Psychologia rozwojowa zajmuje się:

·Badanie zmian w zachowaniu, procesach i strukturach psychicznych człowieka na przestrzeni jego życia

·Opisywanie i wyjaśnianie różnych obserwowanych u ludzi wzorów zachowań

przedstawiciele (świat)

·Robert Havighurst – teoria zadań rozwojowych

·Daniel Levinson – stadia rozwoju i ich sekwencja

·Erik Erikson – kryzysy rozwojowe

·Helen Bee – teoria rozwoju

·Lew Wygotski - kulturowo-historyczna teoria rozwoju psychicznego

·Jean Piaget – rozwój poznawczy, umysłowy

przedstawiciele (polska)

·Maria Tyszkowa

·Maria Przetacznik-Gierowska

·Janusz Trempała

·Anna Brzezińska

Działy psychologii rozwojowej

·Psychologia historyczna

·Psychologia filogenetyczna

·Psychologia ontogenetyczna

·Psychologia historyczna – zajmuje się zagadnieniami zmian rozwojowych psychiki człowieka, jakie dokonują się w toku dziejów ludzkości od momentu wyodrębnienia się człowieka ze świata zwierząt aż do dnia dzisiejszego

·Psychologia filogenetyczna – zajmuje się analizą zmian rozwojowych psychiki w toku ewolucji gatunków (tj. filogenezy). Szczególny nacisk kładzie na zmiany funkcjonowania psychicznego przy przechodzeniu przez kolejne szczeble drabiny ewolucyjnej.

·Psychologia ontogenetyczna – zajmuje się badaniem zmian dokonujących się w psychice i zachowaniu się jednostki ludzkiej w toku pełnego cyklu życia indywidualnego. Jest to główny dział współczesnej psychologii rozwoju człowieka.

powiązania

Psychologia ogólna

Psychologia społeczna

Psychologia kliniczna

Psychologia wychowawcza

Psychologia pracy

Psychologia różnic indywidualnych

Psychologia sportu

Nauki humanistyczne
Nauki społeczne

Nauki medyczne i biologiczne biologia

podejscie multidyscyplinarne

·Wspólny obszar badań

·Każda z nauk bada ten sam przedmiot

·Dyscypliny zachowują swą tożsamość i autonomię

·Wnioski z badań i analiz wspólnie integrowane są w jedną całość

Przebieg i efekty procesu rozwoju Historia ekonomia

demografia

Socjologia Psychologia

Medycyna Biologia filozofia

podejscie interdysciplinarne

·Obszar podzielony na części

·Każda z dyscyplin bada swoją część

·Dyscypliny zachowują swoją tożsamość

·Każda z dyscyplin formułuje odrębne wnioski, które następnie są scalane

problemy wspolczesnej psychologii

rozwojowej

·Co się zmienia w toku życia człowieka

·Czym jest zmiana rozwojowa?

·Jakie czynniki poprzedzają pojawienie się zmian?

·Jak człowiek zmienia się na poszczególnych etapach życia itp..

Zadania psychologii rozwojowej
Poznawcze - podstawowe zadanie poznawcze psychologii rozwojowej to zrozumienie i wyjaśnienie rozwoju psychicznego człowieka.

Praktyczne :

-Prognozowanie przyszłych zmian rozwojowych.

-Czynna interwencja w proces rozwoju przez odpowiednie ukierunkowanie aktywności własnej podmiotu.

-Podstawa formułowania dyrektyw działania możliwych do zastosowania w wielu dziedzinach praktyki społecznej w celu wywołania zmian rozwojowych w zachowaniu się, postawach i przeżyciach ludzi.

Periodyzacja rozwoju człowieka

Dziecinstwo

·okres prenatalny (od poczęcia do narodzin)

·okres wczesnego dzieciństwa (od narodzin do 3rż)

podokres wieku niemowlęcego (0-1rż)

podokres wieku poniemowlęcego (2-3rż)

·okres średniego dzieciństwa – wiek przedszkolny (od 4-6rż)

·okres późnego dzieciństwa – młodszy wiek szkolny (7-12rż)

edolescencja

·podokres wczesnej adolescencji – wiek dorastania (od 12-15rż)

·podokres późniejszej adolescencji – wiek młodzieńczy (od 16-23rż)

Dorosłość

·okres wczesnej dorosłości (od 20-23 – 35-40rż)

·okres średniej dorosłości – wiek średni (35-40 – 55-60rż)

·Okres późnej dorosłości – wiek starzenia się (od 55-60rż i później)

podzial zw na Okres rozwojowy

·psychologia prenatalna

·psychologia rozwojowa niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa

·psychologia rozwoju dziecka

·psychologia młodzieży

·psychologia rozwoju człowieka dorosłego

·psychologia starzenia się i starości

techniki zbierania danych:
-> techniki wystandaryzowane i eksperymentalne i miękkie np.: wywiad, obserwacja, eksperyment

->testy psychologiczne

rozwój

·wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian, wykazujące obiektywne stwierdzalne różnicowanie się danego obiektu pod różnym względem

historia

Arystoteles

Darwin

Spencer

Tyszkowa

artystotels

w każdym okresie życia zmiany rozwojowe dotyczą trzech sfer

te trzy sfery są ściśle ze sobą powiązane

zmiana w jednym obszarze pociąga za sobą zmianę w pozostałych obszarach

Triada Arystotelesa

(1) sfera Soma – „natura biologiczna” człowieka

(2) sfera Polis – „natura społeczna” człowieka

(3) sfera Psyche – „natura psychiczna” (umysłowa) człowieka

karol darwin

Teoria biologicznej ewolucji gatunków

-Rozwój w aspekcie filogenetycznym jest zdeterminowany przez dziedziczność i środowisko.

-Rozwój w aspekcie ontogenetycznym jest funkcją dojrzewania (dziedziczność plus wiek życia) i środowiska.

-Zarówno wzrastanie (postęp), jak i spadek sprawności (regres) były interpretowane jako seria zmian. Ewolucja oznacza postęp (konotacje pozytywne).

Herbet spencer

Filozofia ewolucjonistyczna

-Rozwój polega na wzrastającym różnicowaniu się zjawisk oraz wzrastającym ich zintegrowaniu, uporządkowaniu i równowadze.

-Rozwój to postęp.

