Średniowieczna proza polska,

oprac. Stefan Vrtel-Wierczyński, wyd. 2 zm., BN I 68, 1959.

 

WSTĘP

-          polska średniowieczna proza ma niemal wyłącznie charakter religijny.

-          związana z dominującą rolą Kościoła, literatura tworzona przez duchowieństwo, początkowo w języku łacińskim.

-          wpływy czeskie i niemieckie.

Glosy polskie w tekstach łacińskich.

-          głównie materiał onomastyczny, nazwy przedmiotów, czynności, podatków, miesięcy etc.

-          bulla gnieźnieńska z 1136 r. – wyobrażenie o polszczyźnie czasów Krzywoustego, ponad 400 polskich wyrazów, imiona, nazwy miejscowości, rzek, potoków, danin i powinności; słowa sta-ropolskie bliskie brzmieniem.

-          wiele innych źródeł słownictwa staropolskiego: zebrane m.in. w „Monumenta Poloniae Histo-rica”, „Monumenta Medii Aevi”, „Monumenta Poloniae Vaticana” i in; ciekawy materiał w ra-chunkach dworu Władysława Jagiełły i Jadwigi – wymieniono tam np. osoby przebywające na dworze, służbę, nazwy związane ze stołem królewskim, broni, zbroi, ubioru itd.

-          pierwsze polskie zdanie w „Księdze henrykowskiej” z 1270 r.: „day ut ia pobrussa a ti poziwaj”.

-          glosy polskie, tj. przekłady i objaśnienia wyrazów i zwrotów w różnych tekstach łacińskich i polskich, przekształcające się nieraz w całe zdania i dłuższe prozaiczne ustępy (np. w „Kaza-niach gnieźnieńskich”), znaczenie głównie językowe i historyczno-kulturowe.

-          przyczyny opóźnienia i hamowania powstawania literatury w języku polskim:

-          trudności niedostatecznej grafiki (powolność procesu dostosowania alfabetu łacińskie-go do brzmień i cech języka polskiego).

-          postawa Kościoła wobec twórczości w języku polskim (wpływy pogańskie).

-          potrzeby praktyczne – zmiana stosunku Kościoła.

 

I.                     Modlitwy.

-          1248 r. legat papieski: odmawianie publicznie po ewangelii „in Vulgari” Modlitwy pańskiej i Składu Apostolskiego.

-          1285 r. arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka – odmawianie z ludem Składu Apostolskiego, Modlitwy Pańskiej, Pozdrowienia Anielskiego i spowiedzi powszechnej i objaśnianie ich; w miarę możliwości objaśnianie po polsku ewangelii.

-          teksty modlitewne przekazywane ustnie, zachowane odpisy późne – prawie wyłącznie z XV wieku (starsze – XIV-wieczne – niektóre teksty: „Wierzę w Boga”, „Spowiedź powszechna” oraz prozaiczny Dekalog w 7. kazaniu gnieźnieńskim).

-          modlitewniki polskie.

-          tzw. Modlitewnik Nawojki (zwany dawniej Modlitewnikiem Jadwigi) – mała książeczka per-gaminowa z końca XV wieku, dziś zaginiona, nieznane autorstwo i pierwszy właściciel, prawdopodobnie przeznaczona dla kobiety – Nanafki (Natalii), imię powtarza się kilkakrot-nie, nie jest oryginalne, kompilacja z różnych wzorów łacińskich, niemieckich i czeskich, tendencja do stosowania środków artystycznych (paralelizm, antyteza, epitety), prostota wyrazu, zręczność stylistyczna kompilatora.

-          XVI wiek, Modlitewnik siostry Konstancji – 1527 r., modlitwy, medytacje, przestrogi i wskazówki życiowe.

-          Modlitewnik krakowski.

-          Modlitewnik Ptaszyckiego.

-          Szczyt duszy, czyli Książka do nabożeństwa króla Zygmunta I.

-          modlitwy i modlitewniki – schematyczne ujęcie materiału treściowego, opartego najczęściej na wzorcach obcych, rzadka nuta uczuciowości, formalny początek literatury w języku pol-skim dały kazania (konieczna bezpośredniość wyrazu).

 

II.                   Kazania.

-          rozwój kazań do końca XIV wieku – słaby.

-          łacińskie kazania wygłaszane rzadko wobec duchowieństwa i dygnitarzy – bez wpływu na ludność.

