1. WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Zajmuje się poziomem B - jesteśmy jak niektórzy inni ludzie

„Różnice indywidualne” (Strelau) (międzyosobnicze) to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się miedzy sobą pod względem charakterystyk psychicznych i fizycznych.

Przedmiot psychologii różnic indywidualnych:

• Stałe różnice między ludźmi w zakresie:

- zdolności (inteligencja, zdolności specjalne)

- osobowości (w tym temperament)

- style funkcjonowania jednostki (style radzenia sobie ze stresem, style poznawcze)

• Determinanty różnic indywidualnych

• Metody pomiaru różnic indywidualnych

Różnice inter - i intraindywidualne

Interindywidualne - międzyosobnicze

Intraindywidualne - wewnątrzosobnicze (wynikają z działania czasu, w zależności od sytuacji)

Kategorie służące do opisu różnic indywidualnych

• CECHA - niezmienna dyspozycja lub względnie stała tendencja do określonych zachowań w powtarzalnych sytuacjach adekwatnych do tych zachowań

• WYMIAR - służy podkreśleniu tego, że jednostka zajmuje określone miejsce na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że możliwe jest jej zmierzenie

• CZYNNIK - wyodrębniona w rezultacie analizy czynnikowej zmienna skorelowana ze zmiennymi eksperymentalnymi i wyjaśniająca część zależności statystycznych pomiędzy tymi zmiennymi

Analiza czynnikowa - wyodrębnienie podstawowych wymiarów zachowania

• STYL - sposób przebiegu procesu psychofizycznego czynności albo działania

Pojęcie cechy w ujęciu Gordona Allporta

Cecha to struktura neuropsychologiczna mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego.

Cecha - potencjalne możliwości

Krytyka Waltera Mischela dotycząca pojęcia cechy

- cecha nie istnieje realnie

• Brak dowodów na spójność między sytuacyjną bądź czasową cechą (oprócz zdolności)

• Za spójność zachowania w większości odpowiadają warunki środowiska a nie wewnętrzne dyspozycje

• Cechy są tylko wyłącznie pewnymi kategoriami opisowymi za pomocą których ludzie opisują i upraszczają rzeczywistość, nie odzwierciedlają istnienia wewnętrznych cech

Krytyka Mischela

• Badania Hertshorne & May (1928) - studia nad uczciwością dzieci; uczciwość zależy od sytuacji

• Badanie Office of Strategic Services (OSS; 1948) - próba identyfikacji osób, które były dobrymi szpiegami; reakcja na stres zależy od sytuacji

Epstein - jednorazowy pomiar jest mało rzetelny trafny, bo jest obciążony specyfiką sytuacji w której dokonywany jest pomiar

Spójność sytuacyjna i czasowa cechy - współczynniki sięgają 0,6

Podsumowanie debaty OSOBA vs SYTUACJA

• Zachowanie jest funkcją sytuacji i właściwymi dla jednostki cechami osobowości i intelektu

• Istnieją różnice indywidualne w spójności zachowania

• Dowody na spójność lub zmienność w zachowaniu zależy od 5 zmiennych:

• Kto jest badany

• Gdzie odbywa się badanie

• Badane cechy ( np. inteligencja i temperament)

• Używane metody pomiaru

• Czy pomiary zostały zagregowane

Pojęcie cechy uwzględniające krytykę Waltera Mischela

CECHA - to względnie stała i swoista dla jednostki uogólniona tendencja do zachowania się lub reagowania w określony sposób, wyrażająca się w różnych, a zarazem spójnych z tą tendencją sytuacjach.

POJĘCIE STANU I CECHY

STAN	CECHA
- warunki krótkotrwałe	- warunki długotrwałe
- przejawia się w sposób ciągły	- ujawnia się w odpowiedzi na bodziec lub w określonych sytuacjach (tendencje)
- konkretny	- abstrakcyjny
- zależy od sytuacji	- zależy od osoby
- ma charakter zdarzenia	- ma charakter dyspozycji
- współ warunkowany przez cechę	- przejawia się w stanach
- może być zaobserwowany	- nie mogę być zaobserwowana

Cechy nie istnieją realnie, zmienne latentne (ukryte); byt abstrakcyjny; konstrukt teoretyczny; mierzona pośrednio.

Przedmiot pomiaru - zachowanie, poziom wykonania zadań umysłowych

POJĘCIE TYPU WG. WILLIAMA STERNA

Typ - „dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od innych grup

TYPOLOGIA HIPOKRATESA - GALENA W UJĘCIU „SZUFLADKOWYM” I WYMIAROWYM

CHARAKTERYSTYKI SPECYFICZNE DLA KATEGORII TYPU (STRELAU)

• Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną

• Typ stoi na pograniczu ego, co ogólne i indywidualne

• Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne, fizjologiczne bądź anatomiczne

• Granice między typami SA płynne

• Pojęcie typu obejmuje przede wszystkim cechy czy zespół cech dominujących

2. DETERMINANTY RÓŻNIC INDYWIDULNYCH W ZAKRESIE TEMPERAMENTU I INTELIGENCJI. PODSTAWY GENETYKI ZACHOWANIA

BADANIA ŹRÓDEŁ RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Poznawaniem przyczyn zmienności populacyjnej zajmuje się:

genetyka zachowania

- dyscyplina naukowa na pograniczu nauk biologicznych i behawioralnych

PRZEDMIOT GENETYKI ZACHOWANIA

• Poznawanie przyczyn zmienności populacji

• Ustalanie wkładu czynników genetycznych w ogólną zmienność zachowania w określonej populacji

• Ustalanie wkładu czynników środowiskowych w zmienność zachowania w dane populacji

• Identyfikacja genów związanych z RI w zachowaniu

OGÓLNE ZAŁOŻENIA GENETYKI ZACHOWANIA:

• Jednostki w populacji różnią się zarówno z przyczyn genetycznych jak i środowiskowych

• Zmienność z zakresie większości cech lub zachowań wynika z wpływów poligenowych (różnice indywidualne są uwarunkowane działaniem wielu genów niekiedy różnie umiejscowionych w chromosomach).

Podejście to jest uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do cech lub zachowań, których wyniki pomiaru mają rozkład normalny.

• GZ jako argument na rzecz roli czynnika biologicznego leżącego u podstaw mierzonych cech

• GZ pozwala na określenie udziału specyficznych składników genetycznych w determinowaniu RI

• GZ dostarcza jeden z najsilniejszych dowodów na rzecz roli środowiska w determinowaniu RI

• GZ pozwala na ilościową ocenę wkładu genotypu i środowiska w fenotypową wariancję mierzonego zachowania

DWA PUNKTY WIDZENIA NA GENETYKĘ ZACHOWANIA:

1. 
   Gen zachowanie

2. 
   Gene networks

Parents Economic BRAIN BEHAVIOUR

Environment

Siblings Education

Interakcja między genami

OJCOWIE GENETKI ZACHOWANIA:

Sir Francis Galton

- autor pytania: Natura czy Wydajność

- badania nad dziedzicznością geniuszu (Heredinary Genius)

Geniusz w dużej mierze zależy od dziedziczności

Gregor Mendel -czeski augustianin

- doświadczenia - badanie potomstwa krzyżówek różnych odmian grochu

- odkrywca podstawowych praw dziedziczności

I PRAWO - czystości gamet

II PRAWO - niezależnej segregacji cech

Charles Darwin

Wachadło natura - wychowanie na przestrzeni ponad stulecia:

Dziedziczność………… obecnie……………Wychowanie

1920 1950

1960 1970

1980

Galton

- eugenika

ŹRÓDLA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

GENETYCZNE ŚRODOWISKOWE

Addytywne Nieaddytywne Efekt Epigenetyczne Wspólne Specyficzne

GE oraz GxE

Dobór rodziców

GENETYCZNY CZYNNIK ADDYTYWNY

- pojęcie odnosi się do procesu dziedziczenia, przekazu genów z pokolenia rodziców do pokolenia potomnego. Dziecko od każdego z rodziców otrzymuje 50% własnych genów

DOBÓR RODZICÓW:

- zjawisko doboru rodziców w oparciu o kryterium genetycznie uwarunkowanych cech (charakterystyk)

- dobór może być losowy (przypadkowy) albo celowy (tendencyjny)

• dobór celowy opiera się na podobieństwie albo przeciwstawieństwie cech (tzw. dobór komplementarny)

GENETYCZNE CZYNNIKI NIEADDYTYWNE

- pojęcie odnosi się do zjawiska interakcji (wzajemnego oddziaływania na siebie) alleli genów w chromosomach organizmu potomnego; zjawisko to obejmuje interakcję alleli o tym samych umiejscowieniu w chromosomie (dominacja) albo o różnym umiejscowieniu (epistaza). Wpływ nieaddytywny nie jest wspólny dla osób spokrewnionych genetycznie (za wyjątkiem bliźniąt monozygotycznych).

EPIGENEZA

- METYLACJA - grupa metylowa (CH₃) przyłącza się do jednej z zasad azotowych budujących DNA - cytozyny, co hamuje transkrypcję i powoduje trwałe wyłączenie z ekspresji genu

- modyfikacje histonów

- wpływy epigenetyczne prawdopodobnie powodują różnice także między bliźniętami monozygotycznymi

ŚRODOWISKO WSPÓLNE

- zespół składników opisujących środowisko danej rodziny (biologicznej lub adopcyjnej)

- składniki te obejmują status społeczno - ekonomiczny (SES), otoczenie fizyczne (wyposażenie, mieszkanie), liczbę członków rodziny, tradycje, klimat rodziny, osobowość członków (zwłaszcza rodziców), rodzaj wzajemnych relacji, sposób wychowywania dzieci

POZIOMY ŚRODOWISKA WSPÓLNEGO:

SES

Warunki materialne

Klimat rodziny

Zachowanie członków rodziny

Wzajemny wpływ członków rodziny

Wychowanie dzieci

ŚRODOWISKO SPECYFICZNE

- Zasów indywidualnych niepowtarzalnych doświadczeń środowiskowych danej osoby; tworzy się w wyniku specyficznych dla tej osoby interakcji i korelacji jej genotypu w rodzinie i poza nią

Składniki środowiska specyficznego:

• Kolejność urodzenia dziecka

• Losowe zdarzenia i przeżycia (choroby, urazy pre- i postnatalne, rozdzielenie dzieci)

• Wynik interakcji pomiędzy rodzeństwem, dzieci i rodziców oraz pomiędzy pozostałymi członkami rodziny

• Czynniki pozarodzinne (skład grup rówieśniczych, rodzaj i wynik interakcji z rówieśnikami, nauczycielami i innych osób spoza rodziny, wpływ TV

• U osób starszych doświadczenia nabyte w pracy, ekonomiczne i psychologiczne warunki życia, nabyte zachowania, urazy, rodzaj relacji z innymi ludźmi

METODY BUDOWANIA GZ

• Genetyka ilościowa - badanie zmienności międzyosobniczej (różnice fenotypowe)

• Genetyka molekularna - badanie czynników determinujących rozwój wewnątrzosobniczy (struktura DNA, mechanizmy regulujące ekspresję genów)

BADANIA ILOŚCIOWE - badania bliźniąt:

Porównywanie fenotypowych różnic wewnątrz par MZ i DZ.

BADANIA RODZINNE:

Porównanie podobieństwa fenotypowego członków rodzin biologicznych (badanymi są rodzice i ich dzieci oraz rodzeństwo biologiczne).

Badania obejmują duże próby złożone z osób o różnych stopniu pokrewieństwa.

BADANIA ADOPCYJNE:

Próby badawcze - rodzice adopcyjni i ich adoptowane dzieci oraz rodzeństwo biologiczne i adoptowane wychowywane razem.

Pozwala wyraźnie oddzielić wpływy genetyczne od środowiska rodzinnego.

ODZIEDZICZALNOŚĆ

- szerokie rozumienie pojęcia: h_B² = V_G : V_P

- wąskie rozumienie pojęcia: h_A² = V_A :V_P

INTERAKCJA I KORELACJA GENOTYPU I ŚRODOWISKA

• INTERAKCJA - część wariancji przypisywanej interakcji pomiedzy różnymi genotypami a różnymi warunkami środowiskowymi

• KORELACJA - specyficzna ekspozycja ludzi na bodźce środowiskowe (poszukiwanie środowiska, któ®e odpowiada zdeterminowanym genetycznie cechom jednostki)

• Pasywna - przekazowi genetycznemu towarzyszy stworzenie warunków środowiskowych sprzyjających rozwojowi cech, które są uwarunkowane przekazanymi genami

• Reaktywna - dziecko podlega wpływom środowiskowym wynikającym z reakcji ludz na jego zach.

