Zmysłowość i erotyzm w literaturze i sztuce na przykładach utworów XX-wiecznych.
1. Swoja prezentację zacznę od tego czym właściwie jest erotyzm. Najprościej mówiąc, erotyzm to zmysłowość połączona z pobudzeniem seksualnym, dotyczy tematyki miłosnej jednak jest silnie związany z fizycznością. Często mylony z pornografią, chociaż jest znaczenie subtelniejszy od wulgarnych i prostackich form pornograficznych. Główną cechą erotyzmu, w przeciwieństwie do pornografii, jest pobudzenie wyobraźni, skłania on do refleksji nad pięknem i cielesnością.
Motywy erotyczne istnieją w sztuce od starożytności, później stłamszone przez ideologię chrześcijańską, pojawiały się w kulturze cyklicznie, zwykle w charakterystycznej dla epoki formie. Ja skupię się na wieku XX - porównam dzieła powstałe przed i po rewolucji seksualnej, która miała miejsce w latach 60. XX wieku. Jednym z wielu źródeł rewolucji stało się wprowadzenie na rynek tabletki antykoncepcyjnej, co pozbawiło przyjemność płynącą z seksu, konsekwencji. Seks powszechnie, jak nigdy dotąd, stał się formą rozrywki a nie wyrazem miłości i silnie zaistniał w popkulturze.
Do swojej prezentacji wybrałam "W malinowym chruśniaku" Bolesława Leśmiana i "Nagą" Tadeusza Peipera jako przykłady poezji przedrewolucyjnej oraz filmy "Mechaniczną Pomarańczę" i "Miasteczko Twin Peaks: Ogniu krocz ze mną" powstałe odpowiednio w latach '71 i '92. Gdzieś pomiędzy pozostają "Sklepy Cynamonowe" Brunona Schulza. Mimo, że powstały 30 lat przed wielkim boom seksualnym mają wiele wspólnego z porewolucyjnym kreowaniem erotyzmu. Na początku XX wieku seks nierozerwalnie wiązał się z prokreacją, a więc i z odpowiedzialnością; co za tym idzie erotyka była emocjonalna i osobista.
2. Pierwszym tekstem jaki omówię jest wiersz "W malinowym chruśniaku" (1919 rok) , który jest przykładem liryki osobistej. Podmiot liryczny jest utożsamiany z autorem, a sam tekst odnosi się do konkretnej kobiety - Dory.
Sytuacja liryczna "W malinowym chruśniaku" dotyczy tylko dwóch osób - kochanków, karmiących się nawzajem owocami. Maliny mogą symbolizować kobiece sutki - "i stały się maliny narzędziem pieszczoty"; sugeruje to grę wstępną. To stwierdzenie popiera również fakt, że omawiany tekst jest prologiem całego cyklu wierszy. Stąd niepewność i subtelność zwykle odważnego w swoich tekstach Leśmiana.
Zmysłowość w tym wierszu podkreślają woń malin i kobiecego ciała oraz duchota. Otaczająca przyroda odcina kochanków od zewnętrznego świata, buduje nastrój i tajemniczość oraz pozwala na nieskrępowane pieszczoty. Wiersz jest melodyjny i zdaje się być intymny. Brak w nim dosłowności, pewne niedopowiedziane kwestie pobudzają wyobraźnię i podsycają w czytelniku podniecenie. Wykreowany przez Leśmiana erotyczny obraz jest przede wszystkim naturalny i czuły.
3. Peiper, podobnie jak Leśmian, buduje erotyzm za pomocą metafor. Są jednak one nieporównywalne z Leśmianowskim kunsztem. Sam Peiper uważał Bolesława za pierwszego i niedoścignionego awangardzistę polskiego.
Podmiot liryczny w wierszu "Naga" podziwia obraz kobiety leżącej w pościeli. Brak tutaj niesamowitości takiej jak "W malinowym chruśniaku". Sytuacja zdaje się codzienna.