-          od XIII wieku pojawiły się kazania w języku polskim dla ludu (brak odpowiednio wykształcone-go duchowieństwa – mało powszechne); pierwsze próby głównie franciszkanie i dominikanie.

-          wzmianki w XIII wieku – księża „przed ludem kazali”, więc chyba po polsku; w XIV wieku wy-mienia się „kaznodzieję polskiego”; w XV wieku już częste wzmianki o „znakomitym głosicielu Słowa Bożego”.

-          najwcześniejszych kazań nie znamy – nie spisywane lub zaginęły, często spisywane po łaci-nie, a wygłaszane po polsku (glosy polskie).

-          Kazania świętokrzyskie.

-          najstarszy zabytek polski późnego średniowiecza.

-          XIII wiek, czasy Łokietka, o takim pochodzeniu świadczą stare formy, rzadkie (imperfe-ctum i aoryst), starodawny język i ortografia.

-          odkrycie: 1890 r., Aleksander Brückner, Cesarska Biblioteka w Petersburgu, 13 pasków pergaminowych, użytych do wzmocnienia oprawy łacińskiego Kodeksu teologicznego z XV wieku, dawniej należały do biblioteki klasztoru benedyktynów Św. Krzyża na Łysej Górze.

-          zabytek niekompletny: pasków było więcej, w tekst polski wpleciono łacińskie cytaty, w dochowanym urywku 6 kazań, jedno w całości (na św. Katarzynę), inne fragmentarycznie.

-          styl pisma – charakter minuskuły, gatunek w XIV wieku – zbite, pełne skrótów, bez wiel-kich liter, ozdób, inicjałów; prawdopodobnie oryginał – pierwowzoru nie odnaleziono.

-          znaczenie językowe:

-          obok Bogurodzicy najdawniejszy zabytek językowy.

-          liczne cechy starodawnej pisowni (np. „Ch” oznacza „c”, „cz”, „ć” – przypomina spo-sób pisania w Bulli gnieźnieńskiej, nieoznaczanie miękkości spółgłosek, oznaczanie dzisiejszego „rz” przez „r”), niezwykła konsekwencja, stałość pisowni.

-          staropolskie słownictwo i formy, stosowane swobodnie i naturalnie (oryginalność); uni-katy – archaiczne „wrzemię” (od starego polsko-słowiańskiego rzeczownika „wrzemie-nny” = doczesny) – tu żywotne, a niejasne w epoce Psałterza floriańskiego (przeksz-tałca się w bezsensowne „brzemię”); zachowały się formy imperfektu i aorystu: bie-sze, siedziesze, widziech…

-          znaczenie literackie:

-          dość długo niedoceniane.

-          Brückner: język prosty, przezroczysty, płynny.

-          Julian Krzyżanowski: „O artyzmie Kazań świętokrzyskich”: staranny dobór słownictwa, swobodne posługiwanie się synonimami, celowe powtórzenia – spotęgowanie wraże-nia, rytmiczny układ zdań; rymy, misterna budowa – stosunek scholastycznych po-działów i schematów liczebnych, dialektyczne precyzowanie pojęć (opis, uzasadnie-nie, wykład alegoryczny), staranna kompozycja w wewnętrznym układzie – podział trójkowy i czwórkowy, giętkość i poprawność w budowaniu zdań.

-          staranne opracowanie tekstu – waga słowa – osiągnięto „efekt retoryczny”.

-          Kazania gnieźnieńskie.

-          zbiór kazań z końca XIV wieku, Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie, w języku łacińskim – 103 i polskim – 10.

-          liczne glosy polskie w kazaniach łacińskich (wygłaszane po polsku); kazania polskie znaj-dują się na początku i na końcu kodeksu – nierówne co do rozpiętości.

-          wiele błędów, opuszczeń, przekreśleń – mało staranna kopia?; raczej pomyłki autora – żywa, bezpośrednia praca pisarska przy formułowaniu brzmienia i postaci kazań.

-          budowa – niejednolita; krótsze – jakby szkice, dłuższe – rozwinięte; oparcie na schema-tach scholastycznych: temat, treść kazania, podział zawartości na punkty, zakończenie; chętnie stosowanie trójkowego systemu liczbowego (np. w kazaniu na Boże Narodzenie).

-          grafika na ogół jednolita; pisarz stosuje często skróty (abrewiacje) oraz ideogramy, jak np.: xc, xpa, xpovi = Kryst, Krysta, Krystowi.