• Aktywna - wybór przez dziecko warunków środowiskowych odpowiadających jego genotypowi

IDENTYFIKOWANIE GENÓW ZWIAZANYCH Z ZACHOWANIEM

- cechy zachowania - złożone cechy ilościowe

- poszukiwanie genów związanych z zachowaniem - 2 grupy metodol.:

• Analiza sprzężeń (linkage analisis)

• Badania asocjacyjne (associacion study)

ASOCJACJA - powiązanie - współwystępowanie allelu umiejscowionego w konkretnym locus (miejsce genu w chromosomie) z badaną cehcą powyżej poziomu oczekiwanego jako przypadkowy

• Badania na poziomie populacyjnym lub przy zastosowaniu schematów rodzinnych.

BADANIA ASOCJACYJNE W POPULACJI: 2 strategie

1. Porównywanie osób u których występuje badana cecha (choroba) z osobami u których ona nie wystepuje pod względem częstości genotypowych lub allelicznych

Badanie Hauser i in. (2002)

2. Osoby o różnych genotypach porównywane pod względem wyników osiąganych na różnych wymiarach zachowania

BadanieTurakulova i in. (2004)

3. WPROWADZENIE W PROBLEMATYKĘ TEMPERAMENTU. KONSTYTUCJONALNE TEORIE TEMPERAMENTU. TYPOLOGIA PAWŁOWA. INTERAKCYJNA TEORIA TEMPERAMENTU THOMASA I CHESS.

KLASYFIKACJE TEORII TEMPEAMENTU (Strelau)

• Dziecko (Thomas, Chess, buss, Plomin) vs Dorosły (Eysenck, Strelau)

• Opisowe (Thomas, Chess) vs Przyczynowe (Buss, Plomin, Eysenck, Strelau)

• Jednowymiarowe (Zuckerman) vs Wielowymiarowe (Buss, Plomin, Eysenck, Thomas, Chess, Strelau)

• Emocje (Kagan) vs Całe zachowanie (Buss, Plomin, Eysenck, Strelau, Thomas i Chess, Zuckerman)

TEMPERAMENT A OSOBOWOŚĆ

TEMPERAMENT

- materiał wyjściowy na osnowie którego kształtuje się osobowość, obejmuje więc cechy osobowości pierwotne

(Allport - podst., pierw.)

W skład temperamentu wchodzą te cechy osobowości, które obecne są od wczesnego dzieciństwa (Buss i Plomin).

Temperament bejmuje te cechy osobowości które mają podłoże biologiczne (Strelau).

podstawy biologiczne temperament

środowisko fizyczne osobowość

środowisko społeczne (człowiek)

Różnice między temperamentem a konstruktem osobowości nie opartym na koncepcjach (Strelau)

TEMPERAMENT	WŁAŚCIWOŚCI RÓŻNICUJĄCE	OSOBOWOŚĆ
Czynnik biologiczny	Determinanty rozwoju	Czynnik społeczny
Niemowlęta	Stadium rozwoju w którym zjawisko występuje	Starsze dzieci i dorośli
Zwierzęta, Człowiek	Populacja, do której zjawisko się odnosi	Człowiek
Nieobecne	Zachowanie nasycone treścią	Obecne
Moderujące (reguluje wartość stym. Otoczenia bądź pob.jedn.)	Funkcje regulacyjne	Centralne

DEFINICJA TEMPERAMENTU - Strelau:

Cechy osobowości, które ujawniają się w okresie wczesnego dzieciństwa i posiadają genetyczne uwarunkowania. Charakteryzują się tez względną stałością i niezależnością oraz dostępnością bezpośrednio obserwowaną w zachowaniu

TYPOLOGIA HIPOKRATESA - GALENA

Ciało człowieka ma w sobie krew (z serca), flegmę i żółć (czarną - śledziona i żółtą- wątroba), soki stanowią naturę jego ciała i dzieki nim jest zdrowy lub chory. ………………..pozostają w odpowiednim stosunku

TYPY PIERWOTNE

• Sangwinik (przeważa krew, radosny, wylewny, towarzyski, pilny, pewny siebie, optymistyczny)

• Choleryk ( przeważa żółć żółta)

• Flegmatyk (flegma)

• Melancholik (czarna żółć)

TYPY WTÓRNE

• Ciepło / sucho

• Ciepło / wilgotno

• Zimno / sucho

• Zimno / wilgotno

TYPOLOGIA KRETSCHNERA

Główne założenie: cechy temperamentu wiążą się z budową ciała.

Temperamenty stanowią część psychiki, która za pośrednictwem………..

Pomiędzy budową anatomiczną a rodzajem zaburzeń psych. zachodzi zbieżność:

• maniakalno-depresyjni są pyknikami

• schizofrenicy - leptosomatykami

• epileptycy - atletyczni

Także u normalnych jest związek pomiędzy budową, temperamentem i skłonnością do zaburzeń psychicznych.

TYP ANATOMICZNY A TEMPERAMENT

1. LEPTOSOMATYCZNY (wysoki, chudy) - temperament SCHOZOTYMICZNY : skłonność do schizofrenii, autyzmu, zmienność emocjonalna, sztywność przyzwyczajeń, wycofywanie się ze świata zewnętrznego

2. ATLETYCZNY - temperament IKSOTYMICZNY: skłonność do epilepsji, cicha, wrażliwa, słaba mimika i pantomima, osoba mało plastyczna, z trudem przystosowuje się do otoczenia

3. PYKNICZNY - temperament CYKLOTYMICZNY: skłonność do zapadania na psychozę maniakalno - depresyjną; Często przechodzą od radości do smutku, łatwo nawiązują kontakt z otoczeniem, ich poglądy są realistyczne

Obszary funkcjonowania psych., w których przejawia się temperament (Kretschner):

• Psychostezja (wrażliwość na bodźce psych. (nadmierna vs zbyt słaba)

• Nastrój (radość vs smutek)

• Ruchliwość psych. - ogólne tempo ruchu oraz specyficzne sposoby poruszania się

TYPOLOGIA TEMPARAMENTU SHELDONA

3 podstawowe składniki konstytucji fizycznej:

• Emdomorficzny

• Mezomorficzny

• Ektomorficzny

Składniki występują różnych proporcjach a ich specyficzna kompozycja tworzy SOMATOTYP

Badał osoby zdrowe.

endo mezo ekto

TYP ENDOMORFICZNY 7 - 1 - 1

- wiscerotonia (przewaga narządów trawiennych), upodobania społeczne, równomierne zabarwienie emocjonalne, zadowolenie z siebie, brak wybuchowości, łagodność

TYP MEZOMORFICZNY 1 - 7 - 1

- somatotonia (układ kostny i mięśnie), upodobanie do ryzyka i przypadku, śmiałość w sposobie bycia, agresywność, nadmierna dojrzałość w sposobie bycia

TYP EKTOMORFICZNY 1 - 1 - 7

- cerebrotonia ( układ nerwowy- cechy temperamentu uwarunkowane dominacją funkcyjną wyższych ośrodków nerwowych ), upodobanie do skrytości uczuć, zahamowanie emocjonalne, lęk przed kontaktami społecznymi, powściągliwość i upodobania do samotności

TYPY PSCYHOLOGICZNE JUNGA

2 rodzaje postaw ludzkich: ekstrawertywna (na zew) i introwertywna (do wew.). Postawy przejawiają się w wrażeniach zmysłowych, myśleniu, uczuciach i intuicji.

TEORIA TEMPERAMENTU PAWŁOWA

Zasada NERWIZMU - każde zachowanie kontrolowane i regulowane przez OUN

4 podstawowe właściwości układu nerwowego:

1. Siła procesu pobudzenia - zdolność komórek nerwowych do pracy bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego; w sytuacji nadmiernej stymulacji i ilości bodźców włącza się bezwarunkowe hamowanie zapobiegające przeciążeniu

2. Siła procesu hamowania (wygaszanie reakcji?)

3. Ruchliwość procesów nerwowych - zdolność do zastępowania jednej reakcji zach. Inną

4. Równowaga procesów nerwowych (wtórna) jest stosunkiem pobudzenia do hamowania

Słaby - melancholik

(małe pobudzenie i hamowanie)

typ

układu

nerwowego niezrównoważony - choleryk

(duże pobudzenie i hamowanie)

Silny

ruchliwy - sangwinik

zrównoważony (duża ruchliwość)

powolny - flegmatyk

(niska ruchliwość, reszta wys.)

GŁÓWNE POSTULATY METODOLOGICZNE NEOPAWŁOWSKIE (TIEPŁOW, NIEBYLICA)

• Prymat badań specyfiki poszcz. cech układu nerwowego nad badaniem konfiguracji cech - a nie typach

• Prymat analizy matematyczno - statystycznej nad opisem cech

• Eksperyment laboratoryjny jako podstawowa metoda badań

• Koncentracja na reakcjach mimowolnych

• Dobór wskaźników psychofizjologicznych i bioelektrycznych obok odruchów warunkowych

• Rezygnacja z postawy oceniającej wobec cech

Wyodrębnili cechy układu nerwowego:

• Dynamiczność układu nerwowego (EEG wskaź.)

• Labilność układu nerwowego (prędkość wzbudzania i zanikania)

• Aktyw owalność

Biologicznie uwarunkowane cechy osobowości związane z typologia Pawłowa:

• Ekstrawersja

• Neurotyczność

• Lęk

• Cechy RTT (żwawość, wytrzymałość, wrażliwość sensoryczna)

INTERAKCYJNA KONEPCJA TEMPERAMENTU ALEKSANDRA THOMASA I STELLI CHESS

- temperament jako cechy stylistyczne odnoszące się d charakterystyki

- opis cech dokonany w oparciu o wyniki badań podłużnych (NYLS)

- kategorie temperamentu: aktywność, rytmiczność, zbliżanie się i wycofywanie, siła reakcji, jakość nastroju, roztargnienie, zasięg uwagi, wytrwałość)

Temperament trudny, łatwy, wolno rozgrzewający się

- stałość charakterystyk temp. I zmienność ich przejawów na przestrzeni życia jednostki

- dobroć dopasowania - zgodność między możliwościami jednostki, jaj temperamentem oraz innymi cechami indywidualnymi a oczekiwaniami i wymaganiami otoczenia (rodziców, rówieśników)

„TEMPERAMENT TRUDNY”

• Brak rytmiczności funkcji biologicznych

• Tendencja do wycofywania się

• Małe zdolności przystosowawcze

• Przewaga negatywnych reakcji emocjonalnych

• Mała aktywność większe roztargnienie

Czysto opisowy charakter teorii niezmienności temperamentu.

4. TEORIE TEMPERAMENTU ZORIENTOWANE NA DZIECKO - KONCEPCJE ROTHBART I DERRYBERRY'EGO ORAZ BUSSA I PLOMINA.

GENETYCZNA TEORIA TEMPERAMENTU (BUSS, PLOMIN)

TEMPERAMENT

- zespół dziedzicznych cech osobowości, które ujawniaj asie już we wczesnycm okresie życia jednostki. Cechy te są zdeterminowane genetycznie i ujawniają się w pierwszym roku życia dziecka.

Cechy = temperament

Temperament tworzy zrąb osobowości, rdzeń (Strelau też) - na ich bazie kształtuje się reszta cech.

Temperament reguluje stosunki człowieka ze środowiskiem.