Między kobietą a mężczyzną nie zachodzi żadna interakcja. Osoba mówiąca w tekście jedynie upaja się erotycznym widokiem nagiego ciała i aurą wokół niego. Uczucia wyrażane w tym wierszu są dojrzałe, nie ma tu zaaferowania, tak dobrze widocznego u Leśmiana. Wygląda to tak, jakby Naga i podmiot liryczny mieli długi staż związku. Nie ma tu podniecenia towarzyszącego pierwszemu zbliżeniu, jest jedynie podziw dla dobrze znanego, niewymuszonego piękna.
Co łączy te dwa teksty, "W malinowym chruśniaku" i "Naga", to naturalność i czułość. Są związane z głębszymi i trwalszymi uczuciami niż pożądanie.
4. Odmienny charakter mają "Sklepy Cynamonowe" Brunona Schulza. W opowiadaniu "Manekiny", w którym to Jakub, ojciec narratora, spotyka szwaczki, głównym motywem działań jest fascynacja, a nie miłość czy zakochanie.
Scena jest dwuznaczna, wykreowana w sposób oniryczny. Przedstawiony świat jest odrealniony, surrealistyczny, tak jak w przypadku fantazji seksualnych. Rzeczywistość jest zdeformowana a uczucia, takie jak wszechogarniająca gorączka, zhiperbolizowane. Sceneria przywodzi na myśl karnawał, maskaradę, zachowania bohaterów są teatralne - to wszystko tworzy ciężką i sztuczną atmosferę. Zliryzowany język tylko podkreśla zmysłowość obrazu.
Kobieta pozostaje obiektem obserwacji, jest porównywana do gatunków ptaków. Wywołuje w Jakubie niepewność i nieśmiałość, a nawet strach. Te uczucia odnosi się do rzeczywistych kompleksów erotycznych autora. Jednak ciekawość wygrywa ze wstydem i Jakub wchodzi w interakcje z dziewczynami.
Perwersyjność tej sceny polega na braku pożądania ze strony mężczyzny. Satysfakcjonuje go sam widok; brak tu personalnego zaangażowania. Jak sam mówi, interesuje go tylko forma jaką przybrały dziewczęta, czyli ich ciała. Dla Jakuba nie jest ważna sama kobieta, jej charakter, dziewczyny są dla niego bezimienne. W tej fascynacji czystą formą jest jednak coś niewinnego; ona nie niepokoi, tak jak robią to kreacje erotyczne z drugiej połowy XX wieku, ale także nie jest już osobista jak poezja sprzed rewolucji seksualnej.
5. Przechodząc do twórczości porewolucyjnej omówię film "Miasteczko Twin Peaks: Ogniu krocze ze mną". Ma on podobną atmosferę do tej w "Sklepach Cynamonowych". W całej twórczości Lyncha jakby podskórnie czuć napięcie seksualne, które rozładowuje się w nielicznych scenach - The Pink Room jest jedną z nich.
Omawiany film, będący prequelem serialu, przybliża historię Laury Palmer. Okazuje się, że ta pozornie spokojna i skromna dziewczyna ma za sobą traumatyczne przeżycia, jakby na granicy świadomości i bujne życie erotyczne. Scena The Pink Room jest tego esencja. <fragment filmu> Przypomina ona ekstatyczną wizję. Sam podtytuł filmu to podkreśla - "Ogniu krocz ze mną". W twórczości Lyncha ogień jest jasnym symbolem wizyjności. Autorzy sceny wprowadzają bohaterów i widzów w trans. Wpływa na to przede wszystkim transowa muzyka. Senne spojrzenie Laury i jej leniwe ruchy potęgują to odczucie. Stroboskopowe światło, które pozornie spowalnia i tak spokojny taniec kobiety, oraz dominacja czerwieni w obrazie tworzą psychodeliczny i hipnotyczny nastrój. To wszystko, kolorystyka, światło, trans i psychodelia, składają się na erotyczną i niesamowicie pobudzającą zmysły atmosferę. Odbiorca niemalże jest w stanie poczuć duchotę panującą w pink roomie, zapach tytoniu i alkoholu oraz spoconych ciał. Lynch upaja swoich bohaterów i widzów onirycznym, piżmowym erotyzmem.
