Strzelce Opolskie, dn. 30.11.2010r

Poznawcze teorie osobowości.

pedagogika resocjalizacyjna, I rok

W literaturze psychologicznej istnieją dziesiątki definicji osobowości. Każda z nich jest zależna od punktu widzenia. Encyklopedia popularno-naukowa PWN definiuje osobowość jako: „Całość względnie stałych cech psychologicznych i mechanizmów wewnętrznych regulujących zachowanie się człowieka i przebieg jego procesów psychologicznych. Kształtuje się w toku rozwoju społecznego jednostki pod wpływem oddziaływanie najbliższego środowiska, wychowania i własnej aktywności oraz wrodzonych i dziedzicznych zadatków organizmu. Najważniejsze składniki osobowości to: potrzeby, motywacje, zainteresowania, poglądy, wartości, postawy, mechanizmy kontroli oraz temperament, zdolności i inteligencja.”

Definicja ta utrzymuje, że osobowość człowieka jest zależna od jego dotychczasowych przeżyć, doświadczeń życiowych, a także od otaczającego go środowiska. Bardzo duży wpływ na osobowość człowieka oddziałowywuje socjalizacja, zarówno pierwotna, jak i wtórna. Socjalizacją pierwotną nazywamy proces rozwoju społecznego człowieka, przekazywania systemu wartości, oraz umiejętności niezbędnych dorosłemu człowiekowi. Proces ten dokonuje się poprzez oddziaływanie środowiska zewnętrznego jednostki (np. rodziny czy grupy rówieśniczej).Przez ten proces człowiek przechodzi nieświadomie. Przyjmuje pewne wzorce od otoczenia, nie zastanawiając się nad ich poprawnością i racją bytu.

Następnym czynnikiem kształtującym naszą osobowość jest proces socjalizacji wtórnej. Zachodzące w tym okresie zmiany w osobowości człowieka są w dużej mierze dziełem samej jednostki. Świadomie wybieramy wzorce, które chcemy przejąć, a które nie.

Kolejna definicja przedstawia osobowość jako wewnętrzna integrację procesów psychicznych, które mają pewien centralny punkt odniesienia. Razem tworzą pewną całość, w której każdy element ma inną wartość i funkcję zależną od tej właśnie całości. Osobowość jest nabytym, wewnętrznym systemem regulacji, jest zespołem względnie stałych cech lub dyspozycji psychicznych jednostki, różniących ją od innych jednostek.

Z wielu definicji osobowości najpopularniejszą i chyba najbardziej trafną jest ta, która przedstawia ją jako zespół cech wzajemnie wpływających na siebie, które manifestowane są poprzez ludzkie zachowania.

Psycholodzy wyodrębniają wiele teorii osobowości. Jedną z głównych jest psychoanaliza.

-2-

Psychoanaliza

Psychoanaliza jest zbiorem teorii dotyczących struktury rozwoju psychiki człowieka, jego rozwoju i funkcjonowania. Głównym przedstawicielem oraz osobą, która zapoczątkowała badania w tej dziedzinie, był austriacki psychiatra Zygmunt Freud. Badania nad psychoanalizą zapoczątkował on w latach 90. XIX wieku. W swoich badaniach nad psychoanalizą, Freud wyodrębnił pojęcia takie jak: „świadomość”, „przedświadomość” i „nieświadomość”.

Świadomość jest to ta część, która zawiera treści, które mogą w dowolnym momencie stanowić przedmiot uwagi człowiek, możemy również świadomie nimi zarządzać np. w dowolnym momencie usunąć obraz z pamięci.

Przedświadomość- tutaj gromadzą się treści psychiczne, które nie są w dowolnym momencie dostępne dla świadomości, jednak możemy dotrzeć do nich np. poprzez skojarzenia. Natomiast nieświadomość, jest to ta część, w której zawartych treści nie idzie sobie uświadomić, nawet pomimo podjętych w tym kierunku prób. W celu przeniesienia zakresu treści z nieświadomości do świadomości, trzeba odwołać się do specjalistycznych badań, np. analizy marzeń sennych czy hipnozy. Te trzy pojęcia, traktowane przez psychoanalityków, jako trzy odrębne dziedziny życia psychicznego, Freud powiązał modelem trzech funkcji, wyodrębniając w ten sposób: „id” (jako dziedzinę naturalnych popędów i instynktów), „ego” (jako odzwierciedlenie treści zawartych głównie w świadomości) i „superego” (jako dział obejmujący ideały i normy moralne).