-Zahamowanie rozwoju – gdy dany układ osiągnie równowagę, jego rozwój zatrzymuje się, może nastąpić regres lub stopniowy rozpad.

Dwa ujecia rozwoju

mechanistyczne

•Rozwój psychiczny = ciąg zmian w zachowaniu
organismiczne

•Rozwój = zmiany w formie i organizacji wewnętrznej danego systemu

zmiana rozwojowa

•Jednokierunkowa (monotoniczna)

•Nieodwracalna

•Trwała

•Autonomiczna (spowodowana działaniem czynników tkwiących w całości lub w dominującej części wewnątrz danej jednostki)

•charakter ilościowy jak i jakościowy

rodzaje zmian rozwojowych

Kryterium: czas dokonywania zmian:

•Filogenetyczne

•Antropogenetyczne

•Ontogenetyczne

•Aktuarialna (mikrogeneza) – powstawanie nowych zjawisk 

kryterium: cechy i charakterystyczne następstwa

•Ilościowe – ciągłość rozwoju

•Jakościowe – stadialność rozwoju

rodzaje zmian rozwojowych według h.flavella

•Dodawanie – cechy późniejsze uzupełniają wcześniejsze, ale ich nie modyfikują, ani nie zastępują

•Substytucja – to co pojawia się później zastępuje to co było wcześniej

•Modyfikacja – to co pojawia się później powstaje w rezultacie modyfikacji tego co było wcześniej

•Inkluzja – to co wcześniejsze wchodzi w skład nowej zintegrowanej całości

•Mediacja – stan wcześniejszy staje się nieodwracalnym ogniwem pośrednim dla następnej zmiany pojmowanej jako krok w procesie rozwoju

rodzaje zmian zw. Na Podmiot zmian

•Zmiany intraindywidualne – zachodzą w psychice i zachowaniu się danej jednostki

•Zmiany interindywidualne – są wspólne ludziom i występują w sposób mniej lub bardziej podobny u większości z nich

tempo rozwoju

•Szybkość z jaką dokonują się zmiany w psychice i organiźmie człowieka

->progres przyśpieszenie

->regres opóźnienie

rozwój psychiczny

•dynamiczny proces prowadzący do zmian jakościowych w całokształcie procesów psychicznych lub w poszczególnych funkcjach.

Cechy rozwoju psychicznego

•długotrwałość

•progresywność

•ciągłość

•różnicowanie się i integracja

czynniki rozwojowe wg. Szumana

Wewnętrzne (biologiczne):

Anatomiczne i fizjologiczne wyposażenie

Potrzeby, skłonności i dążenia
Zewnętrzne (środowiskowe, społeczne)

Bodźce i wpływy środowiska
Umyślne, celowe rozwijanie i kształtowanie przez nauczanie i wychowanie

teorie jednoczynnikowe

Natywizm

•Najważniejsze: dziedziczenie i wrodzone dyspozycje psychiczne 

Empiryzm

•Najważniejsze: środowisko

teorie dwuczynnikowe

•Stern – współoddziaływanie dziedziczności i środowiska. Dyspozycje psychiczne przechodzą w trwałe właściwości dopiero pod wpływem środowiska.

Wieloczynnikowe teorie rozwoju

J. Piaget :

1.Dojrzewanie organizmu

2.Doświadczenia nabyte w procesie uczenia się i kontaktu ze środowiskiem

3.Środowisko społeczno-wychowawcze

4.samoregulacja

Koncepcja M. Żebrowskiej:

1.Zadatki organiczne

2.Własne aktywność jednostki

3.Środowisko

4.Nauczanie i wychowawnie

Teorie psychoanalityczne

•Koncepcja Z. Freuda
•Koncepcja E. Eriksona

Teorie psychoanalityczne

•Zmiany rozwojowe następują w wyniku oddziaływania wewnętrznych popędów i emocji na zachowanie

Teoria Z. Freuda

•Osobowość rozwija się w 5 fazach
•Czas rozwoju – do wieku młodzieńczego
Faza genitalna (12+)
Faza latencji (6-12)
Faza falliczna (3-6)
Faza analna (1-3)
Faza oralna (0-1)

Koncepcja Z.Freuda

Zalety:

•Znaczenie doświadczeń okresu niemowlęcego i wczesnego dzieciństwa
•Wyjaśnia choroby psychiczne

Wady:

Popędy nie są najbardziej istotne w życiu człowieka

teoria rozowju psychospołecznego wg eriksona

rozwój → skutek interakcji pomiędzy wewnętrznymi popędami a wymogami kultury

zadania wg koncepcji rozwojowej

niemowlectwo 0-2lata

•Społeczne przywiązanie
•Inteligencja sensomotoryczna i prymitywna przyczynowość
•Stałość przedmiotu
•Dojrzewanie funkcji sensorycznych i motorycznych
•Rozwój emocjonalny

dziecinstwo 2-4 lata
•Rozwój lokomocji
•Fantazja i zabawa
•Rozwój języka
•Samokontrola

wczesny wiek szkolny 5-7 lat
•Identyfikacja z płcią
•Operacje kontrolne
•Wczesny rozwój moralny
•Zabawa grupowa

średni wiek szkolny 8-12lat
•Kooperacja społeczna
•Samoocena
•Nabywanie sprawności szkolnych
•Zabawa zespołowa

wczesna adolescencja 12-17
•Dojrzewanie fizyczne

•Operacje formalne
•Rozwój emocjonalny
•Uczestniczenie w grupach rówieśniczych
•Związki heteroseksualne

późna adolescencja 18-22lata

•Autonomia w stosunku do rodziców
•Tożsamość dotycząca roli seksualnej
•Uwewnętrzniona moralność
•Wybory dotyczące zawodu i pracy (kariery zawodowej)

wczesna dorosłość 23-24lata
•Małżeństwo

•Urodzenie dzieci
•Praca
•Styl życia

średnia dorosłość 35-60lat

•Prowadzenie domu
•Opieka nad dziećmi
•Dbanie o karierę zawodową

późna dorosłośc – powyżej 60lat

•Radzenie sobie z fizycznymi zmianami organizmu
•Ukierunkowanie energii na nowe role
•Akceptacja swego życia
•Kształtowanie poglądu dotyczącego śmierci

kryzysy psychospołeczne

wiek	fazy
0-1	Podstawowa ufność – brak ufności
1-3	Autonomia – wstyd i zwątpienie
3-6	Inicjatywa – poczucie winy
6-12	Pracowitość – poczucie niższości
12-17i 18-22	Tożsamość – dyfuzja ról
23-34	Intymność - izolacja
35-60	Generatywność - stagnacja
61 +	Integralność ego - rozpacz

Podstawowa ufnośc – brak ufności 0-1 lat

Osiągnięcie zaufania do matki lub innej osoby sprawującej opiekę.

