1. Rys historyczny rozwoju kryminologii:
Starożytność i średniowiecze: odwoływanie się do autorytetów boskich i woli człow, koncepcje demonologiczne (demon), różnicowanie ocen zachowań w zależności od pochodzenia klasowego;
Odrodzenie i oświecenie: zmiany stosunków społ. i gospodarczych, nowe nurty intelektualne ( Cesare Beccaria „O przestępstwach i karach” – 1764r.): odrzucał okrucieństwo wyroków i postulował zwalczanie przyczyn przestępczości.Główna teza XVIII wieku brzmi: „przestępstwa przeciwko mieniu są wynikiem niesprawiedliwych rządów, nędzy oraz braku oświaty”. 1879r – Paul Topinard jako pierwszy użył terminu „kryminologia” 1885r – Rafaele Garoalo („ojciec” kryminologii) napisał pierwszy podręcznik do krymgi. Cesare Lombroso: zajmował się kategoryzacją przesców. Hentig – stworzył bazę pojęciową tej nauki 1974r – zostaje utworzony Instytut Kryminologii przy Polskiej Akademii Nauk ( Hołyst, Świda, Bafia)
Istota rozwoju kryminologii w historii w 4 kierunkach: Najszersze znaczenie:1. Hans Gross: kryminologia jako nauka o przestępstwie w możliwie najszerszym sensie. Wg niego obejmowała: przyczyny przestępczości, metody jej zwalczania, kryminologię: somatologiczną (medycyna sądowa), psychologiczną, statystyka krym, zagadnienia polityki krym, penologię (teoria kary), kryminalistykę, materialne i formalne prawo karne. 2.Zapoczątkowany przez Franc Von Liszt’a (najwybitniejszy przedstawiciel socjologicznej szkoły prawa karnego) uważał kryminologię za naukę o zjawiskach i przyczynach przestępczości łącznie z kryminalistyka, łączył prawo karne i politykę karną z kryminologią. Węższe znaczenie: 3. Jest wyrazem współczesnych tendencji rozwojowych badań kryminologicznych. Zainspirowany przez badaczy z USA. Ujmuje kryminologie z zagadnieniami penitenc. Sellin – rozumie kryminologię jako studia nad przestępcą i ich traktowaniem.4.Ujmuje kryminologię jako naukę o przyczynach i objawach przestępczości. Kierunek typowo europejski.
2. Definicje kryminologii jako dyscypliny naukowej B. Hołyst: „Kryminologia jest nauką o przestępstwie i przestępcy o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społ.oraz ich zapobieganiu, a także o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwości karnej.” Definicja kryminologii wg. Gaberle i innych:„Kryminologia to nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestęp jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczość jako pewnego zjawiska społ., a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości.”
3. Działy kryminologii. I dział: symptomatologia kryminalna (fenomenologia). Zajmuje się objawowymi formami przestępczości do których należą:nasilenie, rozmiar, dynamika i struktura przestępczości, geografia kryminalna (skala mikro-Polska), sposoby popełniania przestępstw (modus operandi), niektóre elementy organizacji świata przestępczego II dział: etiologia kryminalna badania czynników przyczynowych przestępczości. III dział: profilaktyka kryminologiczna. różnorodne zagadnienia dotyczące systemu wychowania i oświaty, funkcjonowania mediów i masmediów, treści kultury, skuteczności polityki karnej i samoobrony obywateli. IV dział: polityka karna. poszukuje nowych rozwiązań organizacyjnych i prawnych, które pozwolą na przyspieszenie rozstrzygnięć w sprawach sądowych.
4. Paradygmaty z kryminologii Paradygmat- ogólne wzorce pracy badawczej, oparte na założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych.
1.Klasyczny (neoklasyczny) XVIII i początek XIX wieku Wyrasta ze szkoły klasycznej prawa karnego (C. Beccaria, J. Bentham, A. Feuerbach) Człowiek jest wolny, kieruje się wolną wolą, koncentracja na czynie, sprawca jest nieistotny, przestępca racjonalnie i świadomie wybiera zło,człowiek jest z natury zły, pesymistyczna wizja natury człowieka. Wszyscy jesteśmy potencjalnymi przestępcami, Bez groźby kary społ. nie może funkcjonować, hedonistyczna wizja natury człowieka, absolutna teoria kary, kara celowa, sprawiedliwościowa (ma odstraszać) Kara to odwet (wynika z filozofii niemieckiego idealizmu Kanta i Hegla) Indeterministyczna wizja człowieka.
