zakres ruchów znacznie się zmniejsza na skutek hamującegodziałania mięśni antagonistycznych. Przy ustalonych kończynach dolnych odbywają się ruchy pochylania miednicy do przodu i do tyłu w płaszczyź­nie strzałkowej.W płaszczyźnie czołowej przy wyprostowanej postawie ciała zakres ruchów odwodzenia i przywodzenia wynosi ok. 40° w każdą stronę. Przy zgiętym udzie ruch odwodzenia osiąga największy stopień. W stawie biodrowym nogi podporowej miednica może pochylać się bocznie.

W płaszczyźnie poprzecznej odbywają się skrętne ruchy uda do we­wnątrz i na zewnątrz. W pionowej postawie ciała zakres pierwszego ruchu wynosi ok. 35°, a drugiego ok.lS °. W położeniu zgięcia i odwiedzenia uda ruchy obrotowe wzrastają do 40° na zewnątrz i do 60° do wewnątrz. Ruchy skrętne może również wykonywać miednica w stosunku do uda.

Ruchem wypadkowym jest obwodzenie.

10.2. Staw kolanowy (articulatio genus)

Staw kolanowy jest największym stawem organizmu ludzkiego. Ma silne zabezpieczenie więzadłowe i ścięgniste. Jest to staw bardzo wrażliwy, narażony na urazy i łatwo ulegający uszkodzeniom. Utworzony jest przez wypukłe powierzchnie stawowe kłykci kości udowej i wklęsłe powierzch­nie stawowe kłykci kości piszczelowej. Z przodu stawu znajduje się rzepka, która przylega do powierzchni rzepkowej kości udowej.

Powierzchnię stawową piszczeli pogłębiają łąkotki.

Łąkotki stawowe (menisci) są to dwa przesuwalne półksiężycówate pierścienie zbudowane z tkanki łącznej włóknistej i chrząstki włóknistej. Znajdują się w obrębie torebki stawowej, między kością udową i pisz­czelową. Ich końce są połączone z piszczelą silnymi pasmami łącznotkan-kowymi. Łąkotki w przekroju poprzecznym mają kształt klinów, których podstawy są zwrócone na zewnątrz i są zrośnięte z torebką stawową.

Łąkotka przyśrodkowa (meniscus medialis) jest dłuższa, szersza i sła­biej zakrzywiona, natomiast łąkotka boczna (meniscus lateraiis) jest nieco krótsza i silniej zakrzywiona. Łąkotki dzielą jamę stawową na dwa piętra: górne, leżące między łąkotkami a kością udową i dolne, między łąkotkami a kością piszczelową. W zależności od nacisku ze strony powierzchni stawowych łąkotki zmieniają swój kształt — w stawie wyprostowanym łąkotki wydłużają się i zwężają, a podczas zgięcia stają się krótsze i szersze. Bardziej narażona na uszkodzenia jest łąkotka przyśrodkowa, jako mocniej przytwierdzona i mniej ruchoma.

Łąkotki pełnią ważną rolę amortyzującą oraz lepiej dopasowują do siebie powierzchnie stawowe. Po ich usunięciu powierzchnie stawowe trą bezpośrednio o siebie, powstają w stawie wolne przestrzenie, utrudniony jest ruch prostowania.

Torebka stawu kolanowego jest wzmocniona następującymi więzad-łami:więzadłem pobocznym strzałkowym (ligamentum collaterale fibula-re) — przebiegającym między nadkłykciem bocznym kości udowej a bocz­ną powierzchnią głowy strzałki. To wiezadło nie przyrasta ani do torebki stawowej, ani do łąkotki bocznej;

więzadłem pobocznym piszczelowym (lig. collaterale tibiale), które rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym kości udowej, łączy się z torebką stawową, przyczepia się do łąkotki przyśrodkowej i kończy poniżej kłykcia przy środkowego kości piszczelowej.

Obydwa więzadła wzmacniają ściany boczne torebki stawowej. Przy kolanie wyprostowanym są silnie napięte iw tym położeniu wybitnie ustalają staw kolanowy. Przy zgiętym kolanie rozluźniają sieci umoż­liwiają ruchy obrotowe podudzia.

c) więzadłem krzyżowym przednim (lig. cruciatum anterius) rozpoczy­
nającym się na powierzchni wewnętrznej kłykcia bocznego kości udowej,
a kończącym się na polu międzykłykciowym przednim piszczeli;

d) więzadłem krzyżowym tylnym (lig. cruciatum posterius) odcho­
dzącym od powierzchni wewnętrznej kłykcia przyśrodkowego kości udo­
wej, a kończącym się na polu międzykłykciowym tylnym kości pisz­
czelowej.

