Rozdział 16 . Rodzina

Rodzina interesuje socjologię zarówno jako grupa społ. jak i jako instytucja kontrolująca proces reprodukcji osobników ludzkich – dwoisty, bo obejmujący zarówno reprodukcję biologiczną jak i społ.-kult. W aspekcie biologicznym specyfiką człowieka jest długotrwała niesamodzielność dziecka, co stwarza potrzebę rodziny. Rodzina – trudności w zdefiniowaniu wynikające z faktu, że pojęcie oznaczać może biologiczne pokrewieństwo lub zamieszkiwanie we wspólnym gospodarstwie domowym. Różnorodność kult form rodziny, choć są 2 cechy wspólne: to, że rdzeń rodziny tworzy małżeństwo i tabu kazirodztwa.

Rozmaitość rodzin dotyczy postaci małżeństwa, reguł dziedziczenia i zamieszkiwania, typu władzy w rodzinie i zasad doboru partnerów.Małżeństwo – monogamia i poligamia (-gynia lub –andria) Dziedziczenie – matrylinearne (wyłącznie w linii męskiej), matrylinearne bądź bilateralne (z równouprawnieniem płci bądź nie). W ramach patrylinearnego spotykana jest zasada primogenitury – wszystko dziedziczy najstarszy syn. Miejsce zamieszkania – matrylokalizm (po małżeństwie mąż przenosi się do rodziny żony), patrylokalizm i neolokalizm.Władza w rodzinie – rodzina patriarchalna, matriarchalna bądź partnerska.Dobór małżeński – Endo- i egzogamia.W epoce przedprzemysłowej – społeczeństwa mało zindywidualizowane, ludzi postrzegano jako cząstki zbiorowości (w tym rodziny). Stąd małżeństwa aranżowane w interesie rodziny. Państwo nie wtrącało się w tyranię głowy domu. Rodzina była często nie tylko jednostką reprodukcyjną, ale i produkcyjną (stąd niewielka prywatność). Rodziny rozumiane jako członkowie gospodarstwa domowego zwłaszcza u bogatych były liczne i obejmowały nie tylko krewnych ale służbę czy terminatorów. Dziećmi zbytnio się nie przejmowano, traktowane były jako siła robocza i często już w wieku kilku lat wysyłane były do obcych domów na służbę, naukę lub wychowanie.Rodzina w społeczeństwie przemysłowym – przejście do rodziny elementarnej (nuklearnej), małżeństwo z miłości, maleje rola rodziny jako jednostki produkcyjnej i praca przenosi się poza dom, stąd rozwija się podział na sferę publiczną dla mężczyzn i sferę prywatną dla kobiet, zmiana stosunku emocjonalnego do dzieci, państwo zaczyna kontrolować rodzinę.Rodzina współczesna – zmierzch władzy patriarchalnej, , wzrost liczb rozwodów i dzieci ze związków pozamałż. Stąd rośnie liczba samotnych matek i rodzina zaczyna być postrzegana jako relacja matka-dziecko, poszerzanie państwowej kontroli nad rodziną.Współcz. rodzina polska – najwyżej ceniona wartość społ. i dość konserwatywna (choć dość szybko to się zmienia). Np. w latach 1988 -1998 odsetek młodzieży uważającej, że seks dopiero po ślubie zmalał z 41 do 17%.

Modele małżeństwa w Polsce – tradycyjny (tylko mąż pracuje), partnerski, mieszany (w latach 1995-2000 wśród kobiet wzrosła akceptacja dla tradycyjnego kosztem mieszanego, a wśród mężczyzn wzrosła akceptacja partnerskiego kosztem tradycyjnego).

W latach 90. postępowało w Polsce oddzielanie sfery seksu i reprodukcji co wyrażało się w opóźnieniu wieku zawierania małżeństw i zmniejszaniu się dzietności.

Politycy wzywają w związku z tym do polityki prorodzinnej , ale wedle opinii społ. powinna ona polegać raczej na pomocy w uzyskaniu mieszkania i likwidowaniu bezrobocia niż na zasiłkach na dzieci.