-          zabytek wielkopolski.

-          język i styl: codzienny, pospólstwa, żywy, bezpośredni, przeładowany retorycznością oraz nadużywanie formuł i ozdób (porównania, epitety, pytania, alegorie) – rozwiązłość wywo-du; pewne cechy charakterystyczne (indywidualne), np. częste używanie w celu wzrusze-nia uczuciowości i wyobraźni elementów legendarnych, apokryficznych: opowieść o Sybi-lli i o jednorożcu.

-          wydane po raz pierwszy w Poznaniu w połowie XIX wieku.

-          inne zabytki kaznodziejstwa polskiego:

-          Kazanie na Dzień Wszech Świętych (tzw. Kazanie praskie):

-          połowa XV wieku, obszerne, przypomina uczony traktat; osnute na tle Ewangelii św. Mateusza o rozmaitych rodzajach błogosławieństwa.

-          dobre opanowanie tematu, uczoność i siła wyrazu, rzeczowa i spokojna argumenta-cja.

-          interesujące słownictwo, brak ozdób, styl poważny, uroczysty, dla urozmaicenia – przypowieści (np. o bogaczu), schematy liczbowe (o pokorze).

-          dwa kazania augustiańskie:

-          koniec XV wieku lub początek XVI wieku, wpisane w postaci glos w kazanie łacińskie; brak konwencjonalnych podziałów trójkowych.

-          Kazanie husyty polskiego:

-          łacińskie, połowa XV wieku; postylle niedzielne = objaśnienia lekcji ewangelicznych + uwagi, napomnienia, przestrogi; wygłoszone po polsku – liczne glosy.

-          elementy husyckie – potępienie przesadnego kultu świętych, zabobonów, rozwiązło-ści obyczajów – zwłaszcza u duchownych.

-          znaczenie dla folkloru – fragmenty o zabobonach – gromnice, które grad rozpędzają, „dyngus”, nocnice – zmory, które nie dają spać dzieciom, obchody Zielonych Świąt, pogańskie pieśni dziewcząt.

-          ciekawy materiał historyczno-kulturowy, językowy, polityczno-społeczny.

 

III.                 Psałterze.

-          w XIII wieku przekład sporządzony dla św. Kingi i jej poświęcony, nie zachował się.

-          Psałterz floriański.

-          pochodzi z XIV wieku.

-          potężny rękopis pergaminowy, prawie 300 kart, pierwsza dochowana księga polska.

-          nazwa: biblioteka klasztorna kanoników laterańskich w St. Florian koło Linzu w Austrii; odkryty w 1827 r.; nabyty przez rząd polski w 1931 r., przekazany do Biblioteki Narodowej w Warszawie; w sierpniu 1939 r. złożony w skarbcu Banku Gospodarstwa Krajowego, we wrześniu wywieziony za granicę, niedawno[1] powrócił do kraju.

-          psałterz trójjęzyczny (psalterium trilingue): łacińsko-polsko-niemiecki.

-          wiele zagadek, m.in.:

-          ogromny nakład pracy, ozdoby – przeznaczony dla osoby z polskiej rodziny panującej lub pozostającej z nią w związku dynastycznym; ornamentyka zabytku (herb Anjou, powtarzająca się plecionka z 2 minuskułowych gotyckich liter m) à domysł przezna-czony dla kobiety z rodu Andegawenów (dla kogo?, większość przypisuje go królowej Jadwidze – brak pewności).

-          tajemnicza plecionka – monogram Marii, siostry Jadwigi.

-          Mater Maria.

-          „muserere mei”.

-          hasło rodowe Andegawenów: „Montjoie, Sainte Marie”.

-          Bernacki: „Psałterz” powstał na Śląsku, w klasztorze kanoników w Kłodzku – mono-gram klasztoru Mons Moniae (brak dowodów).

-          Maria i Marta – dewiza życiowa Jadwigi – życie czynne + kontemplacyjne.

-          jedna z dewiz dewocyjnych, np. memento mori.

-          pochodzenie: język à zabytek małopolski (Kraków?) – odpada hipoteza Bernackiego.

-          brak jednolitości: 3 części – praca 3 pisarzy (kopistów-kaligrafów) + niejednolita chronolo-gia, tylko pierwsza część pochodzi z końca XIV wieku, druga i trzecia – początek XV wie-ku; niedokończony.

-          pisownia na ogół prosta, jednolita i konsekwentna (zwłaszcza pierwsza część pozbawio-na błędów).