6. Zupełnie innym obrazem erotyzmu są sceny "Mechanicznej Pomarańczy" Stanleya Kubricka, nakręconej na motywach powieści A. Burgessa. Akcja filmu osadzona jest w nieodległej przyszłości. Główną problematyką utworu, tak filmu jak i książki, jest życie jednostki w systemie oraz jej resocjalizacja w momencie wyłamania się poza schemat. Obraz jest studium przemocy i brutalności. Jednak obok scen gwałtu są tutaj też ujęcia znacznie mniej ekstremalne.
Pierwszą sceną jaką omówię jest Intro. <fragment filmu> Erotyczny wydźwięk jest zasługą przede wszystkim figur, stanowiących główny element wystroju Korava Milky Bar, a właściwie jego umeblowanie. Figury przedstawiają nagie kobiety, są dynamiczne, podczas gdy grupa kompanów Alexa (głównego bohatera) jest statyczna. Obraz stworzony na bazie tego kontrastu oraz czerni i bieli, symetrii kadru, ponurej muzyki i leniwego ruchy kamery budzi w odbiorcy niepokój. Erotyzm jest całkowicie nienaturalny i obdarty z jakichkolwiek ciepłych uczuć; jest szorstki i nie robi najmniejszego wrażenia na postaciach. Co ciekawe, w dalszych scenach okazuje się, że mleko w tym barze serwowane jest z piersi kobiet-figur - stanowi to ewidentny podtekst seksualny. Poza tym mleko może stanowić symbol dziecinności. Okrucieństwo bohaterów świadczy o braku dojrzałości emocjonalnej, natomiast ich żądze przerastają popędy dorosłego mężczyzny. Sam wygląd gangu jest sprzeczny: uwydatnione krocza w parze z makijażem.
Następny fragment filmu to Record Store. <fragment filmu> Widzimy tu Alexa. Ruch jego laski jest dosyć dwuznaczny, w kontekście następnych wydarzeń łatwo domyśleć się co oznacza. Kolejnym symbolem są lody, powoli jedzone przez dziewczyny, odnoszące się do seksu oralnego. W tej scenie erotyzm stworzony jest przez dwuznaczność pozornie niewinnych gestów. Kontrapunktem dla ciężkiej atmosfery i napięcia między postaciami jest muzyka, czyli Oda do radości Beethovena. Można by pokusić się o stwierdzenie, że odnosi się to do tego czy Alexowi poszczęści się z potencjalnymi kochankami. Następna scena mówi nam, że tak. Dalej widzimy trzy osoby uprawiające seks jak maszyny, jedynie dla zaspokojenia popędu, bez jakiejkolwiek intymności. Przyspieszone tempo sceny łóżkowej mówi widzowi jak nieistotną częścią życia Alexa jest seks. Zbliżenie jest tutaj tak proste jak korzystanie z toalety - bez zbędnych ceregieli. Takie przedstawienie sytuacji stanowi kontrast dla wysublimowanego Record Store.
Te wszystkie sprzeczności składają się na perwersyjność obrazów "Mechanicznej Pomarańczy" i "Twin Peaks".
7. Mając przed sobą utwory, które omówiłam łatwo zauważyć różnice między erotyzmem z początku i końca wieku. Poezja Leśmiana i Peipera jest ciepła, pełna czułości i podziwu ale przede wszystkim erotyzm, który przedstawia wynika z naturalnego piękna chwili, z głębokiego i trwałego uczucia. Fascynacja przedstawiona przez Schulza ma coś z niewinności, jest spontaniczna.
Obraz Kubricka z roku '71 jest totalnym przeciwieństwem tych tekstów. Jest wręcz wynaturalniony, być może dlatego, że powstał w czasie kiedy buntownicze nastroje rewolucji obyczajowej były nadal w pełni sił.
"Miasteczko Twin Peaks" wyraźnie ostudziło chęć zaprzeczenia wszystkim wartościom wyznawanym na początku wieku. Kreacja jest spokojna i nie tak spektakularna jak ta z "Mechanicznej Pomarańczy". Wróciła do zmysłowości i bazuje na pobudzaniu wyobraźni jednak nie stroni od ewidentnej nagości i aury niepokoju.
Podsumowując powiem tylko, że literatura erotyczna sprzed rewolucji seksualnej opierała się na czułości, naturalności i zmysłowości; natomiast dzieła porewolucyjne nie stronią od perwersji i ukazywania najbardziej ekstatycznych wizji.