PROZA STAROŻYTNA

V/IV w. p.n.e. - rozkwit greckiej prozy artystycznej, zwłaszcza HISTORIOGRAFII

→ Herodot z Halikarnasu - ojciec historiografii, mistrz opowiadania historycznego:

Dzieje - przedstawiają walkę między Grecją i Azją od poł. VI w. do r. 478 (wycofanie się Kserksesa)

- w czasach aleksandryjskich zostały podzielone na 9 ksiąg nazwanych imionami Muz

- centralna idea: koncepcja odwiecznego antagonizmu między Europą i Azją

- przeniknięte ideą religijną (dzieje realizacją bożego zamysłu)

- krytyczne ujęcie opisywanych wydarzeń

- NIE odkrył praw i prawidłowości rządzących historią

→ Tukidydes:
Wojna peloponeska - dzieło niedokończone, 8 ksiąg
- skupia się na przyczynach, aby odkryć mechanizmy („Dzieło moje jest bowiem

dorobkiem o nieprzemijającej wartości, a nie utworem dla chwilowego popisu”)

- szczególne miejsce zajmują przytaczane dosłownie mowy

→ Ksenofont z Aten:
Dzieje Hellenów - podjęcie relacji Tukidydesa (w miejscu, gdzie tamten przerwał)
- stara się utrzymać podobny styl

- nie podaje źródeł, na jakich się opiera

Wyprawa Cyrusa (Anabaza) - najpopularniejsze z jego dzieł

- rodzaj pamiętnika ukazującego odwrót 10 tys. najemnych żołnierzy

z bitwy pod Kunaksą

- wyraźna tendencja apologetycznaPLUTARCH

• Urodził się ok. 50r. W Cheronei (Beocja) w zamożnej rodzinie, zmarł ok. 130r.

• Studiował w Atenach, inspirował się platonizmem

• W wieku 16 lat uczestniczył w uroczystym oprowadzaniu cesarza Nerona po Delfach

• Podróżował kilka lat jako wędrowny mówca popisowy (mowy : np. Pochwała Rzymian, Pochwała Ateńczyków, diatryby (kazania) na tematy moralne (cnota, zazdrość, nienawiść)

• Zainteresował się historią rzymską nauczył się łaciny czytał Warro, Korneliusza. Liwiusza

• Za tajemnicę powodzenia Rzymian uznał „cnotę rzymską” (virtus Romanus), chwalił pokój rzymski

• Gorący patriota, chciał odrodzenia ojczyzny, pracował społecznie w Cheronei, był archontem, kapłanem Apollina

• Dla wykształcenia synów zorganizował rodzaj akademii, otwartej również dla innych

Twórczość Plutarcha:

• Tzw. Moralia (tylko część z nich zachowana), można je podzielić następująco:

• Utwory deklamowane - młodzieńcze

• Pisma pedagogiczne

• Pisma krytyczne (np. O Homerze)

• Pisma egzegetyczne (np. O stworzeniu duszy)

• Polemiki z epikurejczykami

• Dialogi

• Pisma pityjskie np. (Dlaczego Pytia nie mówi wierszem)

- W swych Moraliach polecał obrać sobie za wzór, patrona, jakiegoś wielkiego męża w historii i kierować się jego przykładem

- Okraszał je tzw. apoftegmatami - anegdotami dotyczącymi bohaterów, ich dowcipnymi powiedzeniami, sentencjami

Żywotopisarstwo:

• Pierwsze były żywoty postaci związanych z Beocją - zachował się z nich tylko żywot Arata (naczelnika Związku Achajskiego) napisany dla jego potomka jako wzór do naśladowania

• Pierwsza próba historyczna to żywot Artakserksesa (króla Persów)

• Zainteresowany historią rzymską pisał monografie cesarzy, zachowały się tylko 2 (Galba i Otho)

• Plutarch nie był oryginalny - dużo czytał, pisząc wykorzystywał cytaty i myśli innych autorów (dzięki temu znamy fragmenty dzieł, które się nie zachowały)

• Żywoty równoległe:

• 23 pary w 23 księgach

• pary: Grek vs Rzymianin

• szeroki przekrój postaci, czasem zestawienie ich w pary jest uzasadnione i zrozumiałe, czasem zupełnie sztuczne:

• bohaterowie mityczni: Tezeusz i Romulus

• wodzowie: Aleksander Wielki i Cezar

• prawodawcy; Likurg i Numa

• mówcy; Demostenes i Cycero

• zakończone syntetycznymi charakterystykami porównawczymi (synkresis)

• Plutarch posługuje się starożytnym schematem biografii perypatetycznej zawierającej: pochodzenie, wygląd, przyrodzony charakter, sposób wychowania, rodzina, ostatnie wypadki z życia

• Niewątpliwie pisząc korzystał z Dziejów Tacyta

Różnica między biografią a historią:

• Sam Plutarch miał świadomość tej różnicy

• Nie opowiadał szczegółowo przebiegu życia postaci

• Skupiał się na sytuacjach obrazujących charakter

• Chętnie przytaczał odezwania się ,charakterystyczne wypowiedzi

• Pomijał np. historie przebiegu bitew itp.

• Dla zilustrowania charakterów wybierał historyczne czyny

• Wplatał dużo spraw prywatnych

• Nie charakteryzował tylko i wyłącznie dobrych i cnotliwych charakterów

• Przedstawiając ludzi występnych chciał by ich postaci służyły jako przykłady odstraszające

Plutarch pisał Żywoty w celu moralizatorskim - chciał pokazać do czego prowadzą ludzkie namiętności, a do czego cnoty i przypomnieć czytelnikom jak w różnych sytuacjach zachowywali się wielcy mężowie przeszłości, aby współcześni mogli szukać w nich wzorców do naśladowania dla siebie.

Literacka spuścizna Plutarcha jest dość bogata (biorąc pod uwagę fakt, że posiadamy ok. 1/3 dzieł które napisał). Jeśli chodzi o formę, przeważają traktaty w formie obszernego listu do adresata bądź też pisane bezosobowo. Dużo jest też dialogów - platońska forma musiała pociągać Plutarcha

• Na uwagę zasługuje wszechstronność autora, który swoje pisma poświęcał rozmaitym zagadnieniom

• Znamienną cecha jest też erudycja (bardzo dużo czytał i cytował w swoich dziełach.

• Pierwsze utwory powstawały pod wpływem retoryki, później zrezygnował z niej

• Za istotniejszą w dziełach uważał treść nie formę - ale i o nią również dbał

Ze względu na charakter „Moraliów” można go uznać za nauczyciela mądrości życiowej - takiej która bierze pod uwagę realne życie i psychologię

W okresie Renesansu określano Plutarcha mianem „Wychowawcy Europy” przez traktat „O wychowaniu dzieci” - szczególnie wtedy popularny

Publiusz Korneliusz Tacyt

Biografia Tacyta:

• Urodził się ok. 55 r., zmarł ok. 120 r.

• Pochodził ze starej rodziny patrycjuszowskiej

• W Rzymie otrzymał staranne wykształcenie w zakresie retoryki, prawa, historii i filozofii

• Wymowę studiował u najwybitniejszych mówców współczesnych - Marka Apra i Juliusza Sekundusa

• Odbył karierę urzędniczą zdobywając kolejne godności publiczne (był m.in. trybunem ludowym, kwestorem, pretorem, konsulem, prokonsulem)

• Po zakończeniu kariery oddał się głównie pisaniu i publikowaniu swoich dzieł

Dzieła Tacyta:

● „Dialog o mówcach” - utwór dedykowany Faniuszowi Justusowi, ponieważ ów niejednokrotnie zapytywał go o przyczyny upadku wymowy w czasach im współczesnych. Tacyt nie odpowiada bezpośrednio adresatowi, lecz referuje rozmowę, której miał się przysłuchiwać w czasach swej młodości. W dialogu porusza Tacyt różne problemy; do najważniejszych należy kwestia upadku wymowy za cesarstwa, wychowanie dzieci, nauka w szkołach retorycznych. Utwór zawiera także pochwałę poezji. Na przyczyny upadku wymowy patrzył Tacyt z punktu widzenia historyka, jego zdaniem przyczyną tego upadku jest zmiana ustroju politycznego; dlatego dawna wymowa nie może się odrodzić w zmienionych warunkach. „Dialog o mówcach” pod względem stylistycznym pozostaje pod wpływem dialogów Cycerona (m. in. „De oratore”).