Freudowska teoria osobowości kładzie nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki z rodzicami. Z doświadczeniami z wczesnego dzieciństwa wiąże się: „Teoria rozwoju indywiduum ludzkiego”. Freud stwierdza, że osobowość człowieka w głównej mierze determinują doświadczenia z wczesnego dzieciństwa, gdyż już od okresu narodzin (a nawet i wcześniej) człowiek jest istotą seksualną. Dziecko nie ma jeszcze rozwiniętej tożsamości seksualnej, dlatego też praktykuje różne formy zdobywania rozkoszy. Dziecięce libido, wg tej teorii rozwija się w trzech fazach. Pierwszą z nich, która występuje pomiędzy 1-3 rokiem życia, jest faza oralna. Jej nazwa wywodzi się z zaspokajaniem popędów pochodzących ze sfer oralnych (wargi, gardło, przełyk). Kolejnym etapem jest faza analna. Występuje ona pomiędzy 3-5 rokiem życia i polega ona na drażnieniu przez dziecko okolic odbytu, błony śluzowej oraz muskulatury. (Poprzez badania nad tą fazą rozwoju Freud wyodrębnił cechy takie, jak: skąpstwo, rozrzutność, zdolność do kolekcjonowania, sadyzm i masochizm, stosunek do władzy i dominacji, twórczość, bierność i impulsywność, kontrola,

-3-

uporządkowanie, czystość i skłonność do brudzenia itp.) Ostatnią z faz jest faza falliczna, która występuje pomiędzy 5-7 rokiem życia. Ta faza polega na skupieniu uwagi na zewnętrznych

narządach płciowych, jednak nie jest to jeszcze faza genitalna, (w którą człowiek wchodzi wraz z okresem dojrzewania) w której to przyjemność skupiona jest na narządach rozrodczych, a przyjemność czerpana z zaspokajania tego popędu zostaje całkowicie podporządkowana celom rozrodczym, dzięki czemu przestaje być perwersyjna.

Popędy biologiczne, wyjaśnia zaś „teoria popędów”. Dla psychoanalizy popęd jest podstawową, samoreprodukującą się, wewnętrzną i najsilniejszą potrzebą. Źródłem popędu są strefy erogenne, jego siłę stanowi jakość popędu, bazująca na wyobrażeniach i sile afektu, celem popędu jest zbiór zachowań, stanowiących jego główny czynnik, a zasadniczym przedmiotem jest zmienny czynnik, który za sprawą swych właściwości jest w stanie doprowadzić do uzyskania przez nas zaspokojenia. Freud, w swoich badaniach wyodrębnił dwa główne popędy: popęd libido (erotyczny) oraz popęd śmierci (destrukcyjny).

Podstawą teorii psychoanalizy jest uświadomienie jednostce tych doświadczeń i zdarzeń, które generują jej odpowiednie zachowania, a które zostały z różnych przyczyn wyparte do nieświadomości.

Behawioryzm

Chociaż w behawioryzmie nie istnieją żadne teorie osobowości, taki kierunek rozumowania jest popularny wśród psychologów, gdyż stałość zachowania ludzkiego może wynikać z typów, cech i dynamiki osobowości lub ze stałości środowiska i różnego rodzaju wzmocnień. Behawioryści badają psychikę ludzką za pomocą metod badawczych znanych z nauk przyrodniczych. Głównym przedstawicielem behawioryzmu był Iwan Pawłow, słynący przede wszystkim z odkrycia „warunkowania klasycznego” lub inaczej zwanego „warunkowaniem I typu”. Jest to warunkowanie według schematu bodziec → reakcja, oczywiście w odniesieniu do reakcji emocjonalnych. Warunkowanie to polega na „wyrobieniu” w jednostce pewnych, pożądanych reakcji. Doprowadza się do tego za pomocą łączenia reakcji bezwarunkowego, z bodźcem, czyli tym na co w danym przypadku chcemy wywołać odpowiednią reakcję. Najlepszym przykładem jest słynny eksperyment przeprowadzony przez Pawłowa na psie.