Rozdział 17. Polityka i państwo

Polityka – procesy zdobywania i sprawowania władzy w zbiorowościach społ. Jak wskazywał Weber, trwałość władzy zależy od uznania jej przez rządzony za prawomocną. Weber wyróżniał 3 formy władzy prawomocnej oparte na 3 różnych formach legitymizacji:- panowanie charyzmatyczne (oparte na przypisywanych przywódcy przywódczych cechach)- panowanie tradycyjne (oparte na tradycji)- panowanie biurokratyczne (oparte na zgodności z przepisami).Państwo: wg Webera to „instytucja, która ma wyłączne prawo do posługiwania się siłą w obrębie danego terytorium".Wg Marksa (co niesprzeczne z poprzednią definicją) państwo to organ panowania klasowego i klasowego ucisku. Marks wskazał też na historyczność państwa (nie mogłoby go być bez nadwyżek produkcyjnych).Rozwój nowoczesnych państw europ. jest związany z rozwojem kapitalizmu – funkcjonowanie gospodarki wymagało bezpieczeństwa i regulacji zapewnianych właśnie przez nowoczesne państwo z jego aparatem przemocy i armią. To nowoczesne państwo to państwo scentralizowane – w latach 1500 – 1900 liczba niezależnych jednostek polit. w Europie zmalała z ok. 500 do dwudziestu kilku. Pierwszą postacią nowoczesnego państwa był absolutyzm, któremu kres położyła idea ludu jako suwerena. Uczynienie ludu na danym w terytorium suwerenem wymagało zaś nadanie mu pewnej łączącej go zbiorowej osobowości – stąd wzrost roli tożsamości etnicznej i przyjęcie zasady państw narodowych. Rozpowszechniło się założenie, że państwa te powinny być suwerenne gospodarczo, militarnie i kult. (choć współcześnie odchodzi się już od nich jako nierealnych). 3 fale powstawania państw demokrat. wg Huntingtona: 1828-1926, 1943-1962, od 1974. W ostatnich dekadach dem stała się dominującą formą ustroju. Oczywiście nie bezp lecz przedstawicielska.Niezbędne elementy demokracji wg Dahla: 1/ rzeczywiste uczestnictwo we władzy, 2/ równe prawo głosu, 3/ oświecone rozumienie, 4/ nadzór nad podejmowanymi decyzjami, 5/ włączenie wszystkich dorosłych. Mikrodemokracja (w zakładzie pracy, organizacjach społ., rodzinach) jako podstawa demokracji. Prawa wyborcze – ich rozszerzanie się (także dla biednych i kobiet) Demokrację można rozumieć jako demokrację partycypacyjną (opartą na rzeczywistym udziale obywateli w rządach) bądź proceduralną (przestrzeganie dem procedur).Demokracje przedstawicielskie – charakterystyczne jest dla nich występowanie partii. Ordynacje wyborcze mogą być większościowe (każda partia otrzymuje tyle miejsc w parlamencie, w ilu okręgach jej kandydat otrzymał największą liczbę głosów, proporcjonalne (partie otrzymują miejsca proporcjonalnie do liczby oddanych na nie głosów) bądź mieszane. Systemy parlamentarne i prezydenckie.Demokracja a liberalizm – sprzeczność między zasadą rządów większości a liberalną zasadą wolności jednostki (każdy ma prawo dążyć do dobrego życia w takiej formie, w jakiej je sobie wyobraża, o ile nie szkodzi to w analogicznych dążeniach innym) i ich praktyczna koegzystencja(demokracje liberalne), pojęcie demokracji socjalnej czy też państwa opiekuńczego.Demokracja a biurokracja – nowoczesne państwo nie może obyć się bez biurokracji, ale dysfunkcje biurokracji i jej niedemokratyczny charakter (to co Robert Michel nazwał żelaznym prawem oligarchii, a co polega na charakterystycznemu dla organizacji biurokratycznych zjawisku przejmowania w nich władzy przez nastawioną na podtrzymanie swego panowania oligarchię) wzbudzają do niej niechęć. Przeciwwagi dla biurokracji wielu upatruje w rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Demokracja a elity polityczne – realistyczne spojrzenie na demokrację to postrzeganie jej jako metody wyboru elit władzy i instytucjonalnej walki elit politycznych. Pojawiają się jednak tu 2 naczelne pytania:- czy na decyzje ma wpływ wiele elit reprezentujących różne odłamy społeczeństwa, czy jest tylko 1 elita władzy- czy elity szanują demokat reguły gry (co wymaga, by elity traktowały politykę raczej jako „przetarg” i grę o sumie niezerowej niż jako „wojnę”)

Rozdział 18. Sfera ekspresyjno-symboliczna

Ludzie odczuwają nie tylko potrzeby biologiczne, ale i potrzeby ekspresyjno-integracyjne związane z autoekspresją i uczestnictwem we wspólnocie.

