Portret trumienny to realistyczna podobizna zmarłego, która była specyficznym wytworem polskiej nacji – sarmatów, ich pojmowaniem praw życia oraz śmierci.

Była to część „castrum Dolores” szeroko rozwiniętego w XVII oraz XVIII wieku. W tym czasie zyskało ono wyjątkową oprawę architektoniczno – scenograficzną i posiadało bogaty program symboliczno-alegoryczny.  Castrum doloris umieszczany był w kościele zwykle przed ołtarzem lub też na środku nawy albo w kaplicy. Składał się z takich elementów jak: tempietto, baldachim, fragment fortyfikacji, piramida, obelisk, figura świętych, personifikacja, elementy heraldyczne i symboliczne, portret trumienny oraz sceny z życia osoby zmarłej.  W barokowej Polsce przy castrum odbywał się  spektakl pogrzebowy zwany theatrum funebris (dosłownie: spektakl pogrzebowy);

(POMPA FUNEBRIS- sarmacki ceremoniał pogrzebowy nacechowany wielką teatralnością, przepychem, o widowiskowym charakterze);

W Polsce Powstały dwa nowe rodzaje portretu : PORTRET SARMACKI I PORTRET TRUMIENNY.

PORTRET SARMACKI - cztery wizerunki: unikalne malarstwo ludowe, występujące na terenach Rzeczypospolitej od XV- XVIII w. Jako niezwykłą rzadkość spotyka się obecnie w kaplicach parafialnych, w niektórych muzeach oraz kaplicach zamkowych i pałacowych.
Szlachcic przedstawiony był w pozycji stojącej, ubrany w reprezentacyjny strój i z wymalowanym herbem w widocznym miejscu. 

PORTRET TRUMIENNY - Przedstawia popiersie osoby, malowaną bez użycia światłocienia, z wzrokiem skierowanym na oglądającego portret.
Polskie portrety trumienne malowano na blasze, najczęściej cynowej. Malarstwo to było najbardziej popularne w XVII i XVIII wieku wśród szlachty. Kształt portretu dostosowany był do boku trumny. Portret bowiem podczas uroczystości pogrzebowych mocowano do trumny od strony głowy zmarłego (tak, by on sam mógł "brać" udział w uroczystości). Po przeciwległej stronie mocowano epitafium (rodzaj nagrobkowego napisu), a po bokach stawiano tarcze herbowe. Po zakończeniu uroczystości portret często wieszano na ścianie kościoła którego zmarły był dobrodziejem. Najstarszym znanym portretem trumiennym w Polsce jest wizerunek Barbary Radziwiłówny a potem Stefana Batorego z końca XVI wieku (nie zachowały się);

REALIZM: Na portrecie trumiennym przedstawiano zmarłego bez retuszu. Jeżeli był garbaty to nie ukrywano jego ułomności. Jeżeli miał bielmo, to patrzył z trumny na krewnych swoim ślepym okiem. Nic nie mogło być ukryte. Na portretach trumiennych panował pełny realizm. Autor otrzymywał bowiem od rodziny zmarłego tylko jeden nakaz. Był to mianowicie nakaz prawdy. Portret miał być jak najbardziej podobny do nieboszczyka. Stąd tak silny realizm. I to, zwłaszcza pod koniec XVII wieku, nie cofanie się nawet przed pokazaniem wiernie takich deformacji jak blizna. Do końca XVII wieku deformacja jest świadomym zabiegiem stosowanym przez portrecistów.

Podsumowując:

- Portet trumienny był FENOMENEM POLSKIEGO BAROKU;

- był wytworem sarmatyzmu, nie wykorzystywał wzorów sztuki europejskiej lecz czerpał ze wzorów prowincjonalnych zastanych w 17 wieku, typowo polskich;

- były malowany na sześciobocznych blachach i traktowane jako swego rodzaju memento Mori i przypomnienie bliskich osób;

- Przeważnie wisiały po kościołach i zakrystiach

-twórcy takich portretów zazwyczaj pozostawali bezimienni (ZARÓWNO artyści prowincjonalni, cechowi, jak i uznawani mistrzowie). Z wielkiego bogactwa tego rodzaju twórczości znamy nazwiska zaledwie kilku artystów.

-Portret trumienny znajdował odpowiednie miejsce w tzw. castrum doloris (zamku boleści), typowej w okresie baroku pompatycznej dekoracji żałobnej, której centrum stanowił katafalk zmarłej osoby. Potem składano podobiznę wraz z trumną w krypcie grobowej lub umieszczano w murze kościoła. Spełniał wówczas rolę portretu epitafijnego;

- Połowa XVIII wieku to zmierzch polskiego portretu trumiennego, który był niestety zjawiskiem krótkotrwałym i nigdy już nie odrodził się w tej postaci.

- jednym z twórców portretów trumiennych był Jerzy Daniel Schultz (autor portret trumienny Jana III Sobieskiego);

Największą kolekcja portretów trumiennych znajduje się w Międzyrzeczu w tamtejszym muzeum.