Stwierdzono, że podanie psu pokarmu wywołuje odruch bezwarunkowy (lub inaczej reakcję), którym jest wydzielanie się śliny. Dzięki warunkowaniu klasycznemu taki sam odruch możemy uzyskać na każdy inny dowolny bodziec, jeśli połączymy go w odpowiedni sposób z bodźcem bezwarunkowym ( w tym przypadku z pokarmem). Przykład: jeśli bezpośrednio przed

-4-

podaniem psu pokarmu zadzwoni dzwonek, to po kilku próbach na sam dźwięk dzwonka pies zaczyna wydzielać ślinę. Przed eksperymentem dzwonek nigdy nie wywoływał u psa reakcji ślinienia, a więc nauczył się on, że bodziec, który zawsze pojawia się przed jedzeniem, jest sygnałem karmienia. Tego typu bodziec (sygnał) Pawłow nazwał bodźcem warunkowym, a efekt wywołany przez niego (tu: wydzielanie śliny)- reakcją warunkową lub odruchem warunkowym. Odruch taki wytwarza się dzięki wielokrotnemu kojarzeniu się bodźca (np. dźwięku dzwonka) z podawaniem pokarmu, co Pawłow określił jako wzmocnienie bodźca warunkowego.

W ten sposób behawioryzm odrzuca Freudowską teorię popędów i określa cechy osobowości, jako zbiór uwarunkowań.

Humanizm

Teoria ta zakłada, że z punktu widzenia osobowości najważniejsze są subiektywne doświadczenia psychiczne jednostki. Powstała ona jako wynik reakcji na ograniczenia psychoanalizy i behawioryzmu, które zdaniem jej twórców pomijały ludzkie możliwości i zdolności. Humaniści kładą bardzo duży nacisk na indywidualność jednostki, interpretują jednostkę jako podmiot, który przyjmuje postawę badawczą wobec rzeczywistości, która ją otacza. Bardzo duża uwaga jest również przywiązywana do indywidualnych potrzeb każdej jednostki. Humaniści przedstawiają bowiem potrzeby jako czynnik determinujący postępowanie danej jednostki. Zachowanie człowieka jest motywowane przez niezaspokojone potrzeby, a zaspokojenie ich pozwala na zaspokojenie następnych. Główny przedstawiciel nurtu humanistycznego, Abraham Maslow stworzył hierarchię tych potrzeb, nazywaną także „Piramidą Maslowa”, która przedstawia się następująco:

Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu, pozwala na skupienie si ę na potrzebach wyższego rzędu i to właśnie realizacja tych potrzeb, wg humanistów jest czynnikiem determinującym w głównej mierze osobowość jednostki.

Teoria pola

Teoria pola traktuje organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do zaspokojenia podstawowego popędu jakim jest popęd samorealizacji oraz opisują zależności pomiędzy polem psychicznym jednostki, a otaczającym ją środowiskiem. Jednostka generuje potrzeby, w wyniku których powstaje napięcie. Człowiek nadaje wartości otaczającym go obszarom, po czym te obszary stają się polami sił. Każdy z obszarów ma swoją wartość (zależnie od percepcji jednostki- pozytywną lub negatywną). Wartość pozytywna otoczenia redukuje napięcie jednostki, a wartość negatywna redukuje obszar, w którym jednostka aktualnie się znajduje. Oto przykłady sytuacji, w których może znajdować się jednostka i ich wpływ na stosunek do obszaru, w którym się znajduje:

• Podmiot (P) może dokonać alternatywnych wyborów, każdy jest pozytywny.

+ ← P → +

• Podmiot (P) może dokonać wyboru między dwiema negatywnymi rzeczami, jednak posiada pozytywne wyjście (W+).