2. Pozytywistyczny Druga połowa XIX wieku. Wyrasta z pozytywnej szkoły prawa karnego ( Lombroso, Ferri)
Wyrasta z prądu intelektualnego opartego na badaniach przyrodniczych(scjentyzm)Naturalizm metodologiczny: przekonanie, że nauki społ. można uprawiać na wzór przyrodniczych, badanie nagich faktów, odrzucono wszelki relatywizm, stosowano jedynie metody ilościowe, determinizm. Ludźmi rządzą czynniki nad którymi nie mają kontroli Koncentracja na osobie sprawcy – indywidualizmie, przestępcy różnią się „jakoś” od nie przestępców, dwa nurty paradygmatu pozytywistycznego, optymistyczna wizja natury człowieka, ludzie są skłonni do dobra i konformizmu Korekcjonizm: początek resocjalizacji. Nurt indywidualistyczny :(paradygmat rodzaju ludzi) pojawia się pytanie lombrozjańskie „dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa a inni nie?” Nurt socjologiczny :(paradygmat otoczenia) pojawia się pytanie queteletowskie „dlaczego nasilenie przestępcz. w ramach różnych grup społecznych jest różne?” Istotny socjologizm Durkheima (nieredukowalność zjawisk społecznych do zachowań jednostek)
Paradygmat antynaturalistyczny: dominuje problem naznaczenia społecznego, odrzucenie pozytywistyczne naturalizmu metodologicznego, analiza jakościowa, konfliktowa wizja społeczeństwa, Przestępczość związana ze strukturą władzy i sił społecznych. Przyjęcie interakcjonistycznej koncepcji przestępstwa ( żadne zachowanie nie jest tym, czym je nazywamy tylko ze względu na jego fizykalne właściwości, w interakcjach nadajemy im znaczenia) Pytanie reaktywne „dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzi za przestępców, a inne zachowania i inni ludzie nie?”Ważne są mechanizmy funkcjonowanie instytucji kontroli społecznej
5. Pojęcia Przestępstwo pospolite – przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, obyczajności, mieniu, wymiarowi sprawiedliwości, dokumentom itp. Niektórzy zaliczają do tej grupy również przestępstwa skarbowe. Wszystkie rodzaje przestępstw poza zbrodniami przeciwko ludzkości, zbrodniami wojennymi i zbrodniami przeciwko pokojowi, a także przestępstwami politycznymi.Klasyczna przestępczość grupy zorganizowanej:- dominują przestępcy zawodowi, profesjonalni z „dorobkiem przestępczym” działa w układzie międzynarodowym, szybko dostosowuje się do potrzeb rynku,dba o dobór środków, metod, sposobów i technik, przestępczych przy przygotowaniu i zabezpieczeniu obrony, hermetyczne zamknięcie działalności,hierarchiczny i zakonspirowany charakter, dyscyplina, lojalność,wewnętrzna kontrola członków, troska organizacji o bezpieczeństwo jej członków i ich rodzin połączona ze świadczeniem pomocy w przypadku kłopotów z wymiarem sprawiedliwości. Skutki przestępczości zorganizowanej: efekt organizacyjny, ochrona – lepsze zabezpieczenie sprawców przed wykryciem, demoralizacja pogłębiająca się kiedy człowiek wchodzi do grupy, poczucie bezkarności,korupcja – zwiększona możliwość wciągania w działalność przestępczą i ochronną funkcjonariuszy państwa różnego szczebla.
