FLEKSJA
1.
Rola systemu fleksyjnego.
Podsystem
fleksyjny jest podsystemem systemu morfologicznego i systemu
składniowego (syntaktycznego) w systemie językowym. Jest to nauka o
formach odmiany wyrazów. Zajmuje się tworzeniem (opisywaniem)
różnych form fleksyjnych tego samego wyrazu, które będą pełniły
odpowiednie funkcje w zdaniu. Kiedyś nazywana odmiennią.
2.
Wyraz tekstowy.
Konkretny
odcinek tekstu (ciąg głosek lub liter). W kodzie pisanym – wyraz
ortograficzny; w kodzie mówionym – wyraz foniczny.
3.
Funkcje morfemów gramatycznych.
- f.
słowotwórcza (np. kaszka; morfem -k-)
~ służy do budowania
morfemów leks. Wtórnych (buduje wyrazy pochodne)
~ ten
morfem mają tylko leks. podzielne słowotwórczo (np. DOMEK,
KASZKA)
- f. syntaktyczna (składniowa; np. kasza; morfem -a [i
inne końcówki fleksyjne]).
~ wyznacza całemu leksemowi
funkcję w zdaniu.
~ ten morfem mają tylko leks. odmienne
(np. DOM, KASZA)
Morfemy gramatyczne o funkcji
słowotwórczej tworzą nowe formacje słowotwórcze, a o funkcji
syntaktycznej – wyznaczają funkcje w zdaniu.
4.
Kategoria klasyfikacyjna (pojęcie i przykłady).
Kategoria
klasyfikacyjna wyznacza klasę, do jakiej należy leksem; przypisuje
poszczególne leksemy do poszczególnych klas. Dla rzeczownika taką
kategorią jest rodzaj, a dla czasownika aspekt.
5.
Kategoria fleksyjna (pojęcie i przykłady).
Kategoria
fleksyjna danej części mowy to podział zbioru jej form wyrazowych
na klasy (wartości):
rzeczownik
– przypadek, liczba
przymiotnik – przypadek, liczba,
rodzaj
liczebnik – przypadek, rodzaj
czasownik – czas,
tryb, osoba, strona, (liczba), rodzaj, aspekt
6.
Wyjaśnij zjawisko supletywizmu na przykładzie fleksji
zaimków osobowych.
M.
ty
D. ciebie/cię
C. tobie/ci
B. ciebie/cię
N.
tobą
Msc. tobie
Supletywizm
polega na uzupełnianiu się form niepokrewnych w paradygmacie zaimka
(np. w celowniku są formy „tobie” i „ci”). Dłuższa
forma (akcentowana) może występować na początku zdania (np. Tobie
dam ten zeszyt.). Krótsza forma (nieakcentowana) nie może
występować na początku zdania (np. Dam ci ten zeszyt.).
7.
Budowa fleksyjna wybranego liczebnika zbiorowego.
dwa
→ dwoje
temat fleksyjny → dwoj|e ← końcówka fleksyjna
temat
fl. poszerzony o -g- → dwojg|a ← końcówka fleksyjna
8.
Leksemy odmienne i nieodmienne.
l.
odmienny – taki, któremu odpowiada wieloelementowa klasa wyrazów
tekstowych.
l. nieodmienny - taki, któremu odpowiada jednoelementowa klasa wyrazów tekstowych.
9.
Typy morfemów leksykalnych.
a)
pierwotne – niepodzielne (jak szaf- w wyrazie „szafa”)
b)
wtórne – podzielne, w których możemy odnaleźć morfem
leksykalny pierwotny (jak szaf- w „szafka”) lub wtórny (jak
szafecz- w „szafeczka”) oraz morfem gramatyczny o funkcji
słowotwórczej (jak -k- w „szafeczka”).
10.
Formy liczby dualnej w paradygmatach rzeczowników oko,
ucho, ręka.
W
języku staropolskim, obok form l. Poj. I mn. Używano także form l.
Podwójnej (na osnaczenie dwóch przedmiotów), np. dwie skrzydle
(dwa skrzydła), dwie lecie (dwa lata), dwie słońcy (dwa słońca).