•dzieci muszą nauczyć się ufać temu, że inni troszczą się o ich podstawowe potrzeby
•jeśli opiekunowie odrzucają dziecko lub są niekonsekwentni dziecko może spostrzegać świat jako niebezpieczny, pełen niegodnych zaufania i niewiarogodnych ludzi
•matka lub główny opiekun jest “kluczowym” czynnikiem społecznym w rozwoju dziecka

autonomia wstyd i zwątpienie – 1-3 lata

osiągnięcie samokontroli i poczucia własnej odrębności

•dzieci muszą uczyć się być autonomiczne - jeść i ubierać się samodzielnie, dbać o własną higienę
•porażki w osiąganiu tej niezależności mogą zmusić dziecko do zwątpienia we własne zdolności i poczucia wstydu
•rodzice są “kluczowymi” czynnikami społecznymi w rozwoju dziecka

inicjatywa – poczucie winy 3-6 lat

ukształwanie orientacji na cele i inicjatywność w działaniu

•dzieci usiłują zachowywać się w “dorosły sposób” i próbują wziąć na siebie odpowiedzialność odnośnie spraw przekraczających ich aktualne możliwości
•obierają sobie czasem cele lub działania, które są sprzeczne z celami lub działaniami innych członków rodziny, a konflikty te wzbudzać mogą poczucie winy
•pomyślne rozwiązanie tego kryzysu wymaga wyważenia: dziecko musi utrzymać swoje “poczucie inicjatywy”, a równocześnie nauczyć się nie łamania praw, przywilejów lub celów innych
•rodzina to “kluczowy” czynnik społeczny w rozwoju

pracowitość – poczucie niższości 6-12 lat

osiągnięcie poczucia własnej kompetencji

•dzieci muszą doskonalić ważne społeczne i szkolne sprawności
•jest to okres, w którym dziecko porównuje siebie z rówieśnikami
•wystarczająco produktywne dziecko będzie zdobywać społeczne i szkolne sprawności w celu zdobycia pewności siebie
•porażka w zdobywaniu tych ważnych cech prowadzi do poczucia niższości
•znaczącymi czynnikami społecznymi są nauczyciele i rówieśnicy

tożsamość – dyfuzja ról – 12-17 oraz 18-22

osiągnięcie odpowiedzi na pytanie kim jestem i kim mogę być oraz wieność sobie

•jest to skrzyżowanie dzieciństwa i dojrzałości
•dorastający boryka się z pytaniem “kim jestem?”
•musi ustanowić podstawową tożsamość społeczną i zawodową lub pozostanie nieokreślony, co do roli, jaką ma pełnić, jako dorosły
•podstawowy czynnik społeczny w rozwoju to społeczność rówieśników

intymnośc – izolacja 23-24lata

osiągnięcie zdolności do miłości bez utraty poczucia własnej tożsamości

•podstawowe zadanie tej fazy to ustanowienie silnych przyjaźni, osiągnięcie “poczucia miłości”, wspólnoty (wspólnej tożsamości) z inną osobą
•uczucie samotności lub izolacji są prawdopodobnie rezultatem niezdolności do zbudowania przyjaźni czy związku intymnego
•podstawowymi czynnikami społecznymi są kochankowie, małżonkowie i bliscy przyjaciele

generatywność – stagnacja 35-60lat

potrzeba opiekowania się młodymi ludźmi i troska o los młodszych generacji

•w tej fazie dorośli stają przed zadaniem “bycia produktywnymi” w pracy, dbania o rozwój rodziny i zaspokajania potrzeb młodych ludzi
•te standardy generatywności są określone przez daną kulturę
•ci, którzy nie umieją lub nie chcą przyjąć tych zobowiązań ulegają stagnacji i / lub koncentracji na sobie
•znaczącymi czynnikami społecznymi są małżonkowie, dzieci, normy kulturowe

intergralność ego – rozpacz – 60 lat i więcej
osięgnięcie mądrości życiowej w wyniku pozytywnego bilansu życia

•starszy dorosły będzie spoglądał w przeszłość widząc ją jako znaczące, produktywne i szczęśliwe doświadczenie albo jako wielkie rozczarowanie, pełne niespełnionych obietnic i niezrealizowanych celów
•doświadczenia życiowe, a szczególnie doświadczenia społeczne determinują rozwiązanie tego ostatecznego kryzysu

Zalety:

•Wyjaśnienie roli kultury w życiu człowieka
•Wyjaśnienie rozwoju osobowości w różnym wieku

Wady:

Opis okresu w kategoriach kryzysu

Behawioryzm
1.Pawłow
2.Skiner
3.Watson
4.Bandura

teorie uczenia się

rozwój → gromadzenie świadczeń; zmiany zachowania pod wpływem czynników środowiska

warunki klasyczne wg Pawłowa
Uczenie ->bodźce obojętne + bodźce naturalne = reakcja

warunkowanie klasyczne
Forma uczenia się behawioralnego, w której bodziec poprzednio obojętny nabywa zdolność wywoływania takiego samego wrodzonego odruchu, jaki jest wywoływany przez inny bodziec

warunkowanie klasyczne
•Nabywanie
•Wygaszanie
•Samorzutne odnawianie
•Generalizacja
•Uczenie się różnicowania

Eksperyment – mały Albert (J. Watson, R. Rayner)
•Warunkowanie strachu u dziecka
•Bodziec bezwarunkowy – głośny dźwięk; reakcja – strach
•Bodziec warunkowy – szczur; reakcja – strach
Warunkowanie klasyczne wg I. Pawłowa

Zalety:
•Wyjaśnianie emocji (uczenie się) np. Fobia

Wady:
•Wyjaśnianie zmian w zachowaniu ograniczenia
•Ludzie nie są bierni

Warunkowanie instrumentalne (sprawcze)
rozwój → zmiany zachowania = nagradzania + karanie
Warunkowanie sprawcze
Konsekwencje danego zachowania (nagrody i kary) wpływają na prawdopodobieństwo jego wystąpienia

•Wzmocnienie pozytywne – bodziec prezentowany po reakcji zwiększa szansę ponownego wystąpienia •Wzmocnienie negatywne – usunięcie nieprzyjemnego bodźca

Warunkowanie instrumentalne Skinnera cd.