WYMIARY TEMPERAMENTU EAS

- emocjonalność

- aktywność

- towarzyskość

- dawniej impulsywność (usunęli bo nie wykazali genetycznej determinacji), no i jest złożona

1. EMOCJONALNOŚĆ (pojawia się najwcześniej) - skłonność do reagowania silnym pobudzeniem

• Niezadowolenie - najwcześniejszy objaw, tendencja do łatwego, silnego reagowania niepokojem ( bieguny: brak reakcji niekontrolowanie się)

• Strach - wyodrębnia się z niezadowolenia ok. 2-3 miesiąca - jako skłonność do unikania awersyjnej stymulacji, ucieczka przed zagrożeniem (nasilenie rakcji mimicznych, zmiany fizjologiczne, poznawcze - u starszych)

• Złość - z niezadowolenia, ok. 6 miesiąca, związana z reakcjami motorycznymi, poznawczymi u starszych. Chodzi o poziom aktywacji oranizmu, bo to odróżnia emocje negatywne (poziom wysoki) od pozytywnych. Dlatego skupiają się na negatywnych. Behawioralna aktywacja emocji - tylko je da się zmierzyć.

2. AKTYWNOŚĆ - czysto fizyczny aspekt związany z wydatkowaniem energii fizycznej

2 składniki:

• Tempo - szybkość działania (szybkie mówienie, chodzenie itp.)

• Wigor - siła lub intensywność reakcji (głośne mówienie, śmiech)

• mniej znaczące - wytrzymałość (kontynuowanie pracy lub zabawy); składnik motywacyjny (potrzeba wydatkowania energii)

3. TOWARZYSKOŚĆ - aspekt kierunkowy; dążenie, tendencja do poszukiwania ludzi, przebywania z nimi i unikania samotności

Źródła:

• Nagrody społeczne - wspólna aktywność (zabawa, wspólne oglądanie TV) ; uwaga otrzymywana od innych - obecność zapobiegająca poczuciu izolacji

• Reakcje świadczące o istnieniu rzeczywistej interakcji (np. wyrażanie zainteresowania)

+ NIEŚMIAŁOŚĆ - pochodna towarzyskości - odnosi się do zach. przejawianych w obecności osób przypadkowych lub obcych ( u dzieci zanika); wyraża się w zahamowaniu i skrępowaniu, którym towarzyszy poczucie napięcia i dyskomfortu oraz dążenie do wycofywania się z interakcji społ.; strach przejawiany w syt. społ. (podstawy genetyczne); inna forma nieśmiałości, która wynika ze świadomości własnej osoby jako obiektu społ. - rezultat procesu socjalizacji, powst. w okresie dojrzewania - ta nie należy do temperamentu

BIOLOGICZNE PODSTAWY EAS

• Emocjonalność - poziom aktywacji autonomicznej - działalność układu współczulnego

• Aktywność - aktywacja behawioralna wahajaca się od głębokiego do silnego pobudzenia

• Towarzyskość - aktywacja struktur mózgu

Kwestionariusz EAS - dla dorosłych - D; dwie dla dzieci - C (szanowanie rodziców czy nauczycieli)

TEMPERAMENT ZAHAMOWANY I NIEZAHAMOWANY - koncepcja KAGANA

• Jednowymiarowa

• Nieśmiałość/lękowość vs śmiałość/towarzyskość - jedyna cecha temperamentu, która się nie zmienia w trakcie rozwoju

• Na bazie natężenia cechy wyróżnia dwa podstawowe typy/kategorie temperamentu

KATEGORIE TEMPERAMENTU:

• Temperament zahamowany (około 10% dzieci) - dziecko reaguje na nowe bodźce w sposób nieśmiały i ostrożny, powstrzymuje się od okazywania emocji, jest wystraszone

• Temperament niezahamowany (ok. 25%) - dziecko nawiązuje kontakt w reakcji na nowe sytuacje, jest rozmowne, spontanicznie okazuje emocje, nie boi się

Reszta dzieci jest gdzieś pomiędzy

BIOLOGICZNE PODSTAWY TEMPARAMENTU ZAHAMOWANEGO I NIEZAHAMOWANEGO:

- reaktywność układu limbicznego (ciało migdałowate, podwzgórze)

- aktywność układów przysadka - nadnercze, siatkowatego i współczulnego

- odziedziczalność - 62% (Emile i Inn. 1992), 14 mies. dzieci

ROZWOJOWY MODEL TEMPERAMENTU ROTHBART I DERRYBERRY

- krytyka programu NYLS (Thomas i Chess) - odnośnie tego, że jest opisowy

- osadzony teoretycznie i empirycznie w psychologii rozwojowej

REAKTYWNOŚĆ I SAMOREGULACJA

Temperament - konstytucjonalnie uwarunkowane różnice w reaktywności i samoregulacji

Konstytucjonalność - względnie trwałe wyposażenie biologiczne jednostki, podlegające wpływowi czynników dziedzicznych, dojrzewania i doświadczenia

Reaktywność - pobudliwość fizjologiczna; może być ujemna/dodatnia i na poziomach: reaktywność somatyczna, autonomiczna, poznawcza, endokrynna

Samoregulacja - procesy modyfikujące (obniżają bądź podwyższają reaktywność

(tabela ze Strelaua started with - intensywność, jakość, stan..)

ŚWIADOMA, WYTĘŻONA KONTROLA - zmiany jakościowe w mechanizmach kontroli zachowania:

- małe dzieci - sterowanie uwagą

- starsze dzieci i dorośli - kontrola werbalna

Im lepiej rozwinięta kontrola, tym mniejsza negatywna emocjonalność

CECHY TEMPERAMENTU

- ujawniają się w 3 sferach funkcjonowania jednostki:

• Uwagi

• Emocji

• Motoryki

zgodnie z indywidualną specyfik. rozwojową

• Noworodek - niezadowolenie i łatwość uspokajania, aktywność, orientacja i czujność, zbliżanie - wycofywanie

• Wczesne niemowlęctwo - uśmiech i śmiech, wokalizacja, poszukiwanie i unikanie bodźców, frustracja

• Późne niemowlęctwo - kontrola zachowania i strachliwość

• Wiek przedszkolny i wyżej - dalszy rozwój kontroli zachowania

3 projekcje z pnia mózgu - pierwotnie

Dalsze dojrzewianie - lepsza (kora)

Kontrola (dopamina,serotonina, noradrenalina)

5. TRZY, PIĘĆ A MOŻE SIEDEM WYMIARÓW OSOBOWOŚCI (TEMPERAMENTU)? TEORIE TEMPERAMENTU ZORIENTOWANE NA CZŁOWIEKA DOROSŁEGO - KONCEPCJE EYSENCKA, COSTY I MCCRAE'A ORAZ CLONINGERA.

3 - Eysensk

5 - Costa, McCrae

7 - Cloninger

TEORIA PEN Hansa Jurgena EYSENCKA

Osobowość posiada 2 zasadnicze aspekty - temperament i inteligencję.

OSOBOWOŚĆ = TEMPERAMENT

Poziomy organizacji zachowania wg. Eysencka

Typ

Cecha

Reakcje nawykowe

Reakcje specyficzne

DEFINICJA 3 SUPERCZYNNIKÓW PEN

• EKSTRAWERSJA (E) - tend. do kierowania aktywności na zewnątrz, do czerpania satysfakcji z aktywności uczestniczenia w otoczeniu fizycznym i społecznym

• NEUROTYCZNOŚĆ (N) - poziom stałości, zrównoważenie emocjonalne

• PSYCHOTYCZNOŚĆ (P) - wysoki poziom tej cechy typowy jest dla ludzi aspołecznych, chłodnych, nie troszczących się o innych

(E) Ekstrawersja - Introwersja

(N)Neurotyczność - Stabilność emocjonalna

(nie jest patologiczne)

(P) Altruizm - Przestępczość (PATOLOGIA!!!)

empatia schizofrenia

uspołecznienie

Dalsze Bliższe Bliższe Dalsze

czynniki czynniki konsekwencje konsekwencje

poprzedzające poprzedzające

Genet.determin. Biol. czynniki Układ cech

Zachowań pośredniczące osobow. Badania eksperymentalne Zachowania społ.

Czynniki PEN w relacji do typologii Hipokratesa - Galena

chwiejność emocjonalna

melancholik choleryk

introwersja ekstrawersja

flegmatyk sangwinik

stabilność emocjonalna

BIOLOGICZNE PODŁOŻE

EKSTRAWERSJA		INTROWERSJA
P < H	Teoria hamowania	P > H
Chronicznie niski poziom aktywacji	Teoria aktywacji	Chronicznie wysoki poziom aktywacji
Leki pobudzające P < H P > H	Postulat leków	Leki uspokajające P > H P < H

TEORIA HAMOWANIA - jednostki różnią się pod względem tego, jak szybkie jest pobudzenie i jak szybko zanika

TEORIA AKTYWACJI KOROWEJ regulowanej prez ośrodki podkorowe

Pętla kory mózgowej różnice w ich aktywacji wpływają na ekstrawersję i introwersję

układ wstępujący

Hamowanie ochronne - szybciej pojawia się u introwertyków, bo mają chronicznie wysoki poziom aktywacji; nie potrzebują już większych bodźców nawet przy bodźcach o niskiej częstotliwości; potrzebują mało pobudzenia

PODSTAWOWE TWIERDZENIA EYSENCKA DOTYCZACE FUNKCJONALNEGO ZNACZENIA ELSTRAWERSJI

• Związek między siłą bodźca z poziomem wykonania jest modyfikowany przez wymiar ekstrawersja - introwersja

• Ekstrawertycy poszukują stymulacji, zaś introwertycy jej unikają, co motywowane jest zabarwieniem emocjonalnym bodźców

• Warunkowanie przebiega łatwiej u introwertyków niż u ekstrawertyków

Bodźce o słabej częst. Ekstrawertyk odbiera pozytywnie; Introwertyk - negatywnie (im mocniejszy tym ma gorsze zabarwienie emocjonalne). U introwertyków szybciej zachodzi proces socjalizacji, są bardziej podatni na warunkowanie, szybciej zachodzą odruchy warunkowe.

EKSTRAWERSJA A ZACHOWANIA SEKSUALNE:

Częściej angażują się w kontakty towarzyskie, sporty, często ryzykowne zachowania seksualne, rozwiązłość seksualna (tylko w naszym kręgu kulturowym)

NEUROTYCZNOŚĆ - PODŁOŻE BIOLOGICZNE

Brak równowagi między układem współczulnym i przywspółczulnym

Układ współczulny ma przewagę nad przywspółczulnym.

Różnice indywidualne związane z różnicami indywidualnymi, z funkcjonowaniem układu limbicznego w mózgu (hipokamp, ciało migdałowate, przegroda, podwzgórze)

Pewną rolę w powstawaniu neurotyczności odgrywa układ wstępujący, układ siatkowaty.

PSYCHOTYCZNOŚĆ - PODŁOŻE BIOLOGICZNE

Psychotycznie mają niski poziom oksydazy monoaminowej, a wysoki poziom dopaminy

Psychotyczność jest związana z dezorganizacją ośrodkowego układu nerwowego (kory mózgowej, układu limbicznego, siatkowatego)

PSYCHOTYCZNOŚĆ - FUNKCJONALNE ZNACZENIE

• Osoby twórcze, kreatywne, mają wyższe wyniki na wymiarze psychotyczności (Eysenck, 1995)

• Przestępcy mają wyższe wyniki na wymiarach P, E i N (Eysenck i Eysenck, 1985)

KONCEPCJA JEFFREY'A GRAYA

(uczeń i współpracownik Eysencka)

EKSTRAWERSJA i NEUROTYCZNOŚĆ to cechy wtórne, będące wynikiem kombinacji 2 podstawowych cech temperamentu: lęku i impulsywności.