-          oparcie się na danym wzorze tekstu polskiego („Psałterz Kingi”?).

-          mechaniczność przekładu, dosłowny, np. wpływy łacińskie w składni (ważna wierność wobec oryginału).

-          bogaty zasób materiału do badań językowych.

-          wpływy czeskie, zwłaszcza w drugiej i trzeciej części.

-          Psałterz pułaski.

-          kopia z drugiej połowy XV wieku albo początku XVI wieku.

-          nazwa: Biblioteka Czartoryskich w Puławach.

-          ornamentyka skromniejsza niż w „Psałterzu floriańskim”; charakterystyczne ujęcie redak-cyjne.

-          większe wpływy czeskie niż w „Psałterzu floriańskim”, pismo gotyckie.

-          psalmy poprzedzone krótkimi „argumentami” – zawierają tytuły psalmów, tłumaczenie ale-gorycznej treści.

-          geneza, czas i miejsce powstania, przeznaczenie – nie ustalone; przeważają opinie o środkowo-małopolskim pochodzeniu (ortografia – sieradzkie?) i o drugiej połowie XV w.

-          najprawdopodobniej dla kobiety.

-          dwie tezy:

-          Psałterz opiera się na tym samym tłumaczeniu, co „Psałterz floriański”, lecz później-szym.

-          wpływ psałterzy czeskich na redakcję polską.

-          znaczenie: głównie językowe.

-          mieszanina form dawnych z nowszymi, ciekawe zjawisko ortografii, oznaczenia zmięk-czeń, odróżnianie „ą” i „ę”.

PROZA ŚREDNIOWIECZNA

(ARS DICTANDI, KRONIKI, KAZANIA, PRZEKŁADY BIBLII, APOKRYFY)

 

 

 

1. Wstęp:

 

Polska proza średniowieczna ma niemal wyłącznie charakter religijny, co zrozumiałe, gdy zauważymy, że Polska wzorowała się na systemie zachodniej Europy, gdzie dominującą rolę odgrywał Kościół. Praktyka pisarska związana była głównie z działalnością liturgiczną i duszpasterską oraz z funkcjonowaniem instytucji władzy.

 

Trzeba także pamiętać, że większość ksiąg, a co za tym idzie nazw i pojęć, dostawało się do Polski za pośrednictwem czeskim (→ Mieszko + Dobrawa). Stąd np. większość terminologii religijno-kościelnej przejęliśmy z języka czeskiego (np. msza, biskup, proboszcz, chrzest, itd.).

 

Kierując się głównie wytycznymi sztuki naśladowania wzorców starożytnych, uczono w szkołach miejskich i klasztornych zasad rządzących fabułą, kompozycją, stylem. Tworzono głównie w języku łacińskim, ale także w językach wernakularnych (prof. Borowski bardzo podkreśla, żeby nie mówić o językach narodowych, bo jeszcze nie istniały narody!).

 

Coraz częściej pojawiały się także w tekstach łacińskich tzw. glosy polskie, przede wszystkim imiona, nazwy miejscowe, itd. Pierwsze znane nam zapisane polskie zdanie znajduje się w tzw. Księdze henrykowskiej pod rokiem 1270: „daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”, co miał powiedzieć Czech Boguchwał do zmęczonej żony (ten akapit to już nie do końca prozy dotyczy, ale chyba trzeba wiedzieć).

 

 

2. Ars dictandi, rodzaje i gatunki:

 

Słowo proza pierwotnie było łacińskim przymiotnikiem oznaczającym „mowę niewiązaną, prostą”, ale niewiele ma ona wspólnego z tą definicją. Proza podlegała określonej estetyce, bardzo ważna była dźwięczność (tekst był przeznaczony do głośnego odczytania). Od XII w. w ramach kursu retoryki uczono właśnie ars dictandi, sztuki układania wypowiedzi. Estetyka ta polegała na takim doborze wyrazów, aby poszczególne człony zdania kończyły się jednakowo akcentowanymi grupami sylab, co nadawało wypowiedzi rytm (technikę tą nazywano cursus). Nie było to jednak w ogóle związane z poezją, gdyż o poetyckości decydował wers z równą liczbą sylab.