Zalety:

Wykorzystywanie w celu uczenia nowych zachowań

Wady:

Pomijanie teorii dziedziczności, czynników poznawczych, emocjonalnych, społecznych itp..

Warunki klasyczne	Warunki sprawcze
Zachowanie kontrolowane przez bodźce bezwarunkowe i warunkowe	Zachowanie kontrolowane przez konsekwencje (nagrody, kary) następujące po reakcji
Nowy bodziec zaczyna wywoływać stare zachowanie	Nowy bodziec (czynnik wzmacniający) wywołuje nowe zachowanie
Uczący się jest bierny (reakcje odruchowe)	Uczący się jest aktywny (zachowanie sprawcze)

Teoria społeczno-poznawcza Bandury

Warunkowanie nie jest konieczne
•Uczenie się = naśladownictwo zachowań, obserwacja i modelowanie

Uczenie się poprzez obserwację
Forma uczenia się poznawczego, w której nowe reakcje są nabywane po zaobserwowaniu zachowania innych osobników i konsekwencji ich zachowani

Teoria społeczno-poznawcza Bandur
Zalety:
•Wyjaśnianie jak modele wpływają na zachowanie
•Uwzględnianie czynników poznawczych i emocjonalnych

Wady:
•Nie daje całkowitego obrazu rozwoju


Teorie poznawcze
Uwzględnianie procesów poznawczych w toku rozwoju człowieka
Piagetowska teoria rozwoju poznawczego – dziecko jako mały naukowiec

CEL – zbadanie istoty rozwoju – chciał to osiągnąć poprzez prześledzenie sposobu, dzięki któremu dzieci stają się coraz bardziej zdolne do przystosowania się do środowiska.

Cele i metody

Etapy pracy:

1.Badanie rozwoju dziecięcego pojmowania specyficznych pojęć – czas, przestrzeń, szybkość itd.

Metody: Rozmowy z dziećmi. Zadawał im pytania np. : „Skąd się biorą chmury?”.

- Dzieci w różnym wieku.

- Wnioski o skokowym rozwoju – stadialność.

STADIA ROZUMIENIA PRZYCZYNOWOŚCI

Typ myślenia	Przykład odpowiedzi
MAGICZNY: do 3r.ż Dziecko może wpływać na przedmioty zewnętrzne myślą lub działaniem	"My sprawiamy, że się poruszają kiedy idziemy"
ANIMISTYCZNY: 3-7lat Dziecko przypisuje własne cechy przedmiotom	"Poruszają się same bo żyją"
LOGICZNY: od 8r.ż Dziecko ujmuje świat w kategoriach bezosobowych	"Wiatr je przesuwa"

Etapy pracy:

II. Ogólny pogląd na temat rozwoju intelektualnego – zamiast badać odrębne aspekty dziecięcego rozumowania połączył je w całościowy schemat.

Metody: obserwacje spontanicznych zachowań dziecka oraz jego reakcji na sytuacje zaaranżowane (np. prosił o posegregowanie obrazków w grupy). Sporządzał szczegółowe protokoły zachowania i wypowiedzi dzieci

Sedno piagetowskiej teorii rozwoju

Rozwój intelektualny można zrozumieć jedynie dzięki analizie dynamicznego i ciągłego WZAJEMNEGO ODDZIAŁYWANIA dziecka i otoczenia.

Definicje terminów piagetowskich

Inteligencja – „szczególny przypadek biologicznej adaptacji”; Odnosi się do procesów umysłowych, dzięki którym do takiej adaptacji dochodzi, a nie do różnic między jednostkami pod względem ich kompetencji poznawczych.

Adaptacja – dostrzegana u wszystkich organizmów biologicznych wrodzona tendencja do dostosowania się do wymagań środowiskowych.

Schemat – podstawowa struktura poznawcza oparta na czynnościach sensoryczno-motorycznych lub na myśli, którą jednostki wykorzystują by zrozumieć swoje doświadczenia.

Asymilacja – proces umysłowy, dzięki któremu jednostka włącza nowe doświadczenia do już istniejącego schematu, a zatem przetwarza przychodzącą informację tak, by „pasowała” do dotychczasowego typu myślenia.

Akomodacja – proces umysłowy, dzięki któremu jednostka modyfikuje istniejące schematy tak, by pasowały do nowych doświadczeń, a zatem dostosowuje poprzednie tryby myślenia do nadchodzących informacji

Asymilacja i akomodacja odzwierciedlają podstawowy mechanizm zmiany poznawczej.

Równowaga – stan, w którym schematy jednostki pozostają w równowadze ze środowiskiem. W przypadku braku równowagi, musi nastąpić restrukturyzacja schematów.

Podstawowe cechy teorii

1.Inteligencja zaczyna się od prymitywnych wzorców zachowań, które rozbudowują się na skutek kontaktu z przedmiotami świata zewnętrznego.

2.Wiedza jest konstruowana przez wzajemne oddziaływania dziecka i środowiska (działanie a nie bierny proces przyswajania).

3.Rozwój inteligencji polega na adaptacji do środowiska (asymilacja i akomodacja)

4. Poszukiwanie równowagi między nową informacją a rozwojem struktur poznawczych, to główna siła sprawcza rozwoju intelektualnego

dziecko = mały naukowiec

Stadia rozwoju poznawczego

•Stadium sensoryczno-motoczne (0-2r.ż)

•Stadium przedoperacyjne (2-6/7)
•Stadium operacji konkretnych (6/7-11/12)
•Stadium operacji formalnych (11/12-14-15)

1. Stadium sensoryczno-motoryczne od urodzenia do 2 r.ż.

•Uzależnienie od sensorycznych i motorycznych środków uczenia się i rozumienia świata.
•Opierające się na działaniu struktury poznawcze stają się coraz bardziej złożone i skoordynowane.
•Dopiero pod koniec tego okresu działania ulegają internalizacji i tworzą pierwsze symbole reprezentacyjne.