Struktury organizacyjne grup przestępczych:
- struktura gwiaździsta – w centrum dyspozycyjnym funkcjonuje jeden dominujący przestępca i podlegająca jemu grupa ludzi - struktura siatkowa - nie istnieje stałe centrum dyspozycyjne lecz tworzy ją kilka współpracujących osób lub równorzędnych zespołów przestępczych. Domeną działalności grup zorganizowanych co się nie zdarza w działalności solistów jest handel narkotykami na duża skalę, podrabianie pieniędzy i puszczanie ich w obieg, handel ludźmi i handel bronią. Przestępczość złota – narodowa i międzynarodowa-władza polityczna, dysponują potęgą ekonomiczną i rozwijają ją na szkodę ogółu. Jej przejawy to: zmowy polityczno-finansowe, tworzenie kruczków prawnych, wzajemne układy. Mafia: jest to syndykat rozciągający się na cały kraj tworząc zarówno strukturę zawodową jak i powiązane struktury regionalne, który spełnia cele społeczne i polityczne a ponadto tworzy jakby drugi system funkcjonowania społeczeństwa poza albo na marginesie systemu oficjalnego. Przestępczość zawodowa: pojawiła się w średniowieczu. Cechy wg Witolda Świda: Przestępstwo jest centralnym punktem życia, wokół niego koncentrują się myśli, działania i plany życiowe. Działalność przestępcza motywowana jest zawsze chęcią zysku co oznacza, że przestępcy zawodowi nie występują w kategorii przestępców seksualnych. Unikają agresji chociaż dokonują przestępstw z użyciem przemocy. Sprawca dąży do maksymalizacji zysków przy redukcji kosztów, unika tzw. okazji, profesja przestępcza jest źródłem satysfakcji takim samym jak każdy inny rodzaj pracy zarobkowej. Podnoszą swoje kwalifikacje, zakonspirowany charakter, niechęci do przestrzegania porządku prawnego i szczególnie odporny na zabiegi resocjalizacyjne, niechęć do podejmowania jakiejkolwiek działalności legalnej. Niepohamowana skłonność do popełniania przestępstw rozumiana jako „uwiedzenie” przez przestępstwo. Mack twierdzi, ze umiejętność unikania niepowodzeń (aresztowania) jest najważniejszą cechą przestępcy zawodowego dlatego o najlepszych przestępcach niczego nie wiemy, bo zostają nie do końca wykryci. Przestępczość rzeczywista: ogół czynu jakie popełnione zostały na danym terenie w określonej jednostce czasu. Łączy się z nią termin „ciemna liczba przestępstw”:oznacza liczbę przestępstw popełnionych o których informacja nigdy nie dotrze do wiedzy organów ścigania. Przyczyny ciemnej liczby przestępstw:pokrzywdzony uważa p-wo za zbyt błahe żeby je zgłosić,obawa zemsty, wyrażanie zgody na p-wo, antagonistyczny stosunek pokrzywdzonego do organów ścigania , brak wiary w organy ścigania, pokrzywdzony wybiera samosąd, błędna ocena charakteru czynu. PU – ogół czynów o których organy ścigania uzyskały inf i na jej podstawie wszczęły postępowanie przygotowawcze. Przestępczość stwierdzona: ogół czynów których charakter jako przestępstw został potwierdzony w wyniku dochodzenia lub śledztwa. Przestępczość osądzona: prawomocnym wyrokiem sądu. Rozmiar przestępczości: rozumiemy ilość czynów uznawanych za przestępcze w całokształcie działalności członków społeczeństwa.
Ciemna liczba przestępstwa: stanowi różnicę pomiędzy faktyczną ilością przestępstw zaistniałych we wszystkich formach stadialnych (przygotowanie, usiłowanie, dokonanie) i zjawiskowych (sprawstwo, pomocnictwo, podżeganie), a tą ilością, która wykazana została w statystyce jako kategoria „przestępstw stwierdzonych”. Innymi słowy, przez ciemna liczbę przestępstw należy rozumieć stosunek liczby przestępstw rzeczywiście popełnionych do liczby przestępstw, w których sprawy zostały zakończone prawomocnym wyrokiem skazującym oraz wykazane w statystykach.
8. źródła informacji o przestępstwie i przestępcy.
- źródła własne organów ścigania (czynności operacyjne – OZI, czynności administracyjno -porządkowe – partol, kontrole)- źródła zewnętrzne (pokrzywdzony, organy kontroli i inspekcji, mas-media, anonimy, skargi, samooskarżenie)
9.statystyki przestępczości i podst. terminologia.
Podejrzany: osoba której przedstawiono zarzut lub co najmniej przesłuchano w charakterze podejrzanego. Oskarżony: osoba wobec której sporządzono akt oskarżenia.Współczynnik przestępczości to liczba przestępstw stwierdzonych przypadających na 100 tys. mieszkańców w danym roku.Wskaźnik wykrywalności sprawców:stosunek % liczby przestępstw wykrytych do liczby przestępst stwierdzonych.Wskaźnik dynamiki przestępst stosunek % odpowiadających sobie liczb w okresach porównywalnych. Statystyki penitencjarne:
Współczynnik prizonizacji to liczba osób pozbawiona wolności w danym roku przeliczona na 10 tys. dorosłych (po17r.ż.). Kryminalizacja – jakie zachowania powinny podlegać sankcjom prawno-karnym i określa natężenie tych sankcji. Neokryminalizacja – poszerzenie zbioru zachowań objętych sankcja prawno-karną. Dekryminalizacja – zawęża w/w zbiór zachowań, czyli odbiera danemu zachowaniu charakter przestępstwa. Depenalizacja – łagodzenie sankcji za dane przestępstwo w odróżnieniu od penalizacji.