 

Prozę dzielono na 3 rodzaje:

- mowa doradcza (genus deliberativum): używana w formie dialogu lub monologu w twórczości naukowej (np. kroniki) i popularyzującej (np. kazania, apokryfy)

- mowa okolicznościowa (genus demonstrativum): pochwalna, często pełniła funkcję parenetyczną (ukazując wzór człowieka w określonej roli społecznej)

- mowa sądowa (genus iudiciale): obrończa lub oskarżycielska, używana np. w polemikach religijnych.

 

 

 

 

3. Kroniki:

 

Kroniki (gr. chronika), czyli annały (łac. annales) były początkowo chronologicznymi skromnymi zapiskami zdarzeń, które z czasem zostały rozbudowane o narrację i ubogacone stylistycznie. W kronice średniowiecznej najważniejszy nie był fakt historyczny, a uświetnienie władcy, moralizowanie czy przyjemność czytania (→ stąd prof. Borowski krytykuję krytykę Kroniki polskiej Kadłubka! – bo nieważne tu były fakty, a coś zupełnie innego).

Kroniki oczywiście było po łacinie.

 

·         Kronika polska – Anonim, zwany Gallem

Jest to pierwsza kronika łacińska na obszarze polskiej kultury literackiej. Autor pozostaje nieznany, jest wiele sporów co do jego osoby. Ze wzmianek odautorskich wysunięto przypuszczenie, że jest on Francuzem związanym w jakiś sposób z klasztorem św. Idziego w Prowansji i przybył do Polski z Węgier.

Tekst kroniki jest skomponowany na wzór łacińskich narracji o czynach bohatera (tzw. gesta). Bohaterem jest książę Bolesław Krzywousty (za jego panowania kronikę doprowadzono do ok. 1116 r.). Autor przytacza bajeczne dzieje przodków, cudowne okoliczności towarzyszące narodzinom, podkreśla nadzwyczajne cnoty – na wzór średniowiecznej legendy. W tekście znajdują się fragmenty poetyckie – wierszowane modlitwy i wstępy.

·         Kronika polska – bł. Mistrz Wincenty, zwany Kadłubkiem

Mistrz Wincenty (ok. 1150 – 1223) był biskupem krakowskim, kształcił się na uniwersytetach zachodnich. Kronika jest ułożona w formie dialogu, łatwo tam zauważyć kult pisarzy starożytnych (liczne konteksty z dzieł antycznych). Przez liczne tematy baśniowe, czerpane z kronik zachodnich, autor stara się wpisać historię Polski w dzieje powszechne i długą tradycję kulturalną Europy.

·         Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego – Jan Długosz

Jan Długosz (1400-1480), syn rycerza spod Grunwaldu, wychowawca synów Kazimierz Jagiellończyka, był sekretarzem kardynała Zbigniewa Oleśnickiego – dzięki temu miał dostęp do wielu źródeł informacji, które wykorzystał przy tworzeniu kroniki. Przewodni temat Roczników to konflikt polsko-krzyżacki. Długosz stosował rytm prozy w stylu ars dictandi, starał się opierać na źródłach historycznych i zachować wiarygodność. Uwypuklał związki przyczynowo-skutkowe, by podkreślić sprawiedliwość Opatrzności.

 

 

4. Kazania:

 

Kościół nie mógł poprzestać na łacinie, chcąc prowadzić misję ewangelizacyjną pośród ludu. Modlitwy i przekłady Pisma Św. zapoczątkowały długi proces dojrzewania kultury języka artystycznego, który po kilku stuleciach miał się stać językiem narodowym. Najstarsze z zachowanych tekstów polskich pisanych prozą artystyczną to przekłady Biblii oraz kazania.

 

·         Kazania świętokrzyskie

Pochodzą z XIII w. (tak w Średniowiecznej prozie polskiej, zaś w podr. prof. Borowskiego – XI w.), zapisane są minuskułą gotycką wieku XIV. Odkrył je Aleksander Brückner Carskiej Bibliotece w Petersburgu w oprawie łacińskiego kodeksu teologicznego z XV w., który należał kiedyś do biblioteki klasztoru benedyktyńskiego św. Krzyża na Łysej Górze (stąd nazwa). Zabytek jest niekompletny, odnaleziono tylko część pasków pergaminowych. Zachowane jest całe kazanie na św. Katarzynę, zaś z reszty znamy fragmenty: na św. Michała, na św. Mikołaja, na Boże Narodzenie, na dzień trzech Króli, na Matkę Boską Gromniczą. Nie odnaleziono źródła, na którym miałyby bazować te teksty, można więc zakładać ich oryginalność.