Publikacje dziejopisarskie rozpoczął w roku 98 żywotem swojego teścia, Gneusza Juliusza Agrykoli, który był zarządcą prowincji rzymskiej - Brytanii. „De vita et moribus Iulii Agricolae” ma charakter biografii pochwalnej, przy dominującej treści historycznej, geograficznej i etnograficznej

● Również w roku 98 została wydana przez Tacyta „Germania” - monografia etnologiczna tego kraju, dziełko dzieli się na 2 części, ogólną i szczegółową. W pierwszej mówi o granicach Germanii, pochodzeniu narodu, klimacie, życiu publicznym i prywatnym Germanów, w drugiej: opisuje poszczególne ludy zwracając uwagę na różnice w ich życiu i obyczajach. W opisie Germanii korzystał Tacyt z informacji ustnych i źródeł literackich (dzieła Pliniusza, Cezara, Liwiusza), opis ten jest w miarę wierny (co potwierdziły późniejsze źródła, zwłaszcza archeologiczne) i dość obiektywny, ukazuje zarówno dobre, jak i złe cechy Germanów. Zwraca tu uwagę ciągłe konfrontowanie przymiotów Germanów z przymiotami dawnych Rzymian i odnajdywanie w nic tych cnót, które niegdyś doprowadziły Rzym do potęgi, jakby autor chciał wskazać na grożące zdemobilizowanemu i zdemoralizowanemu Rzymowi z ich właśnie strony największe niebezpieczeństwo. ostrzegawczy i moralizatorski sens dzieła

Tacyt - historyk

Po wydaniu drobnych pism przyszła kolej na wielkie dzieła historyczne - „Dzieje”(„Historiae”) i „Roczniki”(„Annales”). Objęły one razem 30 ksiąg.

• Z „Dziejów” liczących pierwotnie 12 lub 14 ksiąg zachowały się tylko 4 pierwsze i początek piątej. Całe dzieło miało objąć rok 69 (tzw. rok 3 cesarzy) i okres rządów Wespazjana, Tytusa i Domicjana, a więc historię autorowi współczesną ( tytuł „Historiae” - w starożytności termin ten oznaczał historię współczesną).

• „Roczniki” liczyły prawdopodobnie 16 lub 18 ksiąg, Tacyt przedstawił w nich dzieje dynastii julijsko-klaudyjskiej, tj okres od śmierci Augusta ( podtytuł „Od śmierci boskiego Augusta”- „Ab excessu divi Augusti”). Podobnie jak „Dzieje” nie są zachowane kompletnie - zaginęły księgi VII - X i prawie cała V, a w kilku innych są spore luki.

• W obu dziełach zastosował układ annalistyczny - tzn. wydarzenia opowiada wg lat

• Korzystał z wielu źródeł, ale nie cytuje ich dokładnie (wcześniejsze nie zachowane dzieła innych historyków, pamiętniki znanych osobistości, autobiografie cesarzy, protokoły posiedzeń senatu + relacje ustne)

• Do źródeł miał stosunek krytyczny - sprawdzał informacje, usuwał błędy, wprowadzał nowe szczegóły

• Powstrzymywał się od ostatecznych osądów pozostawiając je raczej czytelnikowi, nie był jednak całkowicie obiektywny: faktów co prawda nie zmieniał, ale podawał je w takim oświetleniu na jakim mu zależało

• Wykazał się znajomością psychologii i natury ludzkiej - wnikał w motywy działających, szukał związków przyczynowych między opisywanymi wydarzeniami

• Styl Tacyta (prawdopodobnie wzorowany trochę na Slustiuszu):charakteryzuje się powagą, zwięzłością wysławiania, przy jednoczesnym poetyzowaniu, silnie zaprawiony retoryką - z tej racji jest uważany za najlepszego prozaika rzymskiego okresu cesarstwa

Dzieła historyczne pisał Tacyt niewątpliwie z celem dydaktyczno - moralizatorskim, o czym świadczą jego własne słowa: „... uważam za główne zadanie „Roczników”, aby cnót nie pomijały milczeniem, a za przewrotne słowa i czyny budziły grozę przed potomnością i niesławą”

---