E = niski lęk, wysoka impulsywność

I = wysoki lęk, niska impulsywność

N = wysoki lęk i impulsywność

SE = niski lęk i impulsywność

(stabilność emocjonalna)

MECHANIZM LEŻĄCY U PODŁOŻĄ LĘKU - BIS

BIS

- oparty o układ przegrody hipokampa

- wrażliwy na sygnały:

• Kary

• Braku nagrody

• Nowość (niepewność)

- reakcje układu:

• Hamowanie zachowania

• Wzrost aktywności

• Wytężona uwaga, zintensyfikowana

- stan emocjonalny towarzyszący to lęk jako stan

- przewaga BISu u osób lękowych, introwertywnych i neurotycznych

MECHANIZM LEŻĄCY U PODSTAW IMPULSYWNOŚCI - BAS

BAS

- zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza i kora nowa, czuciowo ruchowa

- wrażliwość na sygnały:

• Braku kary

• Nagrody

- reakcje układu:

• Pobudzenie zachowania

• Wydatkowanie energii

• Rozproszona uwaga

- przeważa u osób ekstrawertywnych

TYLKO gdy KARA - łatwiej i szybciej warunkują się introwertycy

NAGRODA - ----------- / /------------ ekstrawertycy

KONCEPCJA „OCEAN” COSTY i MCCRAE

2 źródła: model osobowości Cattella = badania leksykalne (oparte na hipotezie leksykalnej)

Redukcja czynników Cattella do 3: Neurotyczność, Ekstrawersja, Wyobraźnia - Otwartość na doświadczenie

Dołączenie pod wpływem badań leksykalnych 2 cech: Ugodowości i Sumienności

HIPOTEZA LEKSYKALNA (wg Lewisa i Goldberga)

„ … te różnice indywidualne, które są najbardziej istotne w codziennych kontaktach wzajemnych między ludźmi, zostaną ostatecznie zakodowane w ich języku. Im większe znaczenie mają te różnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracać uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujący je termin”

Zwykle analiza czynnikowa - odkrywa ukryte wymiary osobowości

Definicja 5 Wielkich Czynników Osobowości (+ po 6 czynników i rzędu)

• NEUROTYCZNOŚĆ (NEU) - oznacza podatność na doświadczenia negatywnych emocji oraz wrażliwość na stres psychologiczny

• EKSTRAWERSJA (EKS) - charakteryzuje jakość i ilość interakcji społecznych, poziom aktywności i energii

• OTWARTOŚĆ NA DOŚWIADCZENIE (OTW) - poszukiwanie pozyt. Ocen. Doświadczeń życiowych

• UGODOWOŚĆ (UGD) - pozytywne nastawienie wobec ludzi

• SUMIENNOŚĆ (SUM) - wytrwałość, motywacja w działaniach ukierunkowanych na cel

Te 5 cech ma status SUPERCZYNNIKÓW

Argumenty na rzecz traktowania 5 czynników jako podstawowych wymiarów osobowości:

• CZYNNIKI ISTNIEJĄ REALNIE - ujawniają się w samoopisie i szacowaniu, mają dużą stałość i znaczenie w procesie adaptacji

• NIEZMIENNOŚĆ CZYNNIKÓW - Wielka Piątka ujawnia się niezależnie od stosowanego kwestionariusza osobowości

• UNIWERSALNOŚĆ CZYNNIKÓW - struktura 5-cio czynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury

• PODSTAWY BIOLOGICZNE CZYNNIKÓW - RI w czynnikach NEOAC są w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie i nie sposób zidentyfikować podstawy anatomiczno - fizjologicznej tych czynników

EYSENCK vs COSTA I McCRAE

EYSENCK - sumienność i ugodowość to składniki psychotyczności; otwartość należy do obszaru charakteryzującego funkcjonowanie poznawcze

COSTA I McCRAE - psychotyczność nie jest odrębnym czynnikiem - stanowi wypadkową ujemnych biegunów ugodowości i sumienności

TEORIA POSZUKIWANIA DOZNAŃ ZUCKERMANA

• Poszukiwanie doznań - tendencja do poszukiwania lub unikania stymulacji

• Różnice indywidualne w optymalnym poziomie stymulacji - jego osiągnięcie jest warunkiem pozytywnego stanu emocjonalnego

• Uczeń Heba, oparł się na jego hipotezie i stworzył teorię o optymalnym stanie stymulacji

(wiąże się z doświadcz. pozyt. em.)

Różnice jedni są zadowoleni jak jest mało stymulacji, a inni jak dużo.

Różne bodźce mają dla różnych osób różne wartości stymulacyjne.

Składniki poszukiwania doznań:

• Poszukiwanie grozy i przygód - zamiłowanie do aktywności na świeżym powietrzu itd.

• Poszukiwanie przeżyć - nonkonformistyczny styl życia angażujący umysł, zmysły (nieplanowane podróże, szukanie niezwykłego towarzystwa, sięganie po narkotyki)

• Rozhamowanie - tendencja do rozładowywania się i poszukiwania odprężenia w piciu alkoholu, hazardzie i seksie

• Podatność na nudę - awersja do powtarzania doświadczeń, do rutynowej pracy, do nudnych ludzi

Teoria nastawiona na wyjaśnianie przyczyn różnic w obrębie poziomów stymulacji.

BIOLOGICZNE PODSTAWY POSZUKIWANIA DĄŻEŃ

• Ujemna zależność miedzy poziomem MOA ( enzym monooksydaza aminowa) (też psychotyczność) a rozhamowaniem (miały niski poziom enzymu). Emzym działa w komórkach nerwowych, dokładniej w zakończeniach p……………., rozkłada on nadmiar neurotransmitera, zwłaszcza dopaminę(niski enzym, wysoka dopamina, rozhamowanie) i noradrenalinę.

Rozhamowani wysoko - amplituda potencjałów wywołanych - zwiększenie intensywności bodźca idzie w parze ze wzrostem amplitudy u osób rozhamowanych; występuje u nich spowolnienie częstości skurczów serca (przy nieksich bodźcach), a przy wysokich rośnie, potem spada.

Im wyższy poziom poszukiwania doznań -……………( psychopaci, więźniowie, uzależnieni itp.)

MODEL PSYCHOBIOLOGICZNY TEMPERAMENTU - CLONINGER

Osobowość = temperament (uwarunkowany biologicznie) + charakter (uwarunkowany przez środowisko

Charakter kształtuje się na jądrze temperamentu.

Punkty wyjścia teorii - syndromy stwierdzone w populacji pacjentów psych.

LĘK POZNAWCZY - os. wiecznie martwiące się, oczekiwana obawa, niespokojne rozmyślania, lęk społ., niepewność w podejmowaniu decyzji, problemy w relaksacji; tacy pacjenci unikają nowości, antycypują…………., niska tolerancja na środki uspokajające i pobudzające

LĘK SOMATYCZNY - dolegliwości fizyczne, niewytłumaczalne, dolegliwości autonomiczne (AUN) o rozproszonej uwadze, ogólnie przestraszona; poszukują nowości, impulsywne, niski próg bólu

Korelują z Greyem

L.P - lęk - unikanie szkody wg Cloningera

L.S - impulsywność - poszukiwanie nowości wg Cloningera

• Poszukiwanie nowości - tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce

• Unikanie szkody - tendencja do hamowania działań w odpowiedzi na bodźce negatywne

• Zależność od nagród - skłonność do podtrzymywania zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienie

• Wytrwałość - zdolność do podtrzymywania danego rodzaju aktywności

WYRÓŻNIŁ 3 CECHY CHARAKTERU

1. SAMOKIEROWANIE - zdolność do kontrolowania, regulowania i dostosowywania własnego zachowania w celu adaptacji do sytuacji

2. SKŁONNOŚĆ DO WSPÓŁPRACY - zdolność do identyfikacji i akceptacji zachowania innych osób

3. AUTOTRANSCENDENCJA - poczucie danej osoby, że jest ona częścią wszechświata (religijność, duchowość)

KSZTAŁTOWANIE ICH (?)

• Pamięć proceduralna - nieświadome, ukryte procesy percepcyjne dekodujące konkretne wzrokowo - przestrzenne struktury inf., znaczenie afektywne (uczenie się skojarzeniowe i percepcyjne - prawa półkula) - podst. cech temperamentalne

• Pamięć deklaratywna - świadome doświadczenie, kodowanie (pod postacią słów, wyobrażeń, smboli dotyczących fa

któw, zdarzeń - uczenie się pojęciowe) - podstawowe cechy charakteru

BIOLOGICZNE PODSTAWY TEMPERAMENTU

• POSZUKIWANIE NOWOŚĆI - centralny układ „motywacyjny”/aktywacyjny Zach. (neurotransmisja dopaminergiczna - miejsce sianawe)

Gen DRD 4 - receptora dopaminy typy 4 (poszukiwanie nowości) - w obrębie tego genu stwierdzono polimorfizm (zmienność w strukturze DNA - różnice w długości 7 albo 4 powtórzenia danej sekwencji). Długość genu wpływa na długość białka - im dłuższe tym gorzej wiąże dopaminę i potrzeba jej więcej (nawet się potwierdza czasem)

• UNIKANIE SZKODY - centralny układ „karania” / hamowania zachowania (neurotransmisja serotoninergiczna w strukturach limbicznych - np. hipokamp- istota czarna)

Gen 5- HTT - transporter serotoniny - znowu polimorfizm, wariant genu krótszy i dłuższy; różnica w ekspresji genu - krótszy, mniej powstaje serotoniny; geny umiejscowione na błonie presynaptycznej (ładują neuroprzekaźniki z powrotem), pakowanie do pęcherzyków synaptycznych, skąd wcześniej były wydalane

• ZALEŻNOŚĆ OD NAGRÓD - centralny układ „nagrody”/utrzymania zachowania (neurotransmisja noradrenergiczna - w pączku grzbietowym)

• nie ma dla wytrwałości

Potwierdzony gen neurotyczność (krótkie - nerwica wyższa), różnice w tym genie wyjaśniają 1,8 % zmienności wariancji

COSTA, McCRAE vs CLONINGER

Herbst, Zanderman, McCrae, Costa (200) - nie ma dowodów potwierdzających psychobiologiczny model ani na poziomie biologicznym (brak powiązań DRD4 z poszukiwaniem nowości, 5-HTT z unikaniem szkody), ani na poziomie psychologicznym (inna struktura czynnikowa)

6. REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU STRELAUA

ŹRÓDŁA

• Koncepcja podstawowych właściwości układu nerwowego wg Pawłowa

• Koncepcja aktywizacji (Eysenck, Grey)

• Teoria czynności Tomaszewskiego

• Pojęcie energicznego i czasowego poziomu zachowania. Temperament jako charakterystyka zachowania.

• Reaktywność i aktywność jako cechy odnoszące się do energicznego poziomu zachowania

Temperament odnosi się do formalnych charakterystyk zachowania (jak często, jak intensywnie - nie o treść)

Regulowanie związków między zachowaniem a otoczeniem

REAKTYWNOŚĆ (duża - słaby TUN siła układu nerwowego w zakresie Pawłowskiego pobudzenia)

• Na poziomie psych. ujawnia się w różnicach indywidualnych w sile (wielkości) reakcji na ten sam bodziec lub sytuację

• Rozróżnienie pomiędzy reaktywnością jako cechą i stanem

Wrażliwość sensoryczna (dolna granica) - wydolność (próg, górna granica)

• Mechanizm fizjologiczny reaktywności. Pojęcie WPEB (współczynnika przetwarzania energii bodźca)

DUFFY - sprowadziła pojęcie aktywacji - wyzwolenie potencjalnej energii potrzebnej do działania

AKTYWOWALNOŚĆ - różnice indywidualne w zakresie poziomu aktywacji u ludzi

• Mniej lub bardziej stabilna tendencja do reagowania danym poziomem aktywacji charakterystycznym dla danej jednostki

• Jest warunkowana mech. fizycznych i biochemicznych

W pierwszej wersji aktywowalnością była reaktywność.

WYSOKI poziom pobudzenia / aktywowalności

S_N -> MÓZG -> R _N+X wysoki poziom reaktywności oraz WPED,

_{bodziec reakcja} niski poziom aktywności - już nie musi szukać bodźców

NISKI

S_N -> MÓZG -> R _N-X niski poziom reaktywności oraz WPED,

_{bodziec reakcja} wysoki poziom aktywności - już nie musi szukać bodźców

WPEB

- wprowadził Matysiak

- tłumienie siły bodźca - niski poziom WPEB (współczynnik przetwarzania energii bodźca)

AKTYWNOŚĆ

• Cecha związana z regulacją ilości i poziomu dopływającej do organizmu stymulacji

• Aktywność jako regulator optimum aktywacji, wynikającego z biologicznych mechanizmów reaktywności

• Krytyka koncepcji reaktywności, aktywności

• np. brak narzędzi diagnostycznych (był PTS z reaktywnością ale nie było mierzącego aktywność)

• zajmowała się poziomem energetycznym zachowania a czasowym już kiepsko

POSTULATY RTT (obecne)

• temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania, którą można opisać w kat. energetycznych i czasowych

• w obrębie formalnych charakterystyk zachowania można zaobserwować względnie stałe różnice indywidualne mające status cech

• różnice indywidualne w temperamencie są powszechne, występują od początku życia neonatalnego zarówno u człowieka jak i u zwierząt

• temperament jest wynikiem ewolucji biologicznej i ulega w ontogenezie powolnym zmianom (determinują go czynniki genetyczne)

• temperament pełni funkcję regulacyjną, która ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych lub zachowaniach ekstremalnych

Definicja temperamentu wg Strelaua w książce

BIOLOGICZNE PODSTAWY TEMPERAMENTU W UJĘCIU RTT

• Biologiczne podst. cech temperamentu stanowią mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne związane z funkcjonowaniem ośrodkowego i wegetatywnego układu nerwowego (indywidualność neurohormonalna- każdy inne geny i poziom neuroprzekaźników itp.)