Kazania nie tylko stanowią ważny zabytek językowy (najstarszy po Bogurodzicy), ale świadczą o dużym wyrobieniu literackim: proza rytmiczna, niekiedy rymowana, celowe powtórzenia, itd.

·         Kazania gnieźnieńskie

Zachowane w rękopisie z końca XVI w. w zbiorach Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie. Wchodzą w skład obszernego kodeksu, gdzie znajduje się 10 kazań w języku polskim i 103 w języku łacińskim (z licznymi glosami polskimi). Zbiór polski obejmuje: 4 kazania na Boże Narodzenie, 2 o św. Janie Ewangeliście, oraz po jednym o św. Janie Chrzcicielu, św. Marii Magdalenie, św. Wawrzyńcu, św. Bartłomieju.

Język jest prosty i żywy, ale przeładowany retorycznością, nadużywaniem formuł i ozdób, jak porównania, epitety, stopniowania, itd. Znaleziono zależność niektórych kazań od kazań łacińskich oraz związki z Legenda aurea Jakuba de Voragine.

·         Kazanie na dzień Wszech Świętych (tzw. praskie)

Zachowane w rękopisie z połowy XV w. z Biblioteki Kapitulnej w Pradze. Jest obszerne, opiera się na Ewangelii św. Mateusza, traktuje o rozmaitych rodzajach błogosławieństwa i sposobach jego pojmowania przez ludzi.

·         Dwa kazania augustiańskie

Pochodzą z końca XV lub początku XVI w., w rękopisie Biblioteki augustianów w Krakowie, wpisane w postaci glos w kazaniach łacińskich.

·         Kazanie husyty polskiego

Pochodzi z połowy XV w., odkryte zostało przez Aleksandra Brücknera w Cesarskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu. Spisane zostały po łacinie, ale wygłoszone po polsku (świadczą o tym liczne glosy). Są to objaśnienia lekcji ewangelicznych (czyli postylle niedzielne), autor gani przesadny kult świętych, zabobony, rozwiązłość, pijaństwo, zdrożne tańce, itd. Zabytek zawiera też pełne teksty polskie (np. dekalog rymowany, Salve Regina, Wierzę) .

 

 

5. Przekłady Biblii, psałterze:

 

Jak w większości krajów, tak i u nas początki piśmiennictwa wiążą się z przekładami Biblii, a zwłaszcza Psałterza. Już w XIII wieku istniał przekład psalmów sporządzony dla św. Kingi, który jednak nie przetrwał. Mamy jednak przekłady późniejsze, wskazujące na dawniejsze wzory.

Natomiast przekłady Biblii napotykały dwie główne przeszkody: opór duchowieństwa, które było niechętne rozczytywaniu się szerszych warstw w Piśmie Świętym, ze względu na szerzenie się ideologii husyckiej, a także istnienie już gotowych rękopiśmiennych biblii czeskich, którymi posługiwano się bez trudu. Długosz zaświadcza, że królowa Jadwiga posiadała już przełożoną Biblię, co dowodzi, że przekłady rozpoczęto już w wieku XIV.

 

·         Psałterz floriański

Jest to pierwsza dochowana księga polska, pochodzi z wieku XIV. Nazwa pochodzi od miejscowości St. Florian w Austrii Górnej, gdzie był w bibliotece klasztornej przez wiele lat. W 1931 r. został kupiony przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej i teraz jest w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.

Jest trójjęzyczny: łaciński, polski i niemiecki. Wiadomo, że został sporządzony dla osoby z polskiej rodziny panującej, jednak nie wiadomo, dla kogo. Charakterystyczna plecionka dwóch minuskułowych gotyckich liter m była przyczyną różnych hipotez, co do właściciela (m. in. z rodu Andegawenów: Małgorzata, córka Karola IV, Maria, córka Ludwika, królowa Jadwiga). Tajemnicze m, wg różnych badaczy mogło znaczyć: monogram wspomnianej Małgorzaty (Borkowski), Marii, siostry Jadwigi (Kopitar, Sokołowski, Nehring), Marta i Maria – „miserere mei” (Gębarowicz), „Mons Mariae” – nazwa klasztoru w Kłodzku na Śląsku, gdzie miałby Psałterz powstać (Bernacki), itd.