Rzeczowniki nij. Z tematami twardymi miały w l. Podwójnej końc.
-e, rzeczowniki miękkotematowe: -i (po spółgłoskach
stwardniałych: -y).
M., B., W. ocz-y usz-y
D.,
Msc. ucz-u usz-u (dziś Msc.: oczach, uszach)
C.,
N. ocz-yma usz-yma (dziś C.: oczom, uszom)
Dzisiejsza
odmiana wyrazów „oczy” i „uszy” jest więc mieszana: obok
dawnych form liczby podwójnej używamy form nowych.
M.,
B., W. ręce
D., Msc. ręku (dziś D.: rąk, Msc.
rękach)
C., N. rękama, potem: rękoma (dziś C.: rękom)
W
narzędniku l. mnogiej oczyma i oczami; uszyma i uszami; rękoma i
rękami.
11. Wskazywanie allomorfów.
np.
idę ← temat: id-
idziesz ← temat: idź -
id-
i idź- to allomorfy
12. Ustalanie
morfonemów.
Morfonem -
najmniejsza jednostka formy morfemu, reprezentowana w poszczególnych
wariantach tego morfemu przez alternujące ze sobą głoski. Dwie
głoski będące członami oboczności morfologicznej.
13.
Rzeczowniki pluralia tantum a
nieodmienne przez liczbę (przykłady).
Pluralia
tantum to rzeczowniki o paradygmatach defektywnych ze względu na
liczbę, np. pomyje, ścieki (zwykle nazwy nieczystości).
Rzeczowniki
nieodmienne przez liczbę to takie, których formy l. poj. i mn. są
identyczne, np. drzwi, spodnie, skrzypce, sanie.
14. Zaklasyfikuj podany rzeczownik jako defektywny –
imieniny.
imieniny
– pluralia tantum, defektywne ze względu na liczbę.
15.
Pojęcie leksemu.
Leksem
to pojęcie abstrakcyjne nazywające wyraz „językowy”
realizowany w wyrazach tekstowych.
1. Przedmiot
słowotwórstwa. Rola podsystemu słowotwórczego w systemie
języka.
Słowotwórstwo
to dział gramatyki zajmujący się formami językowymi wyrażającymi
relacje leksykalne (między elementami różnych form).
Między
niektórymi wyrazami (wieloma) zachodzą związki wyrazowe powiązane
z różnicami formalnymi. Te związki tworzą podsystem słowotwórczy
języka, a pewne prawidłowości w budowie wyrazów wchodzących w
takie związki pozwalają nam tworzyć nowe wyrazy. Słowotwórstwo
można określić jako opis budowy derywatów (wyrazów pochodnych).
Słowotwórstwo dzieli się na synchroniczne (współczesne) i
diachroniczne (historyczne).
2. Pojęcie i
przykład formantoidu.
Formantoid
to cząstka, która przypomina formant, ale nie spełnia jego
roli.
np. górnik|ϕ ← wyraz niepodzielny słow. Nie ma tu
tematu słowa „góra” ani formantu -nik (jak w wyrazie
robotnik). -nik- jest więc formantoidem.
3.
Przykłady leksemów
podzielnych słowotwórczo diachronicznie a niepodzielnych
synchronicznie.
but|ϕ
← podział fleksyjny (rzeczown. mają tylko taki) z
synchronicznego punktu widzenia
diachronicznie rdzeniem
wyrazów „but”, „obuty”, „obuć”, „wzuć”, „zzuć”
jest u. Ob- znaczy
tyle, co „otaczać”.
4.
Kryteria klasyfikacji leksemów na części mowy.
a)
kryt. semantyczne (bierze pod uwagę znaczenia),
b) kryt.
morfologiczne (bierze pod uwagę budowę),
c) kryt.
syntaktyczne (składniowe).
5.
Klasy funkcjonalne leksemów odmiennych.
Klasy
funkcjonalne leksemów to tzw. części mowy.
1. predykatywy
– leksemy o podstawowej funkcji głównego semantycznie członu
zdania. Są nimi: czasowniki, niektóre rzeczowniki, przymiotniki w
formie krótkiej, niektóre przysłówki.