• Mechanizmy biologiczne odpowiadają za regulację indywidualnego poziomu aktywacji funkcjonalnie powiązanego z cechami temp.

• Biologiczne mechanizmy cech temperamentu kształtują się w okresie życia płodowego na bazie wyposażenia genetycznego jednostki i w okresie postnatalnym, kiedy działając jako „blok” kształtuja rozwój cech temperamentu w interakcji ze środowiskiem

• Podlegają też procesowi dojrzewania

DEFINICJE CECH TEMPERAMENTU:

• ŻWAWOŚĆ (ŻW) - tendencja do szybkiego reagowania, wysokiego tempa aktywności, łatwej zmiany jednego zachowania w inne (zawiera szybkość, tempo, utrzymanie reakcji)

• PERSEWERATYWNOŚĆ - tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowania po zaprzestaniu działania sytuacji, która to zachowanie wywołała (zawiera ruchliwość)

• WRAŻLIWOŚĆ SENSORYCZNA - zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej

• REAKTYWNOŚĆ EMOCJONALNA - tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i małej odporności emocjonalnej

• WYTRZYMAŁOŚĆ - zdolność do właściwego reagowania w sytuacjach wymagających lub silnie stym. aktywności albo w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej (zawiera wytrzymałość fizyczną i na bodźce)

• AKTYWNOŚĆ - tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stym. lub do zachowań dostarczających stymulacji z otoczenia.

Uniwersalność struktury temperamentu - narodowo.

STRUKTURY CECH TEMPERAMENTU RTT SPRZYJAJĄCE EFEKYWNOŚCI REGULACJI STYMULACJ

ZHARMONIZOWANA

• Duże możliwości przetwarzania stymulacji - sangwinik; duża wytrzymałość, duża aktywność, żwawość i wrażliwość sensoryczna oraz mała reaktywność emocjonalna i perseweratywność

• Mała……… odwrotność - melancholik

NIEZHARMONIZOWANA

• Duża……… - flegmatyk

• Mała……… - choleryk

FUNKCJONALNE ZNACZENIE CECH RTT

• Styl działania - typowy dla jednostki sposób wykonywania czynności

• STYL WSPOMAGAJACY - charakterystyczny dla osób wysoko reaktywnych (przewaga czynności pomocniczych nad zasadniczymi - z Tomaszewskiego); robi dużo rzeczy zapobiegających nieszczęściu niż właściwych, co zapobiegnie od razu

• STYL PROSTOLINIJNY - osoba nisko reaktywna (przewaga czynności zasadniczych nad pomocniczymi)

• W sytuacji wysokiej wartości stymulacji jednostki wysoko reaktywne, jeśli nie mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji (czynności pomocnicze obniżają) wykazują spadek efektywności działania. I odwrotnie.

• W sytuacji możliwości wyboru i form zachowania o określonej wartości stymulacji: osoby nisko reaktywne wybierają stymulację i zachowania charakteryzujące się wysoką stymulacją. I odwrotnie.

• W sytuacji wyjątkowych (np. nadzwyczajna motywacja) różnice w efektywności działania mogą nie wystąpić - wystąpią jednak KOSZTY PSYCHOFIZJOLOGICZNE

7. FUNKCJONALNE ZNACZENIE TEMPERAMENTU. TEMPERAMENTALNY CZYNNIK RYZYKA. TEMPERAMENT A PSYCHOPATOLOGIA.

TEMPERAMENT (biologicznie uwarunkowane cechy osób)

Funkcjonowanie szkolne/zawodowe, narażenie na stres, rozwój, postawy (też polityczne), zdrowie i dobrostan,

Funkcjonowanie seksualne, wybór partnera, relacje interpersonalne

Psychopatologia

Temperament określa poziom zapotrzebowania na stymulację

Trudny temperament u dzieci a zaburzenia zachowania:

• Thomas i Chess - konstelacje temperamentu

• Badanie podłużne 100 1,5-rocznych dzieci (badanie Guerin, Gottfried, Thomas) - matki oceniały czy dzieci są trudne. Od 4 roku życia co rok były oceniane przez rodziców i nauczycieli - częstość zaburzeń zachowania. Dzieci u których stwierdzono wcześnie temperament trudny przejawiały więcej, częściej i silniej zaburzenia zachowania - temperament trudny, dobroć dopasowania

• Martin - temperament trudny a osiągnięcia szkolne. 5 niezależnych grup/prób dzieci. Dzieci sklasyfikowano pod względem temperamentu trudnego lub nie. Trudne gorzej sobie radzą w szkole.

• Temperament dzieci a funkcjonowanie interpersonalne w życiu dorosłym. Over, 900 osób, Nowa Zelandia. Pierwszy raz kontakt z dziećmi w wieku 3 lat. Obserwatorzy oceniali przymiotnikami. Jako dzieci dorosły, po 20-tce oceniano te osoby pod względem częstości, ilości i jakości kontaktów interpersonalnych. Wyszły grupy: dobrze przystosowanych, nie kontrolujących się, skrytych, pewnych siebie i zahamowanych (najbardziej się różniła - mieli kiepskie kontakty interpersonalne.

Źródła RI (różnice indywidualne) w badaniach nad stresem:

• Spostrzeganie stresorów (historia życia jednostki, doświadczenia ze stresorami)

• Reakcje na stresory

• Radzenie sobie ze stresem

• Osobowość ze stresem jako źródło różnic indywidualnych w stresie

STRES PSYCHICZNY (Strelau) - stan, negatywne emocje o silnym nasileniu, któremu towarzyszą zmiany biochemiczne, fizjologiczne przekraczające poziom charakterystyczny dla spoczynkowego poziomu pobudzenia

STRES - funkcja rozbieżności między możliwościami człowieka (zdolnościami, cechami osob. temp.) a wymaganiami (stresory), jakie otocznie stawia jednostce

Proces radzenia sobie ze stresem:

Utrzymywanie równowagi między wymaganiami a możliwościami lub redukowanie rozbieżności między nimi

ocena poznawcza ocena poznawcza

STRESOR	OSOBA	ŚRODKI ZARADCZE
TYP - środowiskowe - psychologiczne - społeczne WYMIARY - intensywność - czas trwania - częstość - przewidywalność	CECHY FIZJOLOGICZNE - zdrowie fizyczne - słabości - konstytucjonalne CECHY PSYCHICZNE - zdrowie psychiczne - temperament - pojęcie własnej os. - poczucie efektywności - samoocena CECHY KULTUROWE - definicje - znaczenia - oczekiwania - style reagowania	FIZYCZNE - pieniądze - opieka lekarska OSOBISTE - umiejętności - style radzenia SPOŁECZNE - sieci wsparcia - profesjonalna pomoc

REAKCJE:

fizyczne, behawioralne, emocjonalne, poznawcze

TEMPERAMENTALNY CZYNNIK RYZYKA (TCR) Strelau

- jakakolwiek cecha lub układ cech temperamentu, które w interakcji z innymi czynnikami silnie lub długo działającymi zwiększają ryzyko powstawania zaburzeń zachowania, stanu zdrowia lub rozwoju źle przystosowanej osobowości

- też może być temperament trudny TCR, ale nieładnie etykietować

MODELE INTERAKCJI TEMPERAMENTU I ŚRODOWISKA

• Zaburzenia zachowania jako efekt sumowania się temperamentu i środowiska

• Zaburzenia temperamentu modyfikują wrażliwość jednostki na działanie stresorów/ oddziaływanie środowiskowe

• Zaburzenia temperamentu moderują kontakt jednostki ze środowiskiem

MODEL RELACJI (Strelau)

Stresory niezależne

od jednostki temperament konsekwencje stresu:

stan stresu - zaburzenia zachowania

- zmiany stanu zdrowia

- długotrwałe zmiany fizjologiczne

stresory zależne i biochemiczne

od jednostki radzenie sobie

AKTYWACJA

AKTYWACJA OGÓLNA - hipotetyczny konstrukt odnoszący się do energii wyzwalanej przez organizmy jako całość (wypadkowa)

AKTYWACJA w sensie neurofizjologicznym - proces fizjologiczny w ośrodkowym układzie nerwowym, który można zarejestrować w formie zapisu elektroencefalograficznego (EEG)

AKTYWACJA I JEJ REGULATORY

(aktywowalność)

:

:

Generatory rytmów w korze mózgowej -> aktywacja < - układ siatkowaty

stymulacja wewnętrzna stymulacja zewnętrzna

Aktywowalność jest warunkowana tymi regulatorami

Wymiary temperamentu (osób) odwołujące się do teorii aktywacji:

- ekstrawersja / introwersja

- neurotyczność niska aktywowalność

- lęk

- poszukiwanie doznań

- wzmacnianie / tłumienie stymulacji

Niski poziom aktywacji obniża tolerancję jednostki na zdarzenia o niskiej wartości pobudzenia. I odwrotnie.

Niska Aktywowalność osób - ( jak wyżej?) - odczuwany stan stresu.

może być TCR

Reaktywność emocjonalna wytrzymałość

pozytywny związek negatywny związek

zaburzenie po stanie traumy zaburzenie po stanie traumy

Związek między cechami wyróżnionymi przez Eysencka a ryzykiem zachorowania na chorobę wieńcową i nowotworową:

• TYP 1 (choroba nowotworowa) - niski poziom neurot. i psych.; TYP C - z przewagą ekstrawersji nad intro.

• TYP 2 (choroba wieńcowa) - wysoki poziom neurot. i psych.; TYP A

• TYP 3 - histeryczny

• TYP 4 - zdrowy; TYP B

Neurotyczność a ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową:

- Schapiro, Nakaya, Hansen i Floderus, Frederiks i Johansen - wszystkie rezultaty negatywne

8. METODY POMIARU CECH TEMPERAMENTU. DIAGNOZA LABORATORYJNA. DIAGNOZA OBSERWACYJNA I KWESTIONARIUSZOWA.

METODY OBSERWACYJNE

• ZABAWA - dostosowanie do warunków naturalnych; sposób typowy dla cech temperamentu w ujęciu pawłowskim i neopawłowskim (Tiepłow); wystandaryzowane, naturalna sytuacja, zaaranżowane w taki sposób, by wyzwalały zachowania ujawniające cechy temperamentu; ilościowa ocena częstotliwości, czasu trwania czy intensywności temperamentu

Rosja - zabawa „Mały sygnalista (Unanski, '58) - dzieci 3-7 lat; diagnosta jest kapitanem, dziecko sygnalistą na statku, jest też 6 innych dzieci marynarzy; dziecko ma utrzymać kontakt z innymi statkami chorągiewką lub przekazywać informacje od kapitana innym marynarzom; szereg sesji z dzieckiem, powtarzanie; składa się z 4 sesji - nawiązanie kontaktu i wyjaśnienie zabawy, aranżowane sytuacje gdzie się zmienia trochę zabawę, zabawa kontrolna (do kilku miesięcy), obserwatorzy też muszą być.

• WARUNKI DOMOWE - założenie, że dom jest najbardziej naturalnym środowiskiem dziecka przed pójściem do szkoły; podstawowy wpływ na to, jak temperament dziecka ujawnia się w zachowaniu ma przebieg interakcji z rodzicami (zwłaszcza z matką)

Zalety: maksymalna naturalność otoczenia; wady: minimalna możliwość kontroli sytuacji, w której rejestruje się zachowanie dziecka, procedura kodowania jest mało precyzyjna, ogra oczona możliwość uchwycenia przez obserwatora pełnego zakresu diagnostycznych zachowań dziecka

Odmiana - obserwacja z użyciem SKAL OCEN - tak samo jak wyżej tyle że z użyciem wystandaryzowanych skal ocen (ok. 90 itemów).