10. Zróżnicowane powiązania wg.Shuterlanda.
Zawiera dwie przesłanki. Pierwsza traktuje o tym, że Przestępstwo jest zachowaniem wyuczonym (wzory dostarczane są przez kontakty z innymi ludźmi). Druga natomiast odnosi się do ludzkich skłonności do „naśladownictwa” (zapożyczanie wzorów postępowania). (A. Siemaszko, 1979)Teoria ta zakłada ponadto dziewięć twierdzeń:1.Zachowanie przestępne jest wyuczone a nie wrodzone 2. Zachowanie przestępne zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się 3. Zasadnicza część uczenia się przestępnego zachowania dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach, czyli w grupach pierwotnych 4. Gdy zachowanie przestępne jest wyuczone to uczenie obejmuje: -techniki popełniania przestępstw, które są niekiedy bardzo skomplikowane a niekiedy bardzo proste - specyficzne ukierunkowanie motywów dążeń racjonalizacji i postaw 5. Specyficzne ukierunkowania motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych, jako wiążących lub niewiążących 6. jednostka staje się przestępcą skutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu przepisów prawa nad definicjami niesprzyjającymi naruszania przepisów prawa 7. zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, trwałością, pierwotnością i intensywnością 8. w procesie uczenia się zachowań przestępnych poprzez powiązania z kryminalnymi i antykryminalnymi wzorcami występują te wszystkie mechanizmy które występują przy każdym uczeniu się 9. ponieważ zachowanie przestępne jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości nie można go wyjaśnić odwołując się do tych potrzeb i wartości gdyż zachowanie nieprzestępne jest wyrazem tych samych potrzeb i wartości
11.Techniki neutralizacji wg Matzy i Sekesa Twórcy teorii uważali, że jednostka popełniająca przestępstwo zinternalizuje w procesie socjalizacji poprawny system wartości jednakże posiada także pewne sposoby usprawiedliwienia swojego zachowania. Przestępcy jak inni ludzie, maja poczucie winy. Czują się związani obowiązującym porządkiem normatywnym a ich wartości nie różnią się od wartości konformistycznej części społeczeństwa. Jednak korzystają z technik neutralizacji by wyeliminować poczucie winy przy popełnianiu czynu zabronionego. Należy zaznaczyć, że według niniejszej teorii i po popełnieniu przestępstwa jednostka raca do postawy konformizmu.
Techniki neutralizacji: umożliwiają popełnienie zabronionego czynu bez poczucia winy, bez wyrzutów sumienia, które mogą pojawić się po jego popełnieniu. Umożliwiają również definiowanie zaistniałej sytuacji w sposób, z którego wynikałoby, że zachowanie pozostające w sprzeczności obowiązującym porządkiem moralnym czy prawnym jest nie tylko dopuszczalne, ale wręcz może okazać się konieczne. Wyróżniono następujące techniki neutralizacji: Zaprzeczenie odpowiedzialności sprawca odwołuje się do niezawinionego przez siebie zbiegu okoliczności Zaprzeczenie bezprawia sprawca uważa, że jego działanie bądź nie wyrządziło nikomu krzywdy lub tylko nieistotną bądź jest sprawą między nim a poszkodowanym i nikogo nie powinno to obchodzić.
Zaprzeczenie (odrzucenie) ofiary, sprawca jest przekonany, że ofiara jego działania zasłużyła sobie na takie potraktowanie. Potępienie potępiających sprawca usprawiedliwia się tym, że inni a zwłaszcza ci, którzy go ścigają postępują tak samo a nawet gorzej. Powołanie się na wyższe racje sprawca powołuje się na kolizję wartości wymagających poświęcenia dobra jego zdaniem niższej wartości. Powołanie się na nieuchronność zdarzenia,bezsensowność prawa, odebranie należnego.