- → P ← -

• Podmiot (P) ma dwa negatywne wybory, a wyjście z sytuacji – pozytywne(W+-), będzie działać krótko.

- → P ← -

• Podmiot (P) nie ma pozytywnego wyjścia (W-) z sytuacji.

- → P ← -

• Podmiot jest skonfrontowany z jednym obszarem pola posiadającym cechy dodatnie.

+- ↔ P

• Podmiot znajduje się w pozytywnej sytuacji, jednak druga sytuacja, wpływa na niego negatywnie.

+ P ← -

• Podmiot dąży do obszaru, który ma dla niego pozytywną wartość, otoczony jest jednak obszarem naładowanym ujemnie.

+(-!) ↔ P

-6-

Teoria uczenia się społecznego

Teoria uczenia się społecznego podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Jednak kształtowanie osobowości nie zachodzi tylko poprzez warunkowanie, ale w dużej mierze poprzez obserwowanie i naśladowanie, np. zachowań innych ludzi. Taki właśnie sposób uczenia się, można nazwać modelowaniem. Polega ono na świadomej obserwacji jakiegoś zachowania, a następnie w umieszczeniu go w pamięci długotrwałej. Ten sposób uczenia się zachodzi w czterech etapach:

1. skierowanie uwagi jednostki na kluczowe elementy tego, czego ma się nauczyć

2. zapamiętanie przez jednostkę danego zachowania

3. powtórzenie zaobserwowanego zachowania, wykonanie go przez jednostkę

4. powtórne powtarzanie przez jednostkę danego zachowania.

   W tej koncepcji bardzo ważna jest koncentracja uwagi, która ma bardzo duży wpływ na zapamiętywanie Teoria ta pozwala spojrzeć na proces uczenia się zależnie od jego efektów, które to w tej koncepcji stanowią wewnętrzny potencjał jednostki.

Teorie typów

Twórcą tej teorii był Hipokrates, wyodrębnia ona cztery podstawowe typy temperamentu: choleryk, sangwinik, melancholik i flegmatyk.

Choleryk („wódz”) to typ wybuchowy, jego rekcje są szybkie i silne, wyróżnia je bardzo często brak opanowania oraz niewspółmierność reakcji do sytuacji. Bywa władczy, stanowczy, a także uparty. Jest zorientowany na cele. Niechętnie przyznaje rację innym. Ruchy dłoni choleryka w dużym stopniu odzwierciedlają stany emocjonalne. Często bywają teatralne, dramatyczne, ekspresyjne.

Sangwinik („dusza towarzystwa”)jest typem aktywnym, pogodnym, uczuciowym i wrażliwym. Cechują go szybkie oraz silne reakcje. Łatwo dostosowuje się do zmian, jest dość odporny na trudności. Ma dobry humor, bywa rozmowny i towarzyski. Cechować go może czasami niesolidność i niekonsekwencja.

Melancholik („myśliciel”) jest typem łagodnym, bezimpulsywnym, często biernym. Dominuje u niego apatia, przygnębienie oraz mała ruchliwość. Jest generalnie mało wytrwały i mało odporny, a emocje długo w nim „zalegają”. Unika towarzystwa, wycofuje się. Bywa skryty.

-7-

Charakteryzuje go sztywność działania.

Ostatnim typem jest flegmatyk. Jest to typ mało dynamiczny, charakterystyczne u niego są słabe reakcje na bodźce i niska podatność na gwałtowne emocje. Jest raczej zrównoważony i wytrwały w działaniu. W swoim zachowaniu dąży do zgody, łagodzenia konfliktów. Jest powściągliwy i odporny na naciski oraz solidny i niezawodny.

Na podstawie podziału Hipokratesa, powstał podział jednostek na ekstrawertyków (ludzi otwartych, towarzyskich, z łatwością nawiązujących kontakty) oraz introwertyków (osoby zamknięte, mało komunikatywne, tłumiące uczucia i emocje).