• WARUNKI LABORATORYJNE - ustrukturyzowane zadania (epizody); zachowania dziecka nagrywane analiza zachowania z wykorzystaniem niezależnych obserwatorów (np. Kagan i Snidnan '91); pomiar zachowań dziecka 4-ro miesięcznego; dziecko umieszczone w krzesełku; 6 epizodów: 60 sek. epizod ciszy - matka w milczeniu uśmiecha się do dziecka, prezentacja trójwymiarowej zabawki w 4 próbach po 30 sekund, prezentacja 3 ruchomych zabawek w 3 próbach po 20 sekund, prezentacja nagrania 3 sylab różnie mówionych, jak w 2 ale inne zabawki, powtórzenie pierwszego (epizod ciszy); kwalifikacja dziecka do jednej z dwóch grup na wymiarze aktywności - częstości, zginanie tułowia, wysuwanie języka i napięcie mięśniowe - wysoka lub niska aktywność dziecka

Wady: wyniki są zniekształcone przez reakcję na badanie, zakłóca zachowanie dziecka, metoda czasochłonna i kosztowna, zmienność zachowania w trakcie obserwacji niewielka w porównaniu z różnorodnością zachowań w życiu codziennym, nie jest do końca obiektywna

• METODY KWESTIONARIUSZOWE - pozycje inwentarzy temperamentu dotyczą: zachowań o podłożu biologicznym a nie reakcji wyuczonych, formalnej a nie treściowej strony zachowania np. pytamy o wigor zachowania a nie jego treść, zachowań ujawniających się we wczesnym dzieciństwie, zachowań i reakcji obserwowanych a nie ukrytych, preferowanych typów zachowań i środowisk, a nie ich poznawczych aspektów, wartości czy cleów jednostki

KWESTIONATIUSZE DO POMIARU TEMPERAMENTUW POLSCE:

DZIECI MŁODZIEŻ

- EAS-C Buss'a i Plomin'a (ad. Oniszczenko), ma normalizację, do badań naukowych i diagnozy temperamentu

- KTD (kwestionariusz temp dla dzieci 3-12 lat) Oniszczenko i Roguckiej - 30 itemów, pomiar cech wyróżnionych w RTT, nie ma norm jeszcze

- CBQ (kwestionariusz zachowań dziecięcych) Rothbart (ad. Żylicza) - dzieci 3-7 lat, 195 itemów, nie ma norm

- IBQ-R (zrewidowany kwestionariusz zachowań niemowlęcych) Rothbart i Cartstein (ad. Dragana, Kmity i Fronczyka) - dzieci 3-12 lat, 192 itemów

KWESTIONARIUSZE DLA DOROSŁYCH:

- FCZ-KT Zawadzki, Strelau

- PTS Strelau, zawadzki, Angleitner normy

- EAS-D Buss'a i Plomin'a, (adaptacja Oniszczenko)

- EPQR Eysenck (ad. Brzozowski i Drwal)

- DOTS-R Windle'a i Lerner'a (ad. Śliwińskiej) - teoria Thomas, Chess ale dla dorosłych

- TCL Cloningera (ad. Hornowska) - 240 pozycji, teoria charakteru i temperamentu Cloningera

9. WPROWADZENIE W PROBLEMATYKĘ ZDOLNOŚCI. INTELIGENCJA - DEFINICJE. NATURA I STRUKTURA INTELEKTU W KONCEPCJACH PSYCHOMETRYCZNYCH. PSYCHOMETRYCZNY POMIAR INTELIGENCJI.

ZDOLNOŚCI

- właściwości determinujące jakość działania

- właściwości związane ze skutecznością działanie

- właściwości odnoszące się do procesu uczenia się

- potencjalne możliwości jednostki warunkujące jej osiągnięcia

Zdolności:

- potencjalne

- rzeczywiste/realne: ogólne (inteligencja) i specjalne (plastyczne, muzyczne aktorskie itp.)

INTELIGENCJA

- zdolność adaptacji do nowych warunków i wykonywania nowych zadań (Stern), odwołanie się do ewolucyjnej teorii biologicznej

- inteligencja to czynnik „G”: energia umysłowa zlokalizowana w mózgu, przejawiająca się w zdolności rozumowania i wnioskowania (Spearman)

- właściwość psych., która przejawia się we względnie stałej, charakterystycznej dla jednostki efektywności wykonywania zadań - niechęć do psychometrii (Tiepłow) aczkolwiek efektywność zależy też od innych czynników np. motywacji - słabość definicji

- zdolność do uczenia się (Ferguson) (to zwierzęta też by były inteligentne )

- zdolność rozwiązywania problemów (Piaget) - wymaga rozumowania, dedukcji itp., koncentruje się na procesach umysłowych zaangażowanych w rozwiązywanie problemu

- to to, co mierzą testy inteligencji (Boring) 

TYPY INTELIGENCJI

(Heldo)

• Inteligencja A - podstawowy potencjał organizmu zdeterminowany przez genotyp i czynniki konstytucjonalne - nie może być więc obserwowalna

• Inteligencja B / fenotypowa - zdolności intelektualne pojawiające się w zachowaniu są wynikiem interakcji A i środowiska

(Vernon)

• Inteligencja C / psychometryczna - ujawnia się w badaniach na podstawie testów inteligencji

(Hunt)

+ Inteligencja to zdolność przejawiająca się w szybkości przetwarzania informacji (definicja poznawcza)

DEFINICJA ROBOCZA INTELIGENCJI (Strelau)

- to kontrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wew. człowieka, determinujących efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych; warunki te kształtują się w wyniku interakcji genotypu, środowiska o własnej aktywności (wszystko: zdolności ogólne, umysłowe, czynnik „g”)

konstrukt teoretyczny - nie istnieje realnie!!! odnosi się do czegoś, co realnie istnieje, ale nie może być bezpośrednio obserwowane, widzimy tyko jej wytwory, funkcjonowanie

Układ czynników genetycznych a środowiskowych w wariancję czynnika „g”

Populacja dzieci: najwięcej genów, wspólne środowisko takie samo jak środowisko specyficzne

Populacja dorosłych: najwięcej genów (więcej niż dzieci), specyficzne środowisko (doświadczenie życiowe) trochę większe niż u dzieci

Populacja ogółem: geny 50%, środowisko wspólne większe od specyficznego

Genotyp Nowe geny Nowe geny

Wiek niemowlęcy wczesne dzieciństwo średnie dzieciństwo

Środowisko

Wraz z rozwojem jednostki wpływy na kształt inteligencji jest zależny od coraz to nowych genów.

4-5 lat - 45% wzrost odziedziczalności IQ na przestrzeni życia

ludzie starsi - 50%

APOLIPOPROTEINA E ( białko zaangażowane w transport lipidów)

- gen kodujący białko ma 3 zidentyfikowane allele : e2, e3,e4-5 związany z występowaniem sporadycznej, rodzinnej formy choroby Alzheimera; czy zmienność w genie wpływa na obniżanie się poziomu inteligencji / funkcjonowania poznawczego u osób zdrowych wraz z wiekiem?

- gen Apo E jest zlokalizowany na chromosomie 19

Badania potwierdzają.

PSYCHOMETRYCZNE KONCEPCJE INTELIGENCJI

GALTON - badania (dziedziczność) - zaczął dyskusję

- Interelitarny Genius 1869 - identyfikacja 1000 wybitnych ludzi należących do 300 rodzin (admirał, pisarz itp.)

- pierwsze dane dotyczące odziedziczalności

ANALIZA CZYNNIKOWA (m.in. Pearson)

• Metoda matematyczno - statystyczna, służąca do redukcji dużej liczby obserwowanych zjawisk (cech) do mniejszej liczby bardziej podstawowych (pierwotnych) cech zwanych czynnikami.

• Pozwala ustalić jakie wspólne czynniki leżą u podłoża korelacji mierzonych cech (czyli do jakiego stopnia każda z nich jest nasycona czynnikami)

DWUCZYNNIKOWA TEORIA ZDOLNOŚCI SPEARMANA

• Wyodrębnił dwa niezależne czynniki, bo różne testy (miary IQ) korelowały ze sobą

• Czynnik „g” (general) - jako wynik analizy matematyczno - statystycznej utożsamiany ze zdolnościami ogólnymi. Ich hipotetyczny mechanizm to energia umysłowa zlokalizowana w mózgu

• Czynnik „s” (specyficzny) - niezależny od czynnika „g”, identyfikowany ze zdolnościami specjalnymi

„g” - ogólna zdolność poznawcza nasycającej specyficzne zdolności do których odnoszą się różne „s” odpowiadające danej zdolności specjalnej

ZASADY FUNKCJONOWANIA INTELEKTU WG SPEARMANA

Procesy poznawcze są podporządkowane tzw. „doktrynie neogenezy” z której wynikają 3 zasady funkcjonowania intelektu:

1. Zrozumienie własnego doświadczenia

2. Edukacja relacji - ujmowanie stosunku między dwoma lub więcej znanymi elementami ( dom , dach -> ?)

3. Edukacja korelatu - odkrywanie brakującego elementu, do którego odnosi się dana relacja (przeciwieństwo: zimny - ?)

HIERARCHOCZNA KONCEPCJA CZYNNIKÓW UZDOLNIEŃ (Vernon 1950)

g

główne w-sz p-m

czynniki (werbalno - szkolne) (przestrzenno - motoryczne)

grupowe

czynniki

specyficzne

TEORIA INTELIGENCJI CATTELLA (też hierarchiczna

- podzielił Spearmanowski czynnik „g” na inteligencję

• „gf” (fluid) - uwarunkowana właściwościami mózgu (uwarunkowania genetyczne) (zależna od otoczenia) i genetycznie zdeterminowana (jak „A” Hebba); może być obserwowalna

• „gc” (cristalized - skrystalizowana) - powstaje jako wynik uczenia się i doświadczenia, które nakładają się na czynnik „gt”; jest produktem końcowym ukształtowanym (skrystalizowanym) w wyniku doświadczenia

Płynna powinna z wiekiem maleć (zwłaszcza właściwości mózgu), a skrystalizowana powinna rosnąć (poziom doświadczenia)

TRIADOWNA TEORIA STRUKTURY ZDOLNOŚCI (CATTELL)

(jako próba przyczynowego wyjaśnienia zjawiska inteligencji)

1. MOŻLIWOŚCI umysłowe, na które składa się szybkość, płynność procesów poznawczych i pamięć „gf”. Stanowią funkcję masy asocjacyjnej mózgu i są biologicznie ograniczone

2. ZDOLNOŚCI LOKALNE występujące obok „gf” i „gc”. U ich podstaw leży organizacja strukturalna pól sensorycznych i motorycznych. W ich skład wchodzą zdolności wzrokowe, słuchowe i motoryczne.

3. ZDOLNOŚCI POŚREDNICZĄCE (instrumentalne). Stanowią one narzędzie za pomocą którego wyraża się ludzki umysł. Są to zdolności podstawowe w ujęciu Thurstone'a oraz „gc”

MODEL STRUKTURY INTELEKTU WG GUILFORDA

(nie hierarchia, równoległe); podejście atomistyczne

Każdą zdolność można opisać odwołując się do trzech aspektów: operacja, treść (materiał) i wytwór.

• OPERACJE - dotyczą procesów przetwarzania informacji/ obejmują 5 kategorii: poznawanie, pamięc, myślenie dywergencyjne, konwergencyjne i ocenianie.

• TREŚCI (materiał) - odnoszą się do treści informacji i obejmują 4 kategorie: figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną.

• WYTWORY - odnoszą się do formalnego aspektu informacji. Skłąda się na nie 6 kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje.

Struktura zdolności 5x6x4 == 120 (równolegle istniejące zdolności)

Słabości: intelekt jako suma pojedynczych zdolności, jakby istniały niezależnie od siebie, a przecież wszystko współpracuje.