2. Stadium przedoperacyjne od 2 do 7 r. ż.

•Dzieci potrafią posługiwać się symbolami (słowa, obrazy umysłowe) w celu zrozumienia świata. •Możliwa jest zabawa oparta na wyobraźni, a dzieci wyraźnie potrafią oddzielić fantazję od rzeczywistości.
•Myślenie ma początkowo charakter egocentryczny i dopiero pod koniec tego okresu dzieci stają się zdolne do uwzględnienia punktu widzenia innych osób.

3. Stadium operacji konkretnych od 7 do 11 r. ż.

•Przyswajanie operacji umysłowych (wielokrotna klasyfikacja, odwracalność, szeregowanie, zasada zachowania stałości) i manipulacja symbolami.
•Pojawia się myślenie logiczne, ale rozwiązywanie problemów nadal ogranicza się do przedmiotów konkretnych i nie obejmuje pojęć abstrakcyjnych.

4. Stadium operacji formalnych od 11 r. ż.

•Dzieci są zdolne do operacji umysłowych na pojęciach abstrakcyjnych i do myślenia logicznego.
•Umiejętność rozważania różnych możliwości rozwiązania problemu bez ich wykonywania.
•Umiejętność poradzenia sobie z sytuacjami hipotetycznymi.
•Myślenie coraz bardziej dotyczy raczej pojęć, niż przedmiotów.

Korzyści

•Dzieci myślą w sposób jakościowo odmienny od dorosłych
•Rozwój intelektualny trwa od momentu narodzin
•Dzieci są uczniami aktywnymi
•Można odkryć wiele zjawisk otwierających drogę do umysłu dziecka

Mankamenty

•Pesymizm Piageta dotyczący, możliwości intelektualnych małych dzieci – Piaget błędnie wskazywał wiek określający moment osiągnięcia kolejnych kamieni milowych rozwoju.
•Zakwestionowano etapowy charakter procesu rozwoju – funkcje poznawcze następują w sposób mniej gwałtowny.

Wygotskiego społeczno-poznawcza teoria rozwoju: dziecko jako praktykant

Kluczowy czynnik rozwoju społecznego:

konkretna kultura, w której dziecko jest zakorzenione

oraz

interakcje z ludźmi posiadającymi znacznie większą od niego wiedzę

Charakter kontekstualny – dziecko jest elementem kontekstu kultury społecznej (inaczej niż u Piageta)

Charakter konstruktywistyczny – rozwój poznawczy polega na interpretacji przez dzieci informacji, z którymi się stykają (tak jak u Piageta)

Aspekty rozwoju

1.Kulturowy
2.Interpersonalny
3.Indywidualny

Aspekt kulturowy

Narzędzia kulturowe – wypracowane przez każde społeczeństwo i służące przekazywaniu tradycji przedmioty i umiejętności, które w tym celu muszą być przejmowane z pokolenia na pokolenie.

Przykłady

-Narzędzia technologiczne: zegar, rower, kalkulator

-Narzędzie psychologiczne: umiejętność czytania

Aspekt kulturowy

Opanowanie narzędzi umożliwia dzieciom życie w danym społeczeństwie (czas)
Narzędzia technologiczne i psychologiczne działają jednocześnie
Najważniejsze narzędzie kulturowe: JĘZYK

- główny środek przekazywania doświadczeń społecznych

- umożliwia dzieciom kierowanie własnymi działaniami

- w późniejszym okresie (około końca wieku przedszkolnego) zostaje zinternalizowany i przekształcony w myśl

Aspekt interpersonalny

Rozwój poznawczy dziecka jest wynikiem wzajemnych interakcji z osobami posiadającymi większą wiedzę i bardziej kompetentnymi.

Zdolność dziecka do czerpania korzyści z pomocy i wskazówek innych ludzi stanowi fundamentalny wyróżnik natury ludzkiej.
Zdolności intelektualne objawiają się najpierw we wspólnych działaniach z kompetentnym dorosłym, dopiero później zostają przez dziecko przejęte i zinternalizowane.

Aspekt interpersonalny

Rozwój poznawczy to postęp od interpsychicznego do intrapsychicznego; od regulacji wspólnej do autoregulacji = dziecko jako praktykant

Aspekt interpersonalny

Strefa najbliższego rozwoju – różnica pomiędzy tym, co dziecko już wie, a tym czego może się nauczyć pod kierunkiem innych
Jeżeli dorośli chcą mieć wpływ na rozwój dziecka, muszą dostosować swoje wysiłki w zakresie nauki tak, by mieściły się w jego strefie najbliższego rozwoju

Aspekt indywidualny

Konstruktywizm społeczny:

– uczenie się dziecka oparte jest raczej na aktywnym dążeniu do zrozumienia świata, niż na biernym przyswajaniu wiedzy;

- najskuteczniejsze uczenie się ma miejsce we współpracy z innymi.

Co się dzieje w strefie najbliższego rozwoju (SNR)?

SNR – rozstęp pomiędzy tym, co dziecko jest w stanie osiągnąć bez pomocy, a tym, co może osiągnąć przy pomocy osoby posiadającej większą wiedzę

Co się dzieje w strefie najbliższego rozwoju (SNR)?

Etap 1: kiedy działania dziecka wspierane są przez inne, bardziej kompetentne osoby.

- dominująca rola dorosłego

- pokazywanie, kierowanie

- dziecko dostosowuje się, naśladuje

Co się dzieje w strefie najbliższego rozwoju (SNR)?

Etap 2: kiedy dziecko samo wspiera się w działaniu

- dziecko przejmuje odpowiedzialność za pomyślne wykonanie zadania

- dziecko samo kieruje swoim zachowaniem podczas rozwiązywania zadania: mówi sobie na głos co ma zrobić

Etap 3: kiedy działanie jest zautomatyzowane

- brak form jawnej autoregulacji

- wykonanie zadania jest automatyczne

- wiedza o wykonaniu zadania zostaje zinternalizowana, tj. przeniesiona z poziomu społecznego (interpsychicznego) na poziom psychologiczny (intrapsychiczny)

Ukierunkowane uczestnictwo – procedura, dzięki której dorośli pomagają dzieciom w uzyskiwaniu wiedzy na drodze współpracy, w sytuacji rozwiązywania problemów.