Teoria cech

Zakładają one, że osobowość człowieka jest zbiorem cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, myślenia, odczuwania, czy reagowania. Pierwsze teorie opierają się na listach przymiotników (np. otwarty, miły), które tworzą lingwistyczny obraz charakteru. Współczesne teorie wykorzystują metodę analizy czynnikowej w próbach wyodrębniania podstawowych wymiarów osobowości, dlatego też tą teorię nazywamy inaczej „teorią czynnikową osobowości”. Wg tej teorii każdą jednostkę opisuje zbiór konkretnych cech, ich wyodrębnienie pozwala przewidzieć reakcje danej jednostki.

Teoria systemowa

Twórcy tej teorii uważali, że osobowość jednostki determinuje rola, jaką dana jednostka pełni w społeczeństwie. To, że role są wyznacznikiem systemu jest związane z naturą systemu: każdy człowiek funkcjonuje w grupach. Można więc przyjąć, że rola, jaką jednostka pełni w danej grupie w głównej mierze determinuje jej postępowanie. Najmniejszą i najczęściej spotykaną grupą społeczną jest rodzina. Dlatego też najlepszym przykładem tej teorii może być ojciec który inną postawę przyjmuję przebywając w towarzystwie znajomych, poza domem (np. pali papierosy, przeklina), a inną w domu, np. przy dzieciach. Świadomość tego, że jest on autorytetem dla dzieci i pewnego rodzaju wyznacznikiem norm wpływa na jego postawę, co hamuje zachowania takie jak np. wulgaryzm.

-8-

Sytuacjonizm

Jest pochodną behawioryzmu i teorii społecznego uczenia się. Sytuacjonizm głosi, że każda obserwowalna stałość zachowania jest bardziej zależna od cech sytuacji aniżeli od wewnętrznych typów, czy cech osobowości. Pojęcie cechy osobowości jest w tym przypadku rozumiane jest jako umysłowa konstrukcja obserwatora, który stara się zrozumieć zachowania innych i istnieje tylko w umyśle osoby postrzegającej. Podobieństwo zachowań przypisywane jest podobieństwom sytuacji.

Interakcjonizm

W tej teorii osobowość wyłania się z interakcji między poszczególnymi cechami i predyspozycjami, a tym, jak środowisko wpływa na sposoby przejawiania się tych cech i skłonności w zachowaniu. Teoria ta zakłada, każda jednostka posiada pewne, określone cechy, jednak sposób ich manifestowania poprzez poszczególne zachowania jest zależny od wpływu otoczenia na daną jednostkę.

-9-

Spis treści:

1. Wprowadzenie. Czym jest osobowość?...................................................................str.2

2. Psychoanaliza........................................................................................................str.3-4

3. Behawioryzm........................................................................................................str.4-5

4. Humanizm.............................................................................................................str.5-6

5. Teorie pola................................................................................................................str.6

6. Teoria uczenia się społecznego................................................................................str.7

7. Teoria typów........................................................................................................ str.7-8

8. Teoria cech...............................................................................................................str.8

9. Teoria systemowa.....................................................................................................str.8

   10. Sytuacjonizm..........................................................................................................str.9

   11. Interakcjonizm........................................................................................................str.9

   12. Bibliografia...........................................................................................................str.10

Bibliografia:

• http://odpowiedz.pl/5953/32/regulamin.html

• http://psychowiedza.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=15:humanizm&catid=8:nurty-w-psychologii&Itemid=3

• http://www.zgapa.pl/zgapedia/Psychologia_humanistyczna.html

• http://psychologia-kliniczna.cba.pl/68/teorie-systemowe/

• http://www.gu.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=34688&Itemid=306

• http://www.sciaga.pl/tekst/66694-67-osobowosc_typy_osobowosci_wg_hollanda_i_hipokratesa

- Z. Smutek, J. Maleska, B. Surmacz; Wiedza o społeczeństwie cz. I Zakres rozszerzony, podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, wydanie trzecie zmienione, Operon, Gdynia 2009

• Tadeusz Nowacki; Zarys psychologii, Wydawnictwa szkolne i pedagogiczne, Wrocław 1977

• Zimbardo P.G., Ruch F.L., Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1996

• notatki własne

-10-