Zaburzenia barwnikowe skóry są problemem nie tylko
kosmetycznym, ale również terapeutycznym. Zmiany zabarwienia skóry
mogą być niewielkie lub zajmować rozległe powierzchnie skóry.
Przede wszystkim nieładnie wyglądają, ale mogą także być
objawem groźnych schorzeń. Ze względu na częstą lokalizację na
skórze odsłoniętej (twarz,
grzbiety dłoni) zaburzenia barwnikowe stanowią problem
psychologiczny i kosmetyczny.
Melanina –
barwnik odpowiedzialny za kolor skóry
Jak wiadomo kolor skóry jest związany
głównie z obecnością znajdującego się w niej barwnika –
melaniny. Powstaje on z tyrozyny w wyniku licznych reakcji
chemicznych. Enzymem, który jest odpowiedzialny za przekształcenia
prowadzące do powstania melaniny, jest tyrozynaza. Jednym z
bezpośrednich czynników aktywujących tyrozynazę są jony
miedzi.
Precyzyjnie rzecz ujmując, melanina jest
rozproszona w wypustkach melanocytów w postaci ziarnistości zwanych
melanosomami. Melanocyt zawiera zmienną liczbę melanosomów –
może ich być mniej lub więcej. Barwa skóry zależy głównie od
aktywności melanocytów, czyli od ilości wytwarzanych ziaren
melaniny.
Ilość melanocytów w poszczególnych
okolicach ciała różni się. Najwięcej występuje w okolicy
narządów płciowych (ponad 2000 na cm2 skóry), znaczna ich ilość
znajduje się także w skórze policzków (około 1200-1300 na
cm2).
Melanina zawiera dwa barwniki: eumelaninę
(brązowo-czarny barwnik) i feomelaninę (czerwono-żółty barwnik).
Ich działanie różni się: eumelanina zmniejsza penetrację
promieniowania słonecznego przez naskórek, a także posiada
zdolność zmiatania wolnych rodników. Działa fotoprotekcyjne.
Natomiast feomelanina jest fotolabilna, potencjalnie fototoksyczna i
może uszkadzać kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA).
Co
wpływa na wytwarzanie melaniny?
Szereg czynników
zewnętrznych może osłabiać lub nasilać melanogenezę. Aktywująco
na ten proces wpływa promienie ultrafioletowe (UV), stany zapalne
skóry, pewne metale (miedź, żelazo), niektóre hormony np. hormon
przysadki mózgowej (MSH – melanocyte stimulating hormon), hormony
płciowe (głównie estrogeny) i inne. W powstawaniu przebarwień
najczęściej zasadniczy udział ma promieniowanie UV zawarte w
promieniowaniu słonecznym oraz emitowane przez sztuczne źródła
światła, wśród których najczęstsze to solaria, wykorzystywane
głównie do uzyskania opalenizny. Często
powtarzane seanse naświetlań promieniowaniem UV, zarówno tym
pochodzącym z naturalnego źródła, słońca, jak i ze sztucznych,
np. kabin solaryjnych, powodują szybkie pojawienie się licznych
przebarwień skóry.
Nadmiar melaniny, czyli przebarwienia
Zaburzenia
barwnikowe mogą być pochodzenia endo- i egzogennego. Można
wyróżnić odbarwienia, czyli obszary skóry pozbawione barwnika
oraz przebarwienia. Przebarwienia skóry to złogi melaniny,
występujące wyłącznie w naskórku lub w naskórku i skórze
właściwej. Są to głównie piegi (ephelides), plany soczewicowate
(lentigines) oraz ostuda (melasma, chloasma).
Piegi to
kilkunastomilimetrowe jasnobrunatne lub ciemnobrunatne drobne plamy
zlokalizowane na skórze osłoniętej – głównie na twarzy, ale
także na grzbietach rąk i na przedramionach. Powstają pod wpływem
przyspieszonego procesu melanogenezy. Występują przede wszystkim u
osób z pierwszym typem skóry, czyli z bardzo jasną karnacją.
Zabarwienie piegów nasila się pod wpływem działania
promieniowania słonecznego. W leczeniu piegów stosowane są
preparaty odbarwiające, np. hydrochinon, i złuszczające.