PODSTAWOWE ZDOLNOŚCI UMYSŁOWE WG THURSTONE'A

(też model czynników równoległych)

• Płynność słowna (Word fluency, W) - łatwość i szybkość generowania słów i właściwego ich użycia

• Zdolności liczbowe (number, N) - łatwość i umiejętność wykonywania operacji matematycznych

• Rozumienie słów (verbal comprehension, V) - umiejętność definiowania słów

• Zdolności przestrzenne (space, S) -zdolność przekształcania w wyobraźni figur i kształtów

• Zdolności rozumowania (reasoning, R) - rozumowanie indukcyjne

• Szybkość spostrzegania (perceptual Speer, P) - zdolność rozpoznawania obiektów, szybkość ich spostrzegania oraz podobieństw i różnic między nimi

• Pamięć (memory, M)

TEORIA WIELU INTELIGENCJI GARDNERA

Inteligencja - zdolność do rozwiązywania problemów lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub w społeczności

• Inteligencja językowa - umiejętność porozumiewania się

• Inteligencja logiczno - matematyczna - rozumienie abstrakcyjnych relacji i posługiwanie się nimi. Ujawnia się głównie w rozumowaniu indukcyjnym

• Inteligencja przestrzenna - spostrzeganie informacji wzrokowych i przestrzennych

• Inteligencja muzyczna

• Inteligencja kinetyczna

• Inteligencja interpersonalna

• Inteligencja intraperonalna

PSYCHOMETRYCZNY POMIAR INTELIGENCJI

SKALA BINETA - SIMONA

- skala J.B -S pierwsze wydanie 1905

- inteligencja wyraża się w złożonych procesach umysłowych

- inteligencja rozwija się wraz z wiekiem

• W skali tej zadania są tak skonstruowane, żeby ich rozwiązanie było możliwe przez dzieci reprezentujące przeciętny poziom umysłowy dla określonego wieku życia (WZ)

• Wiek umysłowy określony za pomocą liczby rozwiązanych zadań testowych

STERN

- zaadoptował do warunków amerykańskich

• Zaproponował by określać iloraz inteligencji jako iloraz wieku życia (umysłu) pomnożony przez 100 ( WU/WŻ x 100)

• Terman i Merill wykazali, że II ma rozkład normalny

• Nadaje się głownie dla dzieci, bo wyniki II rośnie do 16-17 lat, potem jest stałe a potem maleje - czego II nie uwzględniało

WECHSLER (dewiacyjne IQ)

• Zaproponował by z II usunąć wiek umysłowy

• Wyniki surowe uzyskane w teście inteligencji grupowane były oddzielnie dla każdego roku życia (krzywa normalna)

• Średnia arytmetyczna dla wyników testu dla danego wieku wynosi 100 (wyniki powyżej i poniżej określone na podstawie SD=15

• Uwzględnia spadek po przekroczeniu danego wieku

TESTY NEUTRALNE KULTUROWO

• Stronniczość kulturowa testów - test konstruowany w określonych warunkach kulturowych stosuje się w odniesieniu do osób, które pod względem kulturowym należą do innej populacji (zwłaszcza werbalnie), - skrystalizowana

• Różnice w wykonaniu testów neutralnych kulturowo pomiędzy osobami pochodzącymi z Europy, Azji i Afryki

• Greenfield (2000) - test matryc Ravena zakłada, że wykonujący zazwyczaj organizuje materiał w oparciu o układ wierszowo - kolumnowy

• Jest to część zachodniego sposobu edukacji - nie jest uniwersalny

• THS Ravena jest oparty na materiale percepcyjnym - dzieci z kultur zachodnich bardziej są przyzwyczajone do rozwiązywania tego problemów opartych na tego typu materiale

TESTY DO POMIARU INTELIGENCJI W POLSCE:

DZIECI

- DMI-2 (diagnoza możliwości intelektualnych) Matczak

- Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Leitera adapt. - inteligencja płynna; można badać dzieci głuche

- WISC-R Wechsler

- OMNIBUS - bada zdolności werbalne

- APIS-P Matczak / Raven/

DOROŚLI

- APIS-Z

- WAIS-R

- TMS Ravena

10. INTELIGENCJA W UJĘCIU PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ.

POZNAWCZE KORELAY INTELIGENCJI

- pierwsze próby poznawczego ujęcia inteligencji opierały się na zastosowaniu elementarnych zadań poznawczych

HUNT - badania

• Korelacja pomiędzy zdolnościami werbalnymi a czasem identyfikacji znaczenia liter ( ok. -0,30)

• Poziom cechy warunkowany sprawnością czy tempem przebiegu procesu

TRIARCHICZNA TEORIA INTELIGENCJI WG STERNEBRGA

Inteligencja obejmuje3 fundamentalne aspekty:

• Czynniki związane ze światem wewnętrznym jednostki (np. komponenty wykonawcze, nabywanie doświadczenia)

• Czynniki związane ze światem zewnętrznym (np. jak się do niego zaadaptować, jak wybierać nowe środowiska)

• Czynniki związane z doświadczeniem (np. trudne zadania mogą się stać łatwe poprzez ćwiczenie ich - doświadczenie wpływa na funkcjonowanie intelektualne)

Inteligencja:

- analityczna - wysoki iloraz inteligencji (wynik w tradycyjnych testach), obejmująca możliwości zdobywania i wdrażania wiedzy

- kreatywna - osoby myślą dywergencyjne, wielowymiarowo, mają giętki, wieloaspektowy umysł, rozważają na wielu różnych poziomach (nie chodzi o twórczość)

- praktyczna - ludzie potrafiący sprostać realnym sytuacjom, zaadoptować się do wymagań i warunków środowiska

SUBTEORIE

1. DOŚWIADCZENIOWA (aspekt kreatywny) - inteligencja pozwala na efektywne wykonywanie zadań, automatyczne przetwarzanie powtarzalnych zadań. Ogólny (świadome rozwiązywanie nowych zadań) i lokalny (automatyczne procesy myślowe) system przetwarzania informacji)

2. KONTEKSTUALNA (aspekt praktyczny) - inteligencja to sposób adaptacji do środowiska(wybór i kształtowanie), rzeczywistości

3. KOMPONENTOWA (składników) - inteligencja jako sposób organizowania procesów poznawczych/ mechanizmy odpowiedzialne za planowanie, wykonanie i ocenę zachowania inteligentnego

- metakomponenty (planowanie, kontrolowanie)

- komponenty wykonawcze (procesy poznawcze: np. kodowanie bodźców, obliczenia, porównania, wnioskowanie)

- komponenty nabywania wiedzy - procesy poznawcze zaangażowane w uczenie się: strukturalizacja informacji, selektywne kodowanie informacji przydatne przy odrzuceniu niepotrzebnych, łączenie świeżej wiedzy ze starą

FORMALNA TEORIA INTELIGENCJI - EDWARD NĘCKA

• Ważne dla zrozumienia procesu myślenia jest nie tyle jego treść co sposób przebiegu procesów myślowych (Ewell, Simon, 1972)

• Ważne składniki inteligencji to zasoby uwagi i pamięć robocza.

ZASOBY UWAGI - stanowią swego rodzaju energię uczestniczącą w kontrolowaniu procesów poznawczych (Hunt '80)

PAMIĘĆ ROBOCZA - dokonują się ważne operacje umysłowe (wnioskowanie, rozumowanie), stąd zwana jest też jako PAMIĘĆ OPERACYJNA

Formalne procesy trzeba uznać za podstawowe, bo decydują o skutku czynności, można je też uznać za uniwersalne (odnoszą się do zadań każdego typu)

Składnik, cecha inteligencji, to pobudzenie, to moderator zasobów uwagi i pamięci roboczej. Pobudzenie energetyczne zwiększa zasób obu procesów ( zasobów uwagi, pojemność pamięci), zaś pobudzenie napięciowe (np. lęk) zmniejsza ich zasoby.

Inteligencja to właściwości: osoby, zadania, sytuacji.

PROCES INTELIGENCJI - oscylowanie w granicach pobudzenia, które są akceptowalne dla osoby rozwiązującej konkretne zadania w konkretnej sytuacji.

INTELIGENTNE ZACHOWANIE (pojęcie pierwotne) - kompetencje osoby w zakresie rozwiązywania pewnej klasy zadań, jest to cecha latentna.

Różnice w zakresie zasobów uwagi i pojemności pamięci roboczej traktujemy jako trwałe, strukturalne podłoże inteligencji, determinujące jej rzeczywisty poziom.

11. BILOGICZNE PODSTAWY INTELIGENCJI. ADAPTACYJNA ROLA ITELIGENCJI W ŻYCIU CODZIENNYM.

BIOLOGICZNE KONCEPCJE INTELIGENCJI:

- inteligencja a szybkość przewodzenia nerwowego

- inteligencja a sprawność umysłu

- inteligencja a wielkość mózgu

TEORIA SZYBKOŚCI NEURONALNEJ

- podłoże inteligencji - szybkość przewodzenia impulsów w układzie nerwowym; przewaga w testach dzięki zwiększeniu tempa przewodnictwa np. test na czas, zgłaszają się najszybsi

CZAS REAKCJI A POZIOM INTELIGENCJI

1. BADANIA BEHAWIORALNE

• Ujemna korelacja pomiędzy poziomem inteligencji a czasem reakcji prostej lub z wyborem (mądrzejszy mniej czasu)

• Badania Jensena i Vernona (na młodych ludziach, studentach czy żołnierzach) - dlatego można się czepiać nie odzwierciedlania dla całej populacji

• Badania Deary'ego, dera i Forda (2001)

Korelacje (-0,31: - 0,49) na całej populacji czy jednostek wybranych - ale czy faktycznie chodzi o inteligencję? Niby czas reakcji nie musi odzwierciedlać szybkości przewodnictwa w systemie nerwowym

CZAS INSPEKCJI A POZIOM INTELIGENCJI

Czas inspekcji - minimalny czas ekspozycji bodźca, zezwalający na wykonanie zadania wg założonego kryterium poprawności

- zadanie IT - bardzo krótka prezentacja dwóch bodźców, po których następuje maska

- badania Osmara i Jacksona (2002) -mierzą inteligencje płynną, skrystalizowaną i sprawność percepcyjną czas inspekcji koreluje ujemnie z poziomem inteligencji płynnej ; odwrotna zależność między ekspozycja bodźca a inteligencją

2. BADANIA PSYCHOFIZJOLOGICZNE / ERP a IQ

• Negatywna korelacja między czasem latencji ERP (potencjał wywołany) a IQ

• Poziom inteligencji dodatnio skorelowany z amplitudą P300, ujemnie z czasem pojawienia się P300 - dane bardziej pośrednie - ciężko sprawdzić bezpośrednie; no i to nie jest przewodnictwo w nerwach obwodowych.

SPRAWNOŚĆ MÓZGU A INTELIGENCJA

1. Niezawodność układu nerwowego

• Osoby inteligentne reagują szybciej i bardziej regularnie

• System nerwowy osoby intelektualnej jest bardziej niezawodny - odporny na działanie czynników zakłócających transmisję neuronalną

2. Wydajność układu nerwowego

• Mózgi osób inteligentniejszych są bardziej wydajne energetycznie, potrzebują mniej składników energetycznych niż osoby mniej inteligentne

• za pomocą PET (emisyjna tomografia pozytronowa)

• Badania Heier, White i Alkire (2003)

POTENCJAŁY WYWOŁANE

„Długość sznurka a inteligencja”

- zajmują się zwykle uśrednionym ERP danej osoby i je porównują

HENDRIKSONOWIE - wykresy osób o wyższym IQ były bardziej złożone z większą ilością amplitud i załamków a mniej inteligentnych były bardziej płaskie. Jeśliby rozprostować wykres to mądrzejsi mają dłuższy sznurek, korelacja 0,80, ale tych badań nie dało się powtórzyć

'99 - Batt Nettelbach i Cooper - długość sznurka oprócz inteligencji zależy też od rodzaju zadania

WIELKOŚĆ MÓZGU A INTELIGENCJA

- Rushton (1997) - IQ pojemność czaszki; różnice między płciami na korzyść mężczyzn; rasowe: azjaci(+), europejczycy, Afrykanie(-); korelacja 0,4

- Vernon, zastosowanie funkcjonalnego rezonansu magnetycznego , korelacja 0,33

INTELIGENCJA A POWODZENIE ŻYCIOWE

1. Inteligencja a powodzenie życiowe

• Podłużne badania Termana i Oden (1959) na przestrzeni 40 lat; po 40 latach ci z wysokim IQ częściej uzyskiwały tytuły naukowe, miały wysokie kwalifikacje i częściej kończyły studia. Pewna grupa z wysokim IQ - brak powodzenia życiowego (mniejsze przystosowanie społeczne, mniejsza stałość emocjonalna, gorsze zdrowie psychiczne). Poziom inteligencji jest ważny by uzyskać powodzenie życiowe, ale liczy się też np. inteligencja społeczna czy emocjonalna.

