POZNAWCZE KONCEPCJE OSOBOWOŚCI

część 6

Źródła poznawczych i społeczno-poznawczych koncepcji osobowości

1. Behawioryzm jako antyosobowościowy nurt w psychologii

• Umysł jako niezapisana karta

• Człowiek kształtowany przez środowisko

• Badanie związku bodziec-reakcja (praw rządzących uczeniem się)

• Myślenie i uczucia, jako nieobserwowalne, nie mogą być badane

Stanowiska:

• radykalne – brak odwołań do osobowości (Skinner)

• umiarkowane – charakterystyki podmiotu jako zmienne pośredniczące

2. Radykalna krytyka teorii cech jako początek poznawczego ujmowania osobowości : Walter Mischel (1968):

• Przewidywanie zachowań na podstawie cech jest nieskuteczne

• Korelacje między cechą a zachowaniem są bardzo niskie (do 0,3)

• O zachowaniu decyduje sytuacja!

Stąd psychologia poznawcza powstała w opozycji do teorii cech:

PSYCHOLOGIA POZNAWCZA bada motywację i procesy prowadzące do zmienności zachowań

TEORIA CECH bada różnice indywidualne i stałe tendencje behawioralne

Dlaczego Mischel nie mógł na podstawie cech trafnie przewidzieć zachowań:

1. Liczy się profil osobowości, nie pojedyncza cecha

2. Zmienna wyjaśniająca (cecha) i wyjaśniana muszą być mierzone na tym samym poziomie ogólności (patrz: LOC)

3. Liczy się tendencja behawioralna lub powtarzające się zachowania, nie pojedyncze zachowanie

AGREGACJA – pomiar cechy na podstawie zachowań powtarzanych w wielu sytuacjach

PODZIAŁ KONCEPCJI W NURCIE POZNAWCZYM:

1. Społeczno-poznawcze koncepcje osobowości

• Kontynuacja behawioryzmu

• Pytania:

1. jaki jest wpływ kontekstu społecznego i sytuacyjnego na proces uczenia się

2. jak przewidywać zachowanie na podstawie zmiennych zewnętrznych (sytuacyjnych) i wewnętrznych (wyuczonych przekonań)

2. Poznawcze teorie osobowości

• Akcentują rolę procesów poznawczych (myślenia, pamięci, uwagi) w regulacji zachowań

• Analizują procesy m.in. na poziomie neurofizjologicznym; preferowana metoda badawcza - eksperyment

Przykład: społeczno-doświadczeniowa koncepcja Seymura Epsteina (konc. Mischela??)

Teoria oczekiwania i wartości J. Rottera (lata 60-te XX w.)

Założenia:

1. Człowiek aktywnie konstruuje rzeczywistość

2. Uczenie się zachodzi w kontekście społecznym

3. W każdej sytuacji człowiek ma do wyboru wiele możliwych zachowań

4. Człowiek uczy się przewidywać skutki własnych reakcji (na podstawie pozytywnych i negatywnych wzmocnień) i reakcje innych

5. Spośród dostępnych zachowań na drodze do celu człowiek wybiera to, którego prawdopodobieństwo sukcesu jest największe

Działanie jako suma wartości i możliwości

W = subiektywna wartość (atrakcyjność) wzmocnienia (znaczenie przypisywane celowi)

M = możliwość (lub: oczekiwanie) prawdopodobieństwo wzmocnienia (szansa realizacji celu)

Prawdopod. Zachowania = W + M

Zmienne o charakterze osobowościowym - zgeneralizowane oczekiwania:

1.Umiejscowienie kontroli wzmocnień - przekonanie o własnym wpływie na zdarzenia zależne od tego, czy wzmocnienia są zgodne z działaniami podmiotu

a. wewnętrzna lokalizacja kontroli – efekty własnych działań zależą od podmiotu

b. zewnętrzna lokalizacja kontroli – od czynników zewnętrznych

2. Zaufanie interpersonalne (trust) – oczekiwanie, że można wierzyć słowom, obietnicom innych ludzi i grup

a. niskie

b. wysokie

Badanie umiejscowienia kontroli wzmocnień:

• Kwestionariusz I-E Rottera (20 par stwierdzeń do wyboru)

• Kwestionariusz „Delta” Drwala (24 pytania, ze skalą kłamstwa, odp „prawda” „fałsz”)

• I-E w Pracy Gliszczyńskiej, pary stwierdzeń (I-E w pracy i zgeneralizowane)

Skutki wewnętrznego poczucia kontroli (w pierwszych badaniach)

• wiara w własne siły, pewność siebie,

• ambicja, przedsiębiorczość, niezależność,

• wytrwałość, sumienność, odpowiedzialność,

• lepsze przystosowanie społeczne, gotowość do współpracy

Skutki wysokiego zaufania interpersonalnego (w pierwszych badaniach)

• Rzadziej kłamstwo, oszustwo, kradzież

• Częściej wyrozumiałość wobec innych

• Rzadziej nieprzystosowanie, konflikt, niski dobrostan

• Częściej popularność, sympatia innych

• Częściej bycie godnym zaufania

• Brak związku z łatwowiernością!