Można wyróżnić w Psałterzu 3 części, sporządzone przez 3 pisarzy; pierwsza powstała w ostatnich latach XIV w., dalsze na początku wieku kolejnego. Pisownia jest prosta i dość konsekwentna, najlepsza w części pierwszej, w niej też jest najmniej wpływów czeskich (zwracano zwłaszcza uwagę na podobieństwa z psałterzami staroczeskimi: wittenberskim i klementyńskim). Przy tłumaczeniach autor niewolniczo trzyma się oryginału, stąd często łacińska składnia, błędne tłumaczenia, itp.  

·         Psałterz puławski

Rękopis znajdował się w Bibliotece Czartoryskich w Puławach (stąd nazwa), kopia z końca XV lub początku XVI w. Psalmy poprzedzone są krótkimi „argumentami”, które zawierają tytuły psalmów i objaśniają treść. Nie wiadomo, na jakim tłumaczeniu opierał się pisarz (może psałterze czeskie, może łacińskie). Psałterz puławski ma głównie znaczenie językowe.

 

·         Biblia szaroszpatacka (zwana Biblią królowej Zofii – ostatniej żony Jagiełły)

Tłumaczem był ks. Andrzej z Jaszowic, kapelan królowej. Mocno zdekompletowany, w XVII w. był w gimnazjum kalwińskim w Szarosz Patak (stąd nazwa) na Węgrzech.

Przekład jest niesamodzielny, często dosłowny, liczne czechizmy; posiada małe znaczenie literackie, natomiast jest ważnym zabytkiem językowym.

 

 

6. Apokryfy:

 

Apokryfy, czyli niekanoniczne opowieści, miały głównie zaspokajać ciekawość codziennego życia Jezusa czy Maryi, swobodnie uzupełniały luki oficjalnych pism religijnych.

 

·         Rozmyślanie przemyskie (czyli Żywot Najświętszej Rodziny)

Obecnie jest to własność BN w Warszawie. Zawiera tekst z wieku XV, spisany na początku XVI. Język, ortografia, jest często bardzo niekonsekwentna i błędna. Natomiast Rozmyślanie jest niezwykle bogate pod względem treści, stylu oraz walorów historyczno-kulturalnych (dokument kultury średniowiecznej).

Jest to samodzielna kompilacja różnych źródeł, ma na celu odmalowanie jak najciekawszego obrazu życia Chrystusa. Nie ma tu charakterystycznego dla średniowiecza schematyzmu i alegoryzmu; Rozmyślanie jest proste i obrazowe, cechuje je humanizm. Autor czerpie z licznych wzorców, ale swobodnie je modyfikuje, ubogacając tekst o uczucia, dopasowując je do realiów średniowiecznych (np. przedstawienie troski Maryi o Syna).

Można wyróżnić 3 części: pierwsza to przerobiona łacińska Vita metrica, druga – przeróbka ewangelii kanonicznych z włączeniem objaśnień z Comestora, trzecia – przeróbka nieznanej pasji łacińskiej z XV w.

·         Kazania magistra Jana z Szamotuł Paterka

Spisane między 1506 a 1518 r., zachowały się w zbiorach Książnicy Miejskiej w Toruniu. Paterek z uwielbieniem opisuje idealny obraz Matki Zbawiciela. Piszę językiem prostym, rzadko stosuje figury retoryczne, ale chętnie korzysta z przykładów (exempla), by ożywić opowiadanie.

·         Kodeks Wawrzyńca z Łaska (czyli Sprawa chędoga)

Rękopis z 1544r., dziś w zbiorach BN w Warszawie. Wawrzyniec z Łaska był tylko kopistą, nie autorem (świadczą o tym liczne pomyłki i niezrozumienie tekstu).

W kodeksie są 3 odrębne dzieła: Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej, Ewangelia Nikodema (obejmująca Akty Piłatowe i Zstąpienie do piekieł), Historia Trzech Króli. Całość jest niejednolita językowo i stylistycznie.

Sprawa chędoga – pasja staropolska, myśl o Męce Pańskiej splata się z modlitwami i licznymi wywodami teologicznymi; obfitość elementów legendowych i apokryficznych. Punktem wyjścia była Ewangelia Łukasza. Charakterystyczną częścią są żale i skargi Matki Boskiej (→ plankty).

Ewangelia Nikodema – źródłem jest inkunabuł łaciński, bardzo dosłownie tłumaczony.

Historia Trzech Króli – mechaniczny polski przekład łacińskiej legendy średniowiecznej Jana z Hildesheimu, która była bardzo rozpowszechniona w XV w.