Ukierunkowane uczestnictwo

Kierowanie uwagi na przedmioty
Ustalanie sekwencji działań
Dzielenie działań na mniejsze elementy
Uwypuklenie cech zasadniczych
Demonstrowanie, pokazywanie
Przypomnienie o kolejnych zadaniach
Bank pamięci
Kontrolowanie frustracji
Ocenianie powodzenia/porażki
Podtrzymywanie ukierunkowania na cel

Co się dzieje w strefie najbliższego rozwoju (SNR)?

Rusztowanie (wg. Davida Wooda) – proces, dzięki któremu dorośli służą dziecku pomocą w rozwiązywaniu problemu i dopasowują zarówno rodzaj, jak i zakres pomocy do jego możliwości;

Kiedy rusztowanie pomaga?

Dorosły potrafi dostosować się do dziecka – wrażliwość na potrzeby dziecka
Dziecko potrafi skorzystać z pomocy
Relacje dorosły - dziecko

Korzyści

Kontekst społeczno-kulturowy
Dziecka nie można traktować jako wyizolowanej jednostki

Mankamenty

Pominięcie wpływu wieku i indywidualności dziecka na rozwój
Pominięcie aspektów emocjonalnych w analizie czynników poznawczych i społecznych

Ekologiczna koncepcja rozwoju U. Bronfenbrenner

Teoria U. Bronfenbrennera

•otoczenie wywierana na jednostkę wpływ bezpośredni i wpływ pośredni
•inni ludzie (nośnicy tych wpływów)

Społeczne środowisko rozwoju człowieka

•Układ podsystemów wzajemnie od siebie zależnych
•Podsystemy są zagnieżdżone jedne w drugich

Rodzaje systemów

1.Mikrosystem
2.Mezosystem
3.Egzosystem
4.Makrosystem

Mikrosystem

•Wzorzec aktywności i ról społecznyc
•Wzorzec relacji interpersonalnych w środowisku
•Bezpośrednie relacje z osobami z różnych siedlisk społecznych: rodzice, rówieśnicy, nauczyciele

Mezosystem

•Wzajemne relacje między dwoma lub więcej siedliskami, w których aktywnie UCZESTNICZY osoba •Np. relacje dom - szkoła

Egzosystem

•Jedno lub więcej siedlisk, w których osoba NIE UCZESTNICZY…

ale

•to co się w nich dzieje pozostaje pod wpływem/lub wpływa na to – co dzieje się w siedliskach, w których osoba aktywnie uczestniczy

Makrosystem

•„zawartość” systemów niższego rzędu
•Ideologia, system wartości, system prawny w danym społeczeństwie

Wpływ otoczenia:

•Każda osoba indywidualnie spostrzega i interpretuje otoczenie – „moja rzeczywistość”
•Każdy rozwija się w innym środowisku (kontekście)

•Bezpośredni – z kim i w jakie interakcje wchodzi osoba w danym siedlisku
•Pośredni – zdarzenia w innym siedlisku, w którym osoba nie uczestniczy, które mają wpływ na jej funkcjonowanie

Przejście/przesunięcie ekologiczne

•Zmiana środowiska – nowe role społeczne
•Kluczowy moment w rozwoju

Ekologia rozwoju człowieka

•badanie procesów wzajemnych wpływów pomiędzy osobą, a zmieniającymi się właściwościami siedlisk, w których ona żyje
•na przebieg tych procesów wpływają relacje, jakie zachodzą między siedliskami oraz szerszy kontekst społeczny, w którym siedliska te są zanurzone.

Rozwój osobowości

Poziomy

•Cechy – stałe predyspozycje do określonych zachowań = struktura osobowości
•Motywy – dążenia, cele, wartości = mechanizmy motywacyjne (style adaptacji)
•Osobista narracja – znaczenie przypisywane swoim doświadczeniom = tożsamość osobista i społeczna

Definicja (L. Pervin)
•Osobowość to złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka.

•Odzwierciedla działanie natury (geny) i środowiska

•Aspekt czasowy – wspomnienia, reprezentacje mentalne teraźniejszości, oczekiwania

Rozwój osobowości

•Konieczność opisu całościowego
•Mechanizmy wewnętrzne i zewnętrzne
•Osobowość = nowa jakość ≠ suma części składowych

I. Perspektywa cech

•Temperament i wymiary osobowości
•Główne wymiary osobowości są wrodzone = stabilność w ciągu życia
•Rozwój osobowości = procesy biologiczne i oddziaływania środowiska
•Stałość cech i różnorodność przejawów

Cechy temperamentu a cechy osobowości

Różnice O T

Determinanty: b. społeczne ----- b. biologiczne

Czas ujawniania: dorośli ------------ dzieci

Populacja: ludzie ------------- ludzie i zwierzęta

Przedmiot: treść ------------- forma

Centralne funkcje ważne ------------- nieistotne

regulacyjne (integracja (ekspresja i

samokontrola) modyfikacja)

Wartościowanie ważne --------------- nie dotyczy

Główne wymiary osobowości (Eysenck)

•Ekstrawersja – introwersja
•Neurotyzm
•Psychotyzm

BIG FIVE – Wielka Piątka (Costa i McCrae):

EKSTRAWERSJA (towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, pozytywna emocjonalność)

UGODOWOŚĆ (zaufanie, prostolinijność, altruizm, uległość, skromność, skłonność do rozczulania się – współczucie)

SUMIENNOŚĆ(kompetencja, porządek, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga)

NEUROTYCZNOŚĆ (lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość – podatność na zranienie, nieśmiałość) – „Negatywna emocjonalność”

OTWARTOŚĆ NA DOŚWIADCZENIE (wartości, (wyobraźnia, estetyka, uczucia, działania, idee, wartości)

NEO-PI –R – podczynniki (240); NEO-FFI – tylko ogólne cechy (60)

Argumenty za Wielką Piątką

CZYNNIKI ISTNIEJĄ REALNIE – zgodność samoopisu i szacowania (,36-,60), stałość, znaczenie w adaptacji

NIEZMIENNICZOŚĆ – osobowość najlepiej można opisać przez 5 ogólnych czynników (uzyskane lub wymuszone, różne nazwy i treści!) - wszystkie inne cechy to składowe lub kombinacje;

UNIWERSALNOŚĆ –5 wymiarów można wyodrębnić niezależnie od rasy, płci i kultury, ale są skorelowane

Typy osobowości wg Freuda

•Osobowość oralna (faza oralna) – 1 rż

-Oralno – bierna (wczesna frustracja) = beztroska, pogoda ducha, nadmierna zależność, oczekiwanie opieki od otoczenia