Plamy
soczewicowate są to plamy nieregularnego kształtu, o zabarwieniu
jasno- lub ciemnobrązowym. W ich obrębie występuje zwiększona
liczba melanocytów i zwiększona synteza melaniny. Przyczyną tych
zmian mogą być ostre oparzenia słoneczne skóry. Plamy
soczewicowate na skórze twarzy i grzbietów rąk u osób starszych
mają związek z wielokrotną ekspozycją na działanie słońca
(lentigines solaris), a także z często stosowaną fotochemoterapią
(PUVA) w celach leczniczych.
Ostuda jest nabytym
zaburzeniem barwnikowym skóry, występującym głównie u kobiet.
Klinicznie jest to plama nieregularnego kształtu, o barwie od jasno-
do ciemnobrązowej. Lokalizuje się na skórze eksponowanej na
działanie słońca. Zmiany są na ogół symetryczne. Występują na
czole, skroniach, policzkach, nad górną wargą. W obrębie
przebarwień tego typu stwierdzono zwiększoną ilość melaniny,
melanocytów i melanosomów oraz zwiększoną syntezę
tyrozynazy.
Patogeneza tego przebarwienia nie jest
dokładnie poznana. Uważa się, że wpływ na jej rozwój mają
promieniowanie słoneczne oraz szereg innych czynników: genetyczne,
hormonalne, dysfunkcje tarczycy, używanie pewnych kosmetyków oraz
niektórych leków, przede
wszystkim o działaniu fotouczulającym i przeciwpadaczkowym.
O
związku czynników hormonalnych z występowaniem ostudy świadczą
dane, że pojawia się ona u około 30% kobiet stosujących doustne
środki antykoncepcyjne, a zaburzenia czynności hormonalnej tarczycy
stwierdzano czterokrotnie częściej u osób z ostudą niż u tych, u
których ostuda nie występowała.
Innym rodzajem zmian
barwnikowych skóry są zmiany związane z uprzednio toczącym się
procesem zapalnym – ostrym lub przewlekłym. Obserwuje się je jako
następstwo m.in. zapalnych wykwitów trądzikowych. Występują w
miejscach, gdzie wcześniej były umiejscowione zmiany trądzikowe,
niektóre wysypki skórne, oparzenia słoneczne lub urazy.
Bardzo
istotną grupą zaburzeń barwnikowych skóry są przebarwienia
polekowe. Stanowią około 10-20% wszystkich przypadków nabytych
przebarwień skóry. Mogą być spowodowane przez leki o różnej
budowie chemicznej i różnym działaniu farmakologicznym, np.
tetracykliny (minocyklina, doksycyklina) czy niesteroidowe leki
przeciwzapalne (paracetamol, salicylany). Zmiany barwnikowe skóry
mogą występować również w związku ze stosowaniem leków
przeciwmalarycznych, leków cytotoksycznych (np. hydroksymocznik,
fluorouracyl), leków psychotropowych (fenotiazyny, trójcykliczne
leki przeciwdepresyjne), leków kardiologicznych (amiodaron) i
innych. Pacjenci niejednokrotnie stosują kilka leków równocześnie
i wówczas ustalenie przyczyny zmiany zabarwienia skóry nie jest
łatwe.
Przebarwienia powstające pod wpływem
interakcji kilku czynników
Bardzo często
przebarwienia powstają pod wpływem interakcji dwóch lub więcej
czynników. Przeważnie jednym z nich jest promieniowanie słoneczne.
Ekspozycja na działanie promieniowania słonecznego czy ultrafioletu
emitowanego przez sztuczne źródła tego promieniowania w czasie,
gdy pacjent przyjmuje leki, w istotny sposób przyczynia się do
wystąpienia różnego rodzaju zmian barwnikowych skóry.
Należy
też wspomnieć o zmianach w postaci pasmowato lub siateczkowato
ułożonych brązowych przebarwień skóry, głównie dekoltu i
bocznych powierzchni szyi, związanych ze stosowaniem bezpośrednio
na skórę perfum lub wody kolońskiej zawierających bergapten oraz
równoczesnego działania promieniowania słonecznego. Zmiany te
określane są jako Berlocque dermatitis.
Podobnie, w wyniku
kontaktu skóry z roślinami zawierającymi psoraleny i działania
promieniowania słonecznego dochodzi do reakcji fototoksycznej i w
następstwie tego do powstania ciemnych przebarwień skóry,
utrzymujących się przez wiele miesięcy.
Co sprzyja
powstawaniu przebarwień?