2. rzeczowniki –
leksemy, które tworzą grupę imienną (ponieważ „zdrowy Janek”
to wciąż „Janek”). Do tej grupy należą też zaimki rzeczowne
oraz liczebniki typu tysiąc, milion etc.
3. przymiotniki –
leksemy, które są członami zależnymi od grupy imiennej (w grupie
„zdrowy Janek” „zdrowy” jest zależne od „Janek”; zmiana
przypadka rzeczownika spowoduje też zmianę formy przymiotnika.
4.
liczebnik – liczebniki główne i zbiorowe, a także zaimki
liczebne.
6.
Klasyfikacja leksemów oparta na pojęciu konotacji.
Konotacja
- zdolność pewnych leksemów do otwierania miejsc dla innych
leksemów. Np. użycie przymiotnika jest niepełne - trzeba go
uzupełnić rzeczownikiem, a przysłówek - czasownikiem. Rzeczownik
w mianowniku nie ma właściwości konotacyjnych.
Leksemy dzielą
się na:
a) prymarne (są konotowane, nie konotują)
-
rzeczowniki
b) sekundarne (konotują leksemy prymarne, są
konotowane)
- czasowniki
- przymiotniki
c)
tercjalne (konotują leksemy sekundarne, nie są konotowane, mogą
konotować same siebie)
- przysłówki
7.
Pojęcie i przykłady derywacji wzajemnej.
księga
↔
książka
diachronicznie: wyraz książ|ka został utworzony od
wyrazu księg|a.
synchronicznie: wyraz księg|a pochodzi od
wyrazu książk|a.
8.
Rozróżnianie złożeń i zrostów.
Złożenie
– wyraz, który powstał poprzez połączenie co najmniej dwóch
rdzeni bądź ich derywatów oraz łączącego je interfiksu, np.
cudz-o-ziemiec, list-o-nosz.
Zrost – wyraz powstały przez
połączenie elementów struktury skladniowej w jedną całość,
stanowiącą także pojedynczy wyraz fonologiczny, czyli posiadającą
tylko jeden akcent główny, np. w
niebo + wzięty = wniebowzięty, wielka + noc = wielkanoc.
9.
Typy skrótowców.
Sposób
odczytywania skrótu decyduje o typie skrótowca:
a) literowce,
np. pékáés (wymawianie liter),
b) głoskowce, np. MEN
(wymawianie głosek),
c) skrótowce mieszane, np. cepelia
(CPlia),
d) sylabowce (grupowce), np. PaFaWag (Państwowa
Fabryka Wagonów).
10. Funkcje
formantów.
a) f.
semantyczna - wyraz pochodny różni się znaczeniem od
podstawowego
- f. modyfikacyjna - znaczenie wyrazu pochodnego
ogólnie jest to samo, ale zostało zmodyfikowane. Nie zmienia
się część mowy, derywat jest wzbogacony o jakąś cechę
(np. np. dom – domek).
- f. mutacyjna – zmiana znaczenia
przy zachowaniu związku z wyrazem podstawowym. Część mowy się
nie zmienia (np. wiatr – wiatrak).
b)
f. strukturalna - nie zmienia się znaczenie, część mowy ani
funkcja w zdaniu, a jedynie struktura wyrazu podstawowego (np.
strona – stronica).
c) f. syntaktyczna - nie zmienia się
znaczenie wyrazu (pochodny znaczy to samo, co podstawowy). Zmienia
się jednak część mowy, co doprowadza do zmiany funkcji w
zdaniu.
np. śpiewanie, chodzenie, mówienie; śpiew, chód,
mowa (z konektywem ujemnym).
d) f. semantyczno-syntaktyczna –
następuje zmiana części mowy (mutacja semantyczna oraz zmiana
funkcji w zdaniu; np. pisarz, śmiałek ← pisze, śmiały).
11.
Budowa słowotwórcza wybranego liczebnika zbiorowego.
temat
słowotw. Motywowany tematem liczebn. głównego (pięć-) →
p'jęć|oro ← sufiks
12.
Jak zbudowane są leksemy podzielne słowotwórczo?
Leksemy
podzielne słowotwórczo zawierają w swej budowie morfem
gramatyczny o funkcji słowotwórczej.