-Oralno – sadystyczna (późna frustracja) = pesymizm, cynizm, uszczypliwość, sarkazm, kłótliwość, postawa roszczeniowa, nieufność

•Osobowość analna (faza analna) – 2-3 rż (wypróżnianie – napięcie-ulga)

-Analno – retencyjny – skłonność do zatrzymywania uczuć, gromadzenie przedmiotów, upór, zjadliwość, skąpstwo, pedanteria, sztywność, kompulsywna samokontrola (surowi rodzice)

-Analno – ekspulsywny – impulsywność, porywczość, brak uporządkowania i organizacji działań („pozwalanie sobie”)

•Osobowość falliczna

-typ falliczno – narcystyczny – u mężczyzn obsesja potwierdzania sukcesów, posiadania wielu dzieci; u kobiet osobowość histeryczna – koncentracja na kobiecości, flirtowanie ale brak umiejętności r. intymnych

UWAGA! – brak empirycznych potwierdzeń istnienia typów osobowości

II. Perspektywa stylu adaptacji

•Rozwój osobowości = wczesnodziecięce doświadczenia

•Przykłady:

-Kształtowanie się ego (psychoanaliza)

-Przystosowanie (socjobiologia)

-Zdolność do przetwarzania informacji/modelowania (p. poznawcza)

-Tendencje do samoaktualizacji (p. humanistyczna)

•Zmieniają się potrzeby/motywy
•Dążenie do dojrzałości
•Stałość = poczucie bezpieczeństwa, traumy z dzieciństwa, obecność motywów i dążeń kierujących zachowaniami
•Zmiana = pojawienie się nowych lub zanik poprzednich motywów

Psychoanaliza i psychologia ego (Freud)

•Strukturalny model osobowości:

-Id – całkowicie nieświadome

zasada przyjemności

instynkt seksualny – libido

instynkt śmierci – thanatos (agresja)

-Ego – wyłania się z id, czerpie energię z id, uzgadnia żądania id z wymaganiami świata

zasada rzeczywistości

częściowo świadome – rozważne decyzje

nieuświadomiona część – mechanizmy obronne (cel = zmniejszyć lęk)

-Superego – powstaje w wyniku kompleksu Edypa

zinternalizowana reprezentacja norm i wartości

Id: Tak, zrób to teraz - Superego: Nie, nigdy, nie wolno

funkcja superego – hamowanie impulsów, osiągnięcie perfekcji

Teoria relacji z obiektem (M. Mahler)

•Znaczenie najwcześniejszych relacji
•Pod ich wpływem kształtuje się JA
•Obiekt – wewnętrzna reprezentacja drugiej osoby – matki
•Ja powstaje w procesie różnicowania między obiektem a sobą
•Stadia (miesiące):

0-1- st. autyzmu

2-5 – s. symbiozy

6-60 – s. separacji – indywiduacji

-Lęk przed rozdzieleniem (do 9)

-Eksploracja otoczenia (do 15)

-Odrębność (do 23)

-Integracja obrazu obiektu (do 30)

Neopsychoanaliza – teoria K. Horney

•Lęk podstawowy – odczuwane przez dziecko poczucie izolacji i bezradności w świecie, który jest potencjalnie zły

•Bezradność dziecka – opieka rodziców – uczucia urazy i wrogości – niemożność wyrażenia – nasilenie lęku

•Trzy strategie radzenia sobie z lękiem: ku ludziom, przeciw ludziom, od ludzi

•Kształt osobowości = wczesne relacje interpersonalne

Teoria C.G. Junga

•Nieświadomość indywidualna – własne konflikty
•nieświadomość kolektywna – doświadczenia poprzednich pokoleń (archetypy)
•Archetypy:

Wielka Matka

Stary Mędrzec

Anima

Animus

Cień

Maska

•Typy osobowości: 2 postawy – ekstrawersja – introwersja; 4 funkcje – percepcja-intuicja; myślenie-uczucia

•Główna zadanie = rozwój Ja = stabilność osobowości (poprzez indywiduację = integracja wewnętrznych przeciwieństw)

Podejście humanistyczne (G. Allport)

•Poznanie i zrozumienie człowieka: niepowtarzalność i złożoność jednostki
•Etapy rozwoju Ja
•Funkcjonowanie osoby jest 1) świadome i racjonalne, 2) osadzone w teraźniejszości z odniesieniem do przyszłości, 3) spójne

„Człowiek wie, co robi i dlaczego to robi”

•Dojrzała osobowość

1. Poszerzanie zasięgu „ja” - poczucie odrębności, zaangażowanie, otwartość

2. Serdeczne kontakty z ludźmi - towarzyskie i intymne; szacunek, wolność, miłość

3. Dojrzałość emocjonalna: poczucie bezpieczeństwa + samoakceptacja

4. Realizm - w podejściu do siebie i świata; umiar, rozsądek

5. Obiektywizacja samego siebie: wgląd + humor

6. Jednocząca filozofia życia - nadaje cel i znaczenie

wnioski:

Rozwój osobowości:

•Wszystkie teorie zakładają rozwój osobowości
•Mimo licznych różnic (geny, środowisko, aktywność własna)
•Akcent na: WŁASNĄ AKTYWNOŚĆ PODMIOTU
-Autorefleksja i świadomy wysiłek
-Pośrednio = realizacja dalekosiężnych celów
•Zmienność interindywidualna – różnice między ludźmi (motywy, sens życia)

Rozwój moralny

Metafory rozwoju moralnego

1.Metafora organicznego wzrostu
2.Metafora maszyny
3.Metafora postępu w dyskursie i konwersacji

Metafora organicznego wzrostu

Rozwój to dojrzewanie (psychoanaliza)
Wrodzony wzorzec, środowisko = warunki do dojrzewania
Dziecko jest jak roślina, właściwie pielęgnowana może rozkwitnąć
Rozwój moralny = muszą być warunki do rozwoju wewnętrznego dobra, zalet.
Metafora maszyny

Rozwój = uczenie się i nauczanie. Najważniejsze jest środowisko.
Teorie bodziec-reakcje i teorie społecznego uczenia się.
Naśladownictwo; nagrody-kary
Moralność = efekt uczenia się społecznie aprobowanych ról i norm, wartości moralnych.