Obydwa więzadła występują wewnątrz stawu i objęte są błoną włók­nistą torebki stawowej. Łączą bardzo silnie kość udową z piszczelową, ponieważ poszczególne ich pasma są napięte prawie we wszystkich położe­niach stawu. Zapobiegają przesuwaniu się kości udowej i piszczelowej względem siebie, ograniczają też ruchy obrotowe podudzia oraz zginanie i prostowanie. W ruchu skrętnym podudzia do wewnątrz więzadła krzyżo­we owijają się wokół siebie.

e) więzadłem podkolanowym-skośnym wzmacniajacym tylną ścianę torebki stawowej.Odchodzi ono od kłykcia bocznego kości udowej,a kończy się w torebce stawowej i powięzi mięśniowej.Kamuje nadmierne prostowanie stawu i ruchy obrotowe.

f)więzadłem podkolanowym łukowatym które rozpoczyna się na kłykciu bocznym kości udowej wplata się w torebkę stawową i wchodzi pod więzadło podkolanowe skośne.g) więzadłem rzepki (Bg. patellae) — jest to mocne pasmo więzadłowe, będące przedhiżeniem ścięgna mięśnia czworogłowego uda. Przyczepia się do dolnego brzegu i przedniej powierzchni rzepki i wraz ze ścięgnem mięśniowym kończy się na guzowatości kości piszczelowej;

h) więzadłem poprzecznym kolana {lig. trawersom gestu*), łączącym najbardziej wysunięte do przodu punkty łąkotek. Napina się podczas ruchów obrotowych na zewnątrz;

i) więzadłami łąkotkowo-udowymi tylnymi i przednimi {lig. manis-cofemorale posterius et anterius) łączącymi łąkotkęboczną z zewnętrzną powierzchnią kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej.Staw kolanowy jest stawem dwuosiowym, zawiasowo-obrotowym. W piętrze górnym odbywają się ruchy zginania (flexió) i prostowania (extensió) w płaszczyźnie strzałkowej. Zakres ruchów zgięcia czynnego wynosi ok. 130°, a zgięcia biernego (z udziałem sił zewnętrznych) ok. 170°.de-szwowe) palce kierują się ku dołowi; przy prostowaniu (zgięcie grzbieto­we) — ku górze.U niektórych osobników może występować nadwyprost w stawie kolanowym (do 200°). W piętrze dolnym zachodzą ruchy skrętne podudzia do wewnątrz i aa zewnątrz w płaszczyźnie poprzecznej. Niezbędnym warunkiem wykona­nia ruchów skrętnych jest zgięcie stawu kolanowego. Przy zgięciu o 30° skręt do wewnątrz wynosi ok. 10°, a na zewnątrz ok. 30°, a przy zgięciu o 120° rotacja do wewnątrz ok. 10°, a na zewnątrz ok. 50°.

W ruchu obrotowym do wewnątrz łąko tka przyśrodkowa przesuwa się do przodu, a boczna do tyłu; w obrocie na zewnątrz zachodzą przeciwne ruchy łąko tek.

10 J. Połączenia kości goleni

Staw piszczelowo-strzałkowy (articulatio tibofibularis) jest sta­wem półścisłym o bardzo małej ruchomości. Utworzony jest przez głowę Strzałki i powierzchnię strzałkową na kłykciu bocznym kości:piszczelowej. Jego torebka stawowa wzmocniona jest więzadłem przednim i tylnym głowy strzałki (lig. capitis Jibulae anterius et posterius). Nieznaczne ruchy tego stawu amortyzują odchylenie kostki bocznej w stawie skokowym górnym.

Więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibioflbula-ris) łączy wcięcie strzałkowe piszczeli z dolnym końcem strzałki. Wzmoc­niony jest więzadłem piszczelowo-strzałkowym przednim i tylnym. Więzo­zrost pozwala na pewną ruchomość, tj. odchylenie boczne obu kostek, co wpływa na mechanikę stawu skokowo-goleniowego.

Błona międzykostna goleni (membrana interośsea cruris) zamy­ka przestrzeń międzykostna. W dolnej części błona przechodzi w więzoz­rost piszczelowo-strzałkowy. Błona hamuje przesuwanie się kości wzglę­dem siebie i jest miejscem przyczepu dla mięśni.

10*4. Stawy stopy (articulationes pedis)

W obrębie stopy występują następujące stawy: 1. staw skoko-wo-goleniowy, 2. stawy między kośćmi stepu, 3. stawy między kośćmi stepu i kośćmi śródstopia, 4. stawy między kośćmi śródstopia i 5. stawy śródstopno-paliczkowe i międzypaliczkowe.

Staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis) nazywany jest również stawem skokowym górnym. Powierzchnie stawowe stanowią blo­czek kości skokowej i wcięcie utworzone przez nasady dolne kości pisz­czelowej i strzałkowej (wraz z dwiema kostkami).

Torebka stawowa jest napięta po bokach, a nieco luźniejsza od przedniej i tylnej strony. Staw skokowy górny jest wzmocniony silnymi więzadłami:

trójgraniastym (lig. deltoideum) — biegnie od kostki przyśrodkowej do kości łódkowatej, piętowej i skokowej,

skokowo-strzałkowym przednim (lig. talojibulare anterius) — łączy kostkę boczną z boczną powierzchnią bloczka kości skokowej,

skokowo-strzałkowym tylnym (Hg. talofibulare posterius)^- łączy kostkę boczną z tylnym wyrostkiem kości skokowej,

pięto wo-strzałkowym (lig. calconeofibulare) — łączy kostkę boczną z boczną powierzchnią kości piętowej.