• Promieniowanie UV
•
Stosowanie niektórych leków, m.in. hormonów
• Kosmetyki z
substancjami fotouczulającymi
• Niektóre metale (np. miedź,
żelazo, złoto, srebro)
• Ciąża
• Okres menopauzy
•
Zmiany zapalne skóry (np. trądzik)
• Choroby
wątroby
Zwalczanie przebarwień
Spośród
czynników powodujących powstawanie przebarwień najważniejszą
rolę w przypisuje się promieniowaniu słonecznemu. Dlatego bardzo
istotna jest odpowiednia ochrona przed jego działaniem, polegająca
na stosowaniu preparatów fotoprotekcyjnych (światłoochronnych),
zwłaszcza takich, które zawierają w składzie dwutlenek tytanu lub
tlenek cynku, oraz poprzez unikanie ekspozycji na działanie
promieniowania słonecznego lub UV emitowanego przez sztuczne źródła
tego promieniowania. W leczeniu mają zastosowanie preparaty o
działaniu hipopigmentacyjnym (np. hydrochinon, kwas glikolowy, kwas
kojowy, azelainowy, tretinoina), pilingi chemiczne (np. z kwasem
glikolowym), terapia laserowa (laser CO2), a także dermabrazja.
W
walce z przebarwieniami stosuje się kuracje dermatologiczne
przeprowadzane pod kontrolą lekarską. Jest także szereg
kosmetyków, które pomagają w usuwaniu przebarwień dzięki
zawartości substancji wpływających na melanogenezę, a konkretnie
hamujących proces powstawania przebarwień – czyli
uniemożliwiających aktywację tyrozynazy i hamujących działanie
aktywnej tyrozynazy – oraz rozjaśniających już istniejące
przebarwienia. Powinny być to preparaty przebadane dermatologiczne i
sprawdzone pod kątem bezpieczeństwa stosowania. Najważniejszym
jednak czynnikiem zapobiegającym przebarwieniom i pozwalającym na
efektywną ich kurację jest ochrona przed promieniowaniem UV,
polegająca na unikaniu słońca i solarium oraz regularnym,
całorocznym stosowaniu preparatów z filtrami UV.
NIEBEZPIECZNE PRZEBARWIENIA
Zespół
znamion dysplastycznych
Od opisanych powyżej
zaburzeń barwnikowych należy odróżnić znamiona dysplatyczne
(zespół znamion dysplastycznych) ze względu na odmienne
postępowanie profilaktyczne i lecznicze. W przeciwieństwie do
znamion zwykłych, są one liczne i większe (5-15 mm), mają
nieregularne obrysy i niejednolite zabarwienie, mogą być płaskie
lub nierównomiernie wyniosłe. Są zlokalizowane głównie na skórze
owłosionej głowy. Ze znamienia dysplastycznego może rozwinąć się
czerniak złośliwy. Osoby z tym rodzajem
znamion muszą być objęte regularną kontrolą dermatologiczną i
poinformowane o konieczności zgłoszenia się do lekarza w przypadku
zauważenia jakichkolwiek zmian w obrębie znamienia lub wokół
niego. Opalanie się jest bezwzględnie przeciwwskazane.
Melanocyty
są również punktem wyjścia czerniaka złośliwego (Melanoma
malignum). W rozwoju tego nowotworu bardzo ważny udział ma
promieniowanie słoneczne, a także promienie UV emitowane przez
sztuczne źródła światła. Czerniak może
się wywodzić z plamy soczewicowatej złośliwej tj. o nieregularnym
kształcie i nierównomiernym rozmieszczeniu barwnika (Lentigo
maligna melanoma). Objawem zezłośliwienia są wyczuwalne guzki w
obrębie plamy. Ten typ czerniaka częściej występuje u osób w
starszym wieku i lokalizuje się głównie w obrębie skóry
odsłoniętej. Z plam soczewicowatych wywodzi się również czerniak
umiejscowiony na kończynach dolnych – (Melanoma
acro-lentiginosum).
Inny typ czerniaka – czerniak
szerzący się powierzchownie (Superficial spreading
melanoma) rozwija się zazwyczaj ze znamion barwnikowych i występuje
w 60-70% przypadków. Również czerniak guzkowy
(Nodular melanoma) może się rozwijać ze znamion barwnikowych.
Stanisława Bielecka-Grzela, Adam Klimowicz
Samodzielna Pracownia
Farmakoterapii Dermatologicznej
Katedry Chorób Skórnych i
Wenerycznych
Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
www.stres.o7.pl