Współczesne sposoby zaspokajania tych potrzeb kształtują się w warunkach społ. masowego, które cechuje się: upowszechnieniem oświaty, pojawieniem się kategorii czasu wolnego, indywidualizacją i atomizacją społ., rozwojem technicznych środków przekazywania informacji. W społeczeństwach przedprzemysłowych nauka odbywała się głównie przez praktykę. W przemysłowych pojawiło się zapotrzebowanie na zmianę sposobów kształcenia (co związane było z rozwojem przemysłu i administracji). Doprowadziło to do powstania systemów edukacyjnych nowoczesnych społeczeństw przemysłowych charakteryzujących się następującymi cechami: - wszystkie szkoły tworzą jeden system poddany kontroli państwa, - system jest hierarchiczny i z założenia ma być drożny (bez „ślepych uliczek”), - wzrost roli formalnych świadectw i certyfikatów.

W miarę rozwoju owych systemów następuje eliminacja tradycyjnego analfabetyzmu – pojawia się za to pojęcie analfabetyzmu funkcjonalnego.

Szkoła jest nie tylko miejscem przekazywania wiedzy, ale i szerzej rozumianej socjalizacji (wtórnej) – uczy zasad współżycia społecznego i jest instrumentem edukacji patriotyczno-obywatelskiej. Jest tym samym narzędziem kontroli społecznej.

Badania wykazują złudność wiary w osłabianie przez szkoły tendencji do dziedziczenia pozycji społ. W wielu krajach silna zależność między pochodzeniem społ. a dostępem do kolejnych szczebli oświaty (przykład wsi). Przyczyn takiego stanu szuka się zwykle poza szkołą: koszty edukacji, brak aspiracji edukacyjnych u rodziców (przekazywany dzieciom), brak kapitału kulturowego (Bernstein – koncepcja kodu ograniczonego i wypracowanego), później także uruchomienie mechanizmu naznaczania (w tym efekt Pigmaliona – korzystny obraz własnej osoby pobudza zachowania potwierdzające ten obraz w oczach innych. Kult masowa – jej istotę określa forma przekazu (3 układ kultury – mass media). Szacka (przynajmniej w pewnym momencie) odgranicza ją od kultury wysokiej, którą lokuje w 2 układzie kultury (instytucje kulturalne) i utożsamia z treściami zaliczonymi do kultury wysokiej przez kompetentne autorytety. Kulturę masową od wysokiej (elitarnej) odróżniać ma też dominacja treści rozrywkowych i wyższy poziom komercjalizacji.3 rodzaje zarzutów wobec kultury masowej: że jest tandetna i miałka, przekształca ludzi w biernych odbiorców i powoduje szkody społ. (bo daje władzę masom albo że jest narzędziem elit do manipulowania masami). Stąd – jak pisze Szacka – w latach 60. niektórzy wprowadzili pojęcie kultury popularnej nie oceniane negatywnie, gdyż wprowadzono tu postmodernistyczną relatywizację a poza tym odbiorcom przypisano aktywną rolę.Rozważania nad kulturą popularną w społeczeństwach ponowoczesnych: 4 zasadnicze tematy: ---1. wpływ elektronicznych mediów na charakter przekazów i wrażliwość odbiorców (deracjonalizacja przekazu, wirtualna rzeczywistość), ----2. utowarowienie kultury (kultura jako reklama), ----3. wzrost roli konsumpcji jako wyznacznika tożsamości, 4. globalizacja kultury (choć niektórzy twierdzą, że współcz kultura masowa – do której Szacka zalicza też Internet – nie kreuje już jednolitego audytorium i może służyć odkrywaniu wartości lokalnych. Religia – kłopoty z definicją. Wg Durkheima to to, co wiąże się ze sferą sacrum – czyli sferą rzeczy świętych, izolowanych od tego co świeckie. Religie różnią się od siebie trojako: 1/ rodzajem obrzędów i praktyk religijnych, 2/ treścią prawd wiary, 3/ formą organizacji zbiorowości religijnej.Ad 1. Modlitwa, medytacja, transAd 2. Zwykły nadnaturalizm (wiara w bezosobową moc typu „mana”), teizm (poli- i mono-), abstrakcyjne ideały (chodzi o zdobycie określonego stanu świadomości)

Ad 3 Kościół (episkopalne /kierowana z góry hierarchia/ oraz prezbiteriańskie i kongregacyjne /w większym stopniu oparte na oddolnej demokracji/), sekta, kult (charakteryzujący się luźną strukturą i brakiem sztywnej doktryny). Religie w społeczeństwach nowoczesnych i ponowoczesnych – sekularyzacja (wynikła m.in. z indywidualizacji i rozwoju nauki, która nie doprowadziła jednak do zaniku zapotrzebowania na sacrum. Rozwój religijności „niewidzialnej” – pozainstytucjonalnej, zindywidualizowanej.Socjologię w religii interesują m.in. jej psychospoł. funkcje (czynnik więzi społ., podpora psychiczna, instytucja kontroli społ.) oraz relacje między religią a zmianą społ. (czy religia jest czynnikiem konserwatywnym czy nie?)