Metafora postępu w dyskursie i konwersacji

Dziecko to filozof aktywnie poznający świat
Teoria poznawczo-rozwojowa
Rozwój to reorganizacja struktur psychicznych będących wynikiem oddziaływań organizmu i środowiska Moralność = funkcja zrozumienia zasad i charakteru związków jednostki z innymi osobami w jej środowisku

Poznawczo-rozwojowa koncepcja rozwoju moralnego J. Piageta

Mechanizm rozwoju moralnego

≠ bierne przyjmowaniu „gotowych” reguł moralnych

= aktywne organizowanie i reorganizowaniu wiedzy moralnej - interakcje z rówieśnikami i dorosłymi.

Sądy moralne a nie zachowania moralne

Nie można mówić o wyraźnych stadiach
Można wskazywać na ewolucję w zakresie rozumienia pojęć moralnych

Dwa zasadnicze „stadia”:
- heteronomia moralna
- autonomia moralna

„Stadia” r. moralnego

I – moralność heteronomiczna = moralność przymusu
II – moralność autonomiczna = moralność współdziałania

Punkt widzenia Heteronomia:

-Dziecko widzi czyn jako całkowicie zły lub całkowicie dobry

-Myśli, że wszyscy widzą to tak samo

-Nie potrafi postawić siebie na miejscu innych - uwaga! –DzTU!

Autonomia: - Osądza czyny przez intencje, a nie przez konsekwencje

Intencjonalność Heteronomia: - Osądzanie czynu w kategoriach aktualnych konsekwencji, a nie motywacji

Autonomia:

- Uwzględnia intencje, a nie tylko konsekwencje

Reguły Heteronomia:

-Posłuszeństwo zasadom

-Zasady są nienaruszalne, święte, niezmienne

Autonomia:

-odkrywa, że reguły są tworzone przez ludzi i mogą być przez nich zmieniane

- ujmuje siebie jako zdolnego do zmiany reguł

Kara Heteronomia:

-Czyn jest zły jeśli wywołuje karę

-Kara sama w sobie określa zło czynu - Preferuje kary surowe i dające szansę zadośćuczynienia

Autonomia:

-Preferuje kary łagodne, dające szansę poprawy

-Kara ma umożliwić ofierze powrót do stanu poprzedniego

-Ma pomóc winnemu zrozumieć dlaczego źle postąpił i umożliwić poprawę

Immanentna sprawiedliwość Heteronomia:

-Myli prawo moralne z prawem fizycznym
-Wierzy, że wypadek lub nieszczęście po „przestępstwie” to kara

Autonomia:

- Nie myli naturalnego nieszczęścia z karą

Poznawczo-rozwojowa koncepcja rozwoju moralnego J. Piageta cd.

Okres przejścia z heteronomii do autonomii to okres dorastania
Paralelizm poznawczo-moralny = określonym zmianom w rozwoju rozumowania logicznego towarzyszą odpowiednie zmiany w strukturze sądów moralnych

Stadia Moralność
przedkonwencjonalna Wiek 4-10 lat
Moralność konwencjonalna 10-13 lat
Moralność postkonwencjonalna Powyżej 13 lat Albo dorosłość Albo nigdy

Stadia rozumowania moralnego wg Kohlberga

Moralność przedkonwencjonalna

Akcent na zewnętrzną kontrolę
Standardy pochodzą od innych i są przestrzegane w celu uniknięcia kary bądź otrzymania nagrody

Moralność przedkonwencjonalna
Stadium 1 – zorientowanie na karę i przestrzeganie zakazów:
- „Co mi się przydarzy”
- dzieci przestrzegają zasad innych, by uniknąć kary

Stadium 2 – cel instrumentalny i wymiana:
- „Drapnąłeś mnie w plecy, więc tobie też tak zrobię”
- dzieci przystosowują się do reguł wynikających z własnych interesów i z uwzględnienia tego, co inni mogą im w zamian zrobić

Moralność konwencjonalna

Dzieci chcą sprawić satysfakcję innym ludziom;
Ciągle obserwują standardy innych, w pewnym zakresie jednak zinternalizowały już te standardy;
Teraz chcą aby ci, z których opinią się liczą spostrzegali je jako „dobre”;
Są zdolne podjąć rolę autorytetów na tyle dobrze, by decydować, czy pewne czyny są wg ich standardów „dobre”

Stadium 3 - utrzymywanie wzajemnych relacji, przychylności innych i złotej reguły „Czy jestem dobrą dziewczynką?”, „Czy jesteś dobrym chłopcem?”:

- dzieci chcą sprawiać satysfakcję innym i pomagać im, potrafią oceniać ich intencje,

- rozwijają swe własne wyobrażenia na temat tego, co to znaczy „dobry człowiek”

Stadium 4 – system społeczny i świadomość „Co by było, gdyby każdy tak robił?”:

- ludzie są skoncentrowani na wypełnianiu swoich obowiązków, okazywaniu szacunku autorytetom, utrzymywaniu porządku społecznego

Moralność postkonwencjonalna

Poziom ten, to osiągnięcie prawdziwej moralności;
Po raz pierwszy osoba zauważa możliwość zaistnienia konfliktu między dwoma społecznie akceptowanymi standardami i próbuje podjąć wobec nich jakąś decyzję;
Dotyczy to zarówno obserwowanych standardów, jak i wnioskowania na temat dobra/zła; stadia 5 i 6 mogą stanowić alternatywne typy najwyższego poziomu rozwoju rozumowania moralnego

Stadium 5 – moralność kontraktu, praw jednostki, demokratycznie akceptowanego prawa:

- ludzie myślą w kategoriach racjonalnych wartościując wolę większości i opiekę ze strony społeczeństwa;

- spostrzegają, że te wartości dają się najbardziej utrzymywać przez przestrzeganie prawa;

- chociaż zauważają, że czasami zdarza się konflikt między potrzebami człowieka a prawem, to są przekonani, że ostatecznie lepiej jest dla społeczeństwa, jeżeli wszyscy przestrzegają prawa

Moralność postkonwencjonalna

Stadium 6 – moralność uniwersalnych zasad etycznych:

- ludzie działają według tego, co ich zdaniem jest prawidłowe, bez uwzględnienia prawnych ograniczeń czy opinii innych;

- postępują zgodnie ze zinternalizowanymi standardami, wiedząc, że gdyby tak nie postąpili nie byliby w zgodzie z samymi sobą