Staw skokowo-goleniowy jest typowym stawem zawiasowym. Odbywają się w nim ruchy zginania i prostowania stopy w płaszczyźnie strzałkowej, wokół osi poprzecznej. Podczas ruchu zginania (zgięcie pode-szwowe) palce kierują się ku dołowi; przy prostowaniu (zgięcie grzbieto­we) — ku górze.U niektórych osobników może występować nadwyprost w stawie kolanowym (do 200°). W piętrze dolnym zachodzą ruchy skrętne podudzia do wewnątrz i aa zewnątrz w płaszczyźnie poprzecznej. Niezbędnym warunkiem wykona­nia ruchów skrętnych jest zgięcie stawu kolanowego. Przy zgięciu o 30° skręt do wewnątrz wynosi ok. 10°, a na zewnątrz ok. 30°, a przy zgięciu o 120° rotacja do wewnątrz ok. 10°, a na zewnątrz ok. 50°.

Staw skokowo-piętowo-łódkowy (articulatio talocalcaneo-navicularis) nazywany jest również stawem skokowym dolnym. Wię-zadło skokowo-piętowe anatomicznie dzieli ten staw na dwie komory — staw skokowy przedni i tylny. Czynnościowo te dwa stawy tworzą jedną całość.

Staw skokowy przedni, czyli skokowo-piętowo-łódkowy, jest utworzo­ny przez powierzchnię stawową kości skokowej i powierzchnię stawową kości piętowej oraz przez głowę kości skokowej i tylną, wklęsłą powierz­chnię stawową kości łódkowatej.

Torebkę stawową wzmacniają następujące więzadła:

więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe (ligamentum calcaneonavicu-lare plantare) — dźwiga głowę kości skokowej,

więzadło skokowo-łódkowe {lig. łalonayiculare) — łączy powierzch­nię grzbietową szyjki kości skokowej z powierzchnią grzbietową kości łódkowatej,

więzadło rozdwojone (lig. bifurcatum) rozdziela się na więzadło piętowo-łódkowe (lig. calcaneonaviculare) i piętowo-sześcienne (lig.calca-neocuboideum). Więzadło rozdwojone wzmacnia tzw. staw poprzeczny stepu.

Staw skokowy tylny, czyli skokowo-pietowy (art. talocalcanea) tworzy wklęsła powierzchnia kości skokowej i wypukła powierzchnia kości pięto­wej. Występują tu cztery więzadła skokowo-piętowe: tylne, przednie, boczne oraz międzykostne.

Ruchy w stawie skokowo-piętowo-łódkowym polegają na nawracaniu stopy, czyli unoszeniu brzegu bocznego, i odwracaniu, czyli unoszeniu brzegu przyśrodkowego. Oś tego ruchu biegnie od zewnętrznej części guza piętowego w kierunku palucha, układając się z dołu ku górze. Wobec tego ruch nawracania stopy łączy się z odwodzeniem stopy i prostowaniem w stawie skokowo-goleniowym, a odwracanie stopy — z przywodzeniem i zginaniem w tymże stawie. Zakres ruchów odwracania i nawracania wynosi ok.30° w każdą stronę. Ruch zginania i prostowania stopy wynosi w całości ok. 100°, przy czym na staw skokowy górny przypada ok.40°-50°, a reszta na staw skokowy dolny.

Przez współprace stawów skokowych górnego i dolnego można wyko­nywać ruchy obwodzenia.

Pozostałe stawy stepu: staw piętowo-sześcienny (art. calcaneo-cuboidea) i klinowo-łódkowy (art. cuneonańcularis) są stawami pół-ścisłymi, o napiętej torebce stawowej wzmocnionej wiezadłami grzbieto­wymi, podeszwowymi i międzykostnymi.

Stawy skokowo-łódkowy i piętowo-sześcienny tworzą razem staw po­przeczny stepu (articulatio tarsi transversa), którego szczelina biegnie esowato i poprzecznie do długiej osi stopy.

Stawy stępowo-śródstopne (articulationes tarsometatarseae) oraz stawy międzyśródstopne (articulationes intermetatarseae) są również stawami półścisłymi. Pierwsze z nich łączą podstawy pięciu kości śródstopia z trzema kośćmi klinowatymi i kością sześcienną, a drugie — podstawy kości śródstopia ze sobą.

Stawy te są wzmocnione wiezadłami stępowo-śródstopnymi grzbieto­wymi, podeszwowymi, międzykostnymi oraz poprzecznymi podstaw kości śródstopia.

Stawy śródstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophałan-geae) są utworzone przez głowy kości śródstopia i podstawy paliczków bliższych. Występują w nich więzadła poboczne i poprzeczne głów kości śródstopia. W tych stawach można wykonywać ruchy zginania i prosto­wania oraz odwodzenia i przywodzenia.

Stawy międzypaliczkowe (articulationes interphalangeaepedis) są stawami zawiasowymi, wzmocnionymi wiezadłami pobocznymi. Tak jak we wszystkich stawach zawiasowych można w nich wykonywać ruchy zginania i prostowania.