• „Błędne koło” nieufności (lub zaufania)

Umiejscowienie kontroli wzmocnień w pracy zawodowej

• Może być uogólnione na wszystkie sfery życia, lub specyficzne (np. kontrola osobista, społeczna, zawodowa)

• Ma wpływ na: motywację, przywództwo, wybór i wykonywanie zawodu, stres i zmianę

OSOBY WEWNĄTRZSTEROWNE:

• „To, co mnie spotyka, zależy ode mnie”

• Aktywnie poszukują informacji

• Podejmują czynności zabezpieczające

• Bardziej motywowane do osiągnięć

• Podejmują większy wysiłek kontroli środowiska

• Sukces i porażkę przypisują sobie

OSOBA WEWNĄTRZSTEROWNA:

• jest niezależna

• lubi brać udział w podejmowaniu decyzji

• dobrze przystosowuje się do pracy

• dobrze znosi stres

• lubi wpływać na innych

• drażnią ją warunki, gdy trzeba przestrzegać wielu sztywnych reguł

OSOBY ZEWNĄTRZSTEROWNE:

• „To, co mnie spotyka, zależy od sił zewnętrznych, szczęścia, przeznaczenia”

• Łatwiej podporządkowują się poleceniom

• Sprawdzają się w zawodach wymagających rutyny

• Preferują sytuacje o wyraźniej strukturze, z jasnymi wymaganiami

Koncepcja konstruktów osobistych George’a Kelly'ego (1955)

• Koncepcja kliniczna, wyjaśniająca zachowanie w kategoriach poznawczych

• Ważne są sposoby konstruowania świata: spostrzegania i interpretowania zdarzeń, związane z strukturami poznawczymi człowieka

• Człowiek jako naukowiec : zbierający i porządkujący informacje, stawiający i sprawdzający hipotezy

• Konstrukt – sposób spostrzegania lub interpretowania zdarzeń, używany w celu kategoryzowania zdarzeń i planowania zachowania

Osobisty konstrukt poznawczy:

• Powstaje, gdy człowiek zauważy wspólne właściwości zdarzeń, odróżniające je od innych

• Oddaje podobieństwo dwóch rzeczy i różnicę wobec trzeciej

• Dwubiegunowy (poważny-zabawny, mądry-głupi)

• Nie stanowi kontinuum; dodatkowo używane są inne konstrukty jakości i ilości

biegun podobieństwa biegun przeciwieństwa

Osoba 1 Osoba 2 Osoba 3

POMAGAJĄ WYRZĄDZA KRZYWDĘ

„życzliwy” „okrutny”

Osobiste konstrukty poznawcze:

• Tworzą system hierarchiczny (zwierzę – pies – jamnik)

• Różnią się zakresem stosowalności

• Różnią się miejscem w systemie (centralne – konstrukty rdzenne i peryferyczne)

• Są zmienne w czasie

Systemy konstruktów mają różny stopień złożoności, spójności, zhierarchizowania i integracji

Właściwości konstruktów:

• Słowne i przedsłowne (niezwerbalizowane)

• Deskryptywne (dom-chata) lub ewaluatywne (życzliwy-zgryźliwy)

• Abstrakcyjne (miłość-zdrada) i konkretne (spacer-ucieczka)

• Powszechne i unikalne (niepodzielane przez innych)

• Przepuszczalne (modyfikowalne) i nieprzepuszczalne (sztywne)

Różnice indywidualne:

• w treści konstruktów

• w organizacji systemów konstruktów:

• złożoność (liczba konstruktów)

• spójność

• zhierarchizowanie

• integracja

Złożoność-prostota poznawcza jako wymiar osobowości: „zdolność konstruowania zachowania społecznego w sposób wielowymiarowy”

Metoda badania konstruktów: Rep Test (Test Zbioru Konstruktów Ról)

A. tworzenie listy osób opartej na Liście Nazw Ról (ja, ojciec, matka, lubiany nauczyciel, kłopotliwy sąsiad…)

B. tworzenie konstruktów przez porównywanie 3-ch osób z listy (w czym dwie są podobne do siebie i różne od trzeciej)

Modyfikacje Rep Testu: zmiana ról i instrukcji

Rozwój osobowości = proces rozwoju systemów konstruktów, w kierunku złożoności, integracji oraz średniej przepuszczalności

Lęk = osoba styka się z czymś, czego nie może opisać przy pomocy własnych konstruktów; znalezienie kategorii-redukcja

Nerwica = niedomoga poznawcza, brak konstruktów koniecznych do rozwiązania problemów

Terapia poznawcza: eksperymentowanie – zmiana w systemie konstruktów, perspektywy lub zachowania, wypróbowywanie nowych ról