• Badanie Firkowskiej - Mankiewicz (1993) - spośród 14 tysięcy 11-to letnich (70 roku) warszawiaków wybrała 100osób o wysokim IQ i 100 osób poniżej przeciętnej; w grupie o wysokim IQ 90% miało wyższe wykształcenie, 80% wykonywało prace umysłowe, 50% miało dobre warunki materialne. Pewna grupa tez nie osiągnęła powodzenia życiowego (statusu społeczno - ekonomicznego); te składniki osobowości też miały wpływ

2. Inteligencja a przestępczość

- przestępcy mają niższy iloraz inteligencji od dobrych obywateli

- Gordon (przestępcy niezależnie od rasy mają niższe IQ)

3. Inteligencja a funkcjonowanie zawodowe/szkolne

- inteligentniejsi wykonują bardziej prestiżowe zawody (trafność lepsza w przypadku zawodów o wysokim stopniu złożoności od 0,2 do 0,8)

12. POJĘCIE STYLU POZNAWCZEGO. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH KONCEPCJI TEORETYCZNYCH WYZNACZNIKI I FUNKCJE STYLU POZNAWCZEGO.

ZDOLNOŚCI A PREFERENCJE

• Zdolności (możliwości) poznawcze określają maksymalny dostępny jednostce poziom funkcjonowania poznawczego, podczas gdy preferencje oznaczają poziom, który najbardziej jednostce odpowiada i który wybiera w sytuacjach pozwalających na taki wybór.

• Zdolności wyznaczają zakres, sposób funkcjonowania poznawczego dostępny preferencjom, które skłaniając do określonej formy aktywności poznawczej mogą być wynikiem rozwoju odpowiednich zdolności

• Preferowane przez jednostkę sposoby funkcjonowania poznawczego określane są przez STYLE POZNAWCZE.

ROZWÓJ POZNAWCZY CZŁOWIEKA

• Niejednakowe tempo rozwoju.

• Doskonalenie się sposobów funkcjonowania poznawczego.

• Rozszerzenie repertuaru dostępnych środków poznawczych.

• Najwyższy rozwojowo sposób funkcjonowania poznawczego dostępny jednostce to jej możliwości poznawcze.

• Ten najwyższy rozwojowo sposób funkcjonowania poznawczego jednostki nie jest ani jedyny ani bezwzględnie najlepszy.

MOŻLIWOŚCI POZNAWCZE

• Określają górną granicę funkcjonowania poznawczego jednostki w określonym momencie jej rozwoju.

• Rzeczywiste funkcjonowanie poznawcze jest mniej lub bardziej odległe od tej granicy.

• Różnica, o której mowa wynika z zasady rozwojowej, zgodnie z którą osiągnięcie wyższego poziomu nie oznacza zaniku możliwości funkcjonowania na niższych poziomach (oznacza to możliwość działania na wszystkich poziomach, które jednostka dotychczas osiągnęła).

• Wybór rzeczywistego poziomu poznawczego zależy od miedzy innymi wymagań sytuacji, rodzaju zadań, preferencji jednostki itp.

PREFERENCJE INDYWIDUALNE

• W sytuacjach w których brak jakichkolwiek wymagań, co do sposobu funkcjonowania poznawczego albo wymagania te nie są dla człowieka ważne i oczywiste, ujawniają się preferencje indywidualne w tym zakresie.

• Preferencje indywidualne dno sza się do wyboru tych sposobów funkcjonowania poznawczego, które leżą w granicach możliwości, a jednocześnie odpowiadają preferencjom jednostki.

POJĘCIE STYLU POZNAWCZEGO

STYL POZNAWCZY

• Charakterystyczne dla poszczególnych ludzi i stałe dla nich sposoby funkcjonowania w zakresie czynności poznawczych i intelektualnych (Witkin).

• Stałe preferencje indywidualne dotyczące sposobu spostrzeżeniowego organizowania i kategoryzowania świata zewnętrznego (Kagan).

• Indywidualny sposób funkcjonowania poznawczego pośredniczący pomiędzy stanem wewnętrznym jednostki a sytuacją zewnętrzną (Gardner).

WAŻNE WŁAŚCIWOŚCI STYLÓW POZNAWCZYCH

• Stałe cechy stylu poznawczego pojawiają się stosunkowo wcześnie, u dzieci przedszkolnych, a nawet wcześniej.

• Stałość cech stylu poznawczego oznacza, że charakteryzuje on jednostkę w ogóle, a nie tylko jej funkcjonowanie w określonej sytuacji.

• Styl poznawczy jest przejawem znacznie szerszych wymiarów funkcjonowania stanowiących o osobowości (takich jak ekstrawersja, samoocena itp.). Może być też powiązany z temperamentem jednostki (np. impulsywnością, jako cechą temperamentu).

REFLEKSYJNOŚĆ - IMPULSYWNOŚĆ

• Stopień, w jakim jednostka skłonna jest - przy rozwiązywaniu problemów poznawczych - do zastanawiania się nad trafnością swoich hipotez.

• IMPULSYWNOŚĆ - tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów

• REFLEKSYJNOŚĆ - tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów

• Inna nazwa - tempo poznawcze.

• Zmiany rozwojowe - podlega dosyć wyraźnym zmianom rozwojowym; wyraźne przesunięcie w kierunku refleksyjności wraz z wiekiem.

Hipotezy:

1. Jest to kwestia rozwoju biologicznego.

2. Efekt tego, że dzieci w okresie 6 -7 lat zaczynają naukę

• Geneza (zmienne osobowościowe)

• Lęk jako źródło refleksyjności (niepewność kompetencji) i impulsywności (pewność kompetencji)

• Refleksyjność - impulsywność a zapotrzebowanie na stymulację (związek krzywoliniowy)

• Czynniki biologiczne - dodatnia korelacja z częstością uśmiechania się w wieku niemowlęcym w odpowiedzi na bodźce poznawcze, ujemna korelacja z tempem habituacji

• Czynniki społeczno-ekonomiczne

Refleksyjność - impulsywność a polimorfizm w genie DRD-4 (receptora dopaminy typu 4; poszukiwanie nowości)

- zmienność w tym genie powiązana z refleksyjnością - impulsywnością u dzieci z ADHD - posiadają wariant z 7-mioma powtórzeniami tego genu.

ABSTRAKCYJNOŚĆ - KONKRETNOŚĆ (Scheerer)

• Stopień oderwania wewnętrznego obrazu spostrzeganych bodźców od ich konkretnej, jednostkowej postaci, w jakiej ujawniają się w spostrzeżeniu

• Źródła RI - typ treningu wychowawczego (konkretność - hamowanie eksploracji i samodzielności dziecka, system wzmocnień konsekwentny, zasady jednoznacznie określone; abstrakcyjność - zamiast „gotowych” reguł dziecko otrzymuje różnorodne informacje, zachęcane do samodzielnego formułowania i sprawdzania zasad postępowania).

• Konsekwencje:

• Pozytywny związek z nasileniem orientacji zadaniowej, mniej koordynowania i wykorzystywania przy rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji wielu różnych informacji

• Osoby preferujące abstrakcyjny sposób funkcjonowania………….

ZALEŻNOŚĆ - NIEZALEŻNOŚĆ OD POLA

• Siła tendencji jednostki do przełamywania zorganizowanego pola percepcyjnego w celu wyodrębnienia z niego części lub stopień, w jakim jednostka kieruje się zewnętrznymi vs wewnętrznymi wskazówkami w spostrzeganiu otoczenia

• ZALEŻNOŚĆ OD POLA - tendencja do spostrzegania globalnego.

• NIEZALEŻNOŚĆ OD POLA - skłonność do przełamywania zastanej organizacji pola percepcyjnego, do wyodrębniania poszczególnych części i spostrzegania ich jako względnie niezależnej całości.

• Geneza

• Wg Witkina to poznawczy komponent wymiaru osobowości jakim jest ZRÓŻNICOWANIE PSYCHOLOGICZNE, czyli złożoność systemu psychologicznego pojawiająca się w specjalizacji funkcji psychicznych i oddzieleniu JA od nie-JA. Osoby zależne od pola - stosują bardziej prymitywne mechanizmy obronne (wyparcie, zaprzestanie).

• Konsekwencje RI

• Różnice w testach inteligencji, efektywność uczenia się.

• Różnice w zakresie kontaktów z innymi ludźmi, kompetencji interpersonalnych.

• Różnice w zakresie zainteresowań i preferencji zawodowych

- niezależni od pola - ANALITYCZNOŚĆ PERCEPCJI - lepiej sobie radzą a wymagających restrukturyzacji danych np. w APIS-Z liczenie klocków, układanie kwadratów, lepsza efektywność uczenia się w szkole; wybierają zawody niezwiązane z kontaktami społecznymi, matematyczne, przyrodnicze

- zależni od pola - są bardziej skłonne do polegania na wskazówkach zewnętrznych, potrzebują uzyskiwać informacje od innych ludzi, mają większy trening społeczny, bardziej wrażliwi, społeczni; wybierają zawody, które wymagają kontaktów z innymi, handel, humanistyczne, artystyczne

INNE KATEGORIE SŁUŻĄCE DO OPISU STYLÓW POZNAWCZYCH

• Szerokość kategoryzacji - rozległość grup pojęciowych służących jednostce do ujmowania świata.

• Analityczność - stopień rozkładania obserwowanych bodźców złożonych na części składowe i stopień wykorzystywania wyników.

• Ekstensywność eksploracji.

TEORIA POZNAWCZEGO SAMOKIEROWANIA STERNBERGA

• STYLE MYŚLENIA - preferowane przez jednostkę sposoby wykorzystywania zdolności.

• Ludzie dysponują całym zbiorem preferowanych stylów myślenia, spośród których wybierają w danej sytuacji te, które zapewniają im najlepszą adaptację do poznawczych wymagań otoczenia

• 5 kryteriów samokierowania poznawczego; w oparciu o nie wyodrębniono 13 stylów myślenia:

1. Funkcje (styl legislacyjny, wykonawczy, oceniający)

2. Formy (monarchiczny, hierarchiczny, oligarchiczny, anarchiczny)

3. Poziomy (lokalny, globalny)

4. Zasięg (wewnętrzny, zewnętrzny)

5. Skłonności (liberalny, konserwatywny)

39

Genetyka zachowania (GZ) jako narzędzie dostarczające informacji o czynnikach determinujących różnice indywidualne w zachowaniu (cechach)

DNA

UKŁAD LIMBICZNY

AKTYWACJA

P

E

N

Warunkowanie Wrażliwość

Czujność

Percepcja

Pamięć

Reminiscencja

Uspołecznienie

Przestępczość

Twórczość

Psychopatologie

Zach. seksualne

OSOBOWOŚĆ

(temperament)

KATAKLIZM

- ekstremalny stresor

- nieunikniony

- brak kontroli

-obiektywnie istnieje

- utrata lub zagrożenie życia

MEDIATORY

Strategie radzenia Wsparcie

sobie ze stresem społeczne

Stan --> emocje negatywne

Stresu --> podwyższona aktywacja

MODERATORY

- temperament

- style radzenia sobie

- system wartości

Biologiczny czynnik ryzyka

Choroba

…….psych. czynnik ryzyka

MODERATORY BIOLOGICZNE

- czynnik gen.

- N-przekaźniki

- kortyzol

KONSEKWENCJE STANU POURAZOWEGO

- zachowania adaptacyjne

- zaburzenia po str. traumatycznym

(niewrażliwość na otoczenie, permanentny powrót traumy, wzmożone pobudzenie

---