13. Typy
formantów.
a) formanty
typowe (afiksalne) – zawierają w sobie afiksy słowotwórcze.
- prefiks (przedrostek) – występuje przed tematem sł., np.
prze|miły
- sufiks (przyrostek) – występuje po temacie sł., np. dom|ek
- interfiks (wrostek) – występuje pomiędzy dwiema podstawami
sł., w złożeniach, np. list|o|nosz
-
postfiks – formant dodawany po całym wyrazie podstawowym.
Najczęściej zaimek nieosobowy, np. mówi się
b)
formanty nietypowe (nieafiksalne)
- f. paradygmatyczny –
występuje, gdy utworzenie wyrazu następuje przez zastąpienie
paradygmatu (wzoru odmiany), np. woźn|y ↔
woźn|a (zmiana paradygmatu rodzajowego).
- f. alternacyjny –
jeżeli różnicą jest tylko alternacja, to formantem jest właśnie
ona. np. kaśa ↔ kaxa
(alternacja ś:x)
- f. prozodyczny – występuje w pewnym
typie formacji słowotwórczych, które nazywamy zrostami, np.
v'jélka nóc – v'jelkánoc. Zrost ma 1 akcent. Zmiana akcentu »
powstanie zrostu.
14. Fleksyjna
metoda rozpoznawania aspektu czasownika.
dk
– ma imiesłów uprzedni
ndk – im. czynny i
współczesny
15. Budowa słowotwórcza
i typy imiesłowów.
temat
cz. teraźn. poszerzony o j → czytaj|ąc ← przyr. im.
współczesnego
forma cz. przesz. czasownika dk →
poczeka|wszy ← przyr. im. uprzedniego
temat
cz. teraźn. poszerzony o j → czytaj |ąc| y ← końc.
rodz.-przyp.
przyr. im. czynn.
temat cz. przeszł.
→ czyta |n| y ← końc. rodz.-przyp.
przyr, im.
biern.
16.
Doroszewski
Typy
formacji rzeczownikowej ze względu na podstawę:
a) formacje
odczasownikowe
>
rzeczowniki pochodne
b) formacje odprzymiotnikowe
Typy
formacji rzeczownikowej ze względu na funkcję składniową
formantu:
a) formacje podmiotowe – śpiewak → ktoś śpiewa;
funkcja podmiotowa, -ak czyli ktoś
śmiałek → śmiały;
funkcja podmiotowa; ktoś kto jest śmiały
b) formacje
orzeczeniowe - formant pełni taką samą funkcję, jak orzeczenie w
zdaniu.
śpiewać → śpiewanie - wykonywanie czynności
'śpiewu'
śmiały
→ śmiałość; - ość ma funkcję orzeczeniową (ktoś jest
śmiały)
dopełnienie: - anie, - enie, -cie
formanty
produktywne - tworzą nowe wyrazy
włóczyć → włóczęga;
-ęga to formant nieproduktywny
17.
Budowa słowotwórcza wskazanego przymiotnika z stopniu wyższym –
bliższy.
bliższy
← bliski
alternacja spółgłoskowa jakościowa - s:ż
konektyw
ujemny -k- (gdy temat przymiotnika kończy się na dwie spółgłoski
i drugą jest k, to w temacie przymiotnika w stopniu wyższym nie
występuje).
-sz|y ← formant (-y to końcówka
fleksyjna)
18.
Jakie formacje tworzą ten sam typ słowotwórczy?
Ten
sam typ słowotwórczy tworzą formacje o tej samej wartości
kategorialnej utworzone za pomocą tego samego formantu.
mal|arz
, piek|arz , mur|arz ← ten sam formant (-arz) i ta sama wartość
kategorialna (wykonawca czynności)
19.
Jakie formacje tworzą tę samą kategorię słowotwórczą?
Do
tej samej kategorii należą formacje o wspólnym, uogólnionym
znaczeniu (np. nazwy wykonawców czynności). Mogą mieć różne
formanty, czyli należeć do różnych typów słowotwórczych, np.
mal|arz, piek|arz – ta sama formacja i typ sł.; mal|arz, kierow|ca
– ta sama formacja, różne typy.