Terapia ustalonej roli Kelly’ego

klient eksperymentuje przyjmując napisaną dla niego rolę – „nową osobowość” na próbny okres (np. 2 tyg) w terapii i w życiu, by zmienić system konstruktów

Ocena koncepcji:

• Łączy idiograficzny (niepowtarzalna interpretacja świata) i nomotetyczny (procesy opisujące funkcjonowanie poznawcze) punkt widzenia

• Opisuje zarówno struktury (system konstruktów) jak i procesy (funkcjonowanie tego systemu)

KOGNITYWNO - AFEKTYWNA SYSTEMOWA TEORIA OSOBOWOŚCI

Mischela i Shody (późniejsza wersja t. Mischela)

5 zmiennych osobowościowych tworzących system:

• Konstrukty i strategie kodowania informacji (o sobie, ludziach i świecie)

• Oczekiwania i przekonania o rezultatach zachowania i własnej skuteczności typu jeżeli…to…

• Cele i wartości – pożądane lub nie skutki i stany emocjonalne; cele, wartości, plany, wizje życiowe

• Kompetencje behawioralne i poznawcze (co człowiek „może”) i plany samoregulacji (strategie aktywności, samokontrola)

• Emocje i uczucia

PODPIS BEHAWIORALNY – charakterystyczny dla człowieka wzorzec zachowania w określonej klasie sytuacji

• Możliwy do opisania w postaci zdań: „jeśli (sytuacja) ….. to (zachowanie)”

• Względnie stały

• Może opisywać zaburzenia osobowości (np. osobowość narcystyczna)

• Może być badany przy pomocy kwestionariuszy lub skal szacunkowych

Poznawczo-doświadczeniowa teoria Ja Seymoura Epsteina

2 systemy przetwarzania informacji:

Doświadczeniowy (automatyczny-poza kontrolą)

• nieświadomy, holistyczny, szybki, niewerbalny, bezwysiłkowy, konkretny, związany z emocjami,

• Zawiera schematy reagowania i ukryte przekonania (ukryta teoria rzeczywistości i Ja)

Racjonalny (wykorzystuje rozumowanie)

• Świadomy, werbalny, niezbyt szybki, wymaga wysiłku, abstrakcyjny, analityczny

Podstawowe potrzeby i podstawowe przekonania w systemie doświadczeniowym:

1. przyjemności i unikania bólu (czy świat jest przyjemny i bezpieczny?)

2. stabilnej i spójnej reprezentacji doświadczeń (czy życie jest sensowne: przewidywalne, kontrolowalne, sprawiedliwe?)

3. kontaktu z innymi (czy ludzie są pomocni i godni zaufania?)

4. umacniania samooceny (czy jestem wartościowy: kompetentny, dobry, godny miłości?)

• Oba systemy działają równolegle i wchodzą w interakcje

• Oba systemy mają wpływ na zachowanie, a stopień tego wpływu zależy do sytuacji

• Procesy percepcji, uczenia się, myślenia, emocjonalne i motywacyjne przebiegają na obu poziomach

• Nastawienia na obu poziomach mogą być sprzeczne (np. samoocena jawna i ukryta)

Społeczno-poznawcza teoria Alberta Bandury

• Osoba = aktywnie działający podmiot

• Zachowanie efektem interakcji osoba-środowisko („wzajemne determinowanie”)

• Badanie obejmuje wzajemne oddziaływanie trzech czynników:

• Osobowości

• Środowiska

• Zachowania

Struktury osobowości:

• Kompetencje-umiejętności (behawioralne lub poznawcze, np. prowadzenie samochodu, wyciąganie wniosków)

• Cele wybierane przez człowieka: motywują i organizują działania w czasie

• Standardy autoregulacji (normy, stany pożądane) np. moralne, osiągnięć

• Przekonania dotyczące „ja”: POCZUCIE WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI czyli zdolność radzenia sobie w określonych sytuacjach.

• Decyduje o: 1. podjęciu działania 2. wytrwałości 3. wysiłku 4. uczuciach towarzyszących aktywności

• Główną rolę w rozwoju osobowości odgrywa modelowanie – uczenie się przez obserwację zachowań innych

• Proces modelowania – nabywanie kognitywnych wzorców zachowań:

• Zaobserwowanie wzorca

• Zapamiętanie

• Zdolność do powtórzenia czynności

• Motywacja do powtórzenia czynności

• Chętniej powtarzane są zachowania wzmacniane („warunkowanie zastępcze” – model nagradzany)

Podstawowe właściwości człowieka:

• Intencjonalność – zdolność podejmowania działań wynikających z wewnętrznej aktywności poznawczej

• Dalekowzroczne przewidywanie – antycypacja i ocena bliskich i odległych skutków własnej aktywności

• Samoregulacja – kierowanie własnym działaniem poprzez cele i standardy osobiste

• Autorefleksyjność – aktywność metapoznawcza, refleksja nad procesem osiągania celów