Wprowadzenie do psychologii klinicznej i psychopatologii – prof. Steuden

Psychologia kliniczna a psychopatologia

1. Psychopatologia procesów psychicznych (symptomatologia, syndromologia)

   psychopatologia- dziedzina psychiatrii zajmująca się opisywaniem, interpretowaniem, wyjaśnianiem i klasyfikowaniem tych szczególnych zjawisk psychicznych, którym przypisuje się jakieś znaczenie kliniczne, tzn. których dostrzeganie, analiza i ocena okazują się przydatne w postępowaniu diagnostyczno- terapeutycznym wobec osób z zaburzeniami psychicznymi.

   symptomatologia- analiza objawów; zajmuje się takimi wyróżnionymi fenomenami psychicznymi, które są przydatne klinicznie, tzn. odgrywają rolę wskaźnika pomocnego w ustalaniu rozpoznania, planowaniu terapii, czy przewidywaniu przebiegu zaburzeń; wyróżniamy subiektywne, obiektywne i interaktywne. Nie zatrzymuje się tylko na analizie objawów, ale prowadzi do rozpoznania zaburzenia klinicznego.

   syndromologia- zajmuje się zespołami psychopatologicznymi. Zespół to zbiór objawów występujących wspólnie w warunkach naturalnych. Jego rozpoznanie i opis jest podstawowym etapem opisu zaburzeń psychicznych.

Rozwój symptomatologii i syndromologii przypada na XIXw. Zawierają dokładne opisy zaburzeń poznawczych, popędowo-motywacyjnych, emocjonalnych i charakteru. Symptomatologia bada pojedyncze objawy np. lęk, obniżony nastrój, a syndromologia zajmuje się zespołami objawów (jednostkami nozologicznymi). Dzięki klasyfikacji zaburzeń można wyodrębnić zasadnicze odmiany zaburzeń zachowania np. schizofrenia, nerwica oraz możemy ocenić przyczyny, obraz kliniczny i sposoby oddziaływania. Podstawowymi systemami klasyfikacji zaburzeń są DSM i ICD.

Systemy klasyfikacji (DSM,ICD,ICF):

• Próby określenia zespołów zaburzeń

• Uporządkowanie obrazu klinicznego

• Wielowymiarowa ocena wpływu choroby na życie jednostki

• Podlegają zmianom pod wpływem wiedzy, doświadczenia

• Muszą być trafne i rzetelne

2. Psychopatologia mechanizmów przystosowawczych, mechanizmów regulacyjnych

psychopatologia mechanizmów przystosowawczych- mówi nam od jakiego momentu możemy mówić o patologii. Czynniki etiopatogenetyczne, czyli struktury biologiczne, osobowościowe oraz sytuacje trudne to są te czynniki, które pozwalają nam stwierdzić o patologii. Zaburzenia psychiczne są tu wyjaśnione poprzez różne koncepcje psychologiczne: neuropsychologiczne, psychoanalityczne, poznawcze. Symptom może być ujmowany jako wyuczony nawyk, mechanizm obronny, sposób oceny sytuacji, zaburzenie systemu rodzinnego np. lęk- efekt tego, że dziecko było bite, deficyt strukturalny/ funkcjonalny OUN.

Psychopatologia procesów poznawczych- koncentracja na symptomatologii i syndromologii. Bada zaburzenia procesów:

• poznawczych- uwagi, pamięci, spostrzegania, myślenia

• popędowo-motywacyjnych- np. kradzieże, podpalenia, popęd wędrowania

• emocjonalnych- np. lęk niestosowny do sytuacji, poczucie winy, zagrożenie, podwyższony nastrój

• charakteru- np. człowiek nadmiernie uległy, egoistyczny

Klasyfikacja zaburzeń:

• próba wyodrębnienia zasadniczych odmian zaburzeń zachowania

• możliwość oceny przyczyn, obrazu klinicznego i sposobu oddziaływania

3. Psychologiczne kryteria oceny normalności/anormalności

Norma- realny wzór właściwości

Normalność- to właściwość, zbiór właściwości przypisanych ludziom, grupom i zgodnym z normą.

• Cierpienie - ból fizyczny i psychiczny, dolegliwości z powodu lęku, braku energii, braku chęci do życia, głębokiego niezaspokojenia, poczucia obciążenia i trudności uniemożliwiających realizację zadań życiowych (wiele zaburzeń psychicznych tego warunku nie spełnia, np. stan maniakal­ny, patologia społeczna).

• Trudność w przystosowaniu indywidualnym - niezdolność lub ograni­czenie realizacji zadań życiowych i zaspokajania potrzeb, stagnacja, brak sensu i rozwoju.

• Naruszanie norm społecznych - niezgodność postępowania z oczekiwa­niami społecznymi; odchylenie od typowości oraz naruszanie norm społe­cznych i etycznych (tę formę nienormalności ocenia obserwator, reprezen­tanci porządku społecznego i prawnego; istnieje możliwość nadużyć spo­łecznych i stosowania kryteriów pochodzących od norm patologicznej subkultury oraz, z drugiej strony, zaliczenia do patologii zachowań nie­konwencjonalnych czy też opozycyjnych). W tym kryterium mieszczą się wszystkie zachowania antyspołeczne, zagrażające życiu i zdrowiu innych ludzi oraz niszczące ład społeczny. Problem polega jednak na tym, czy są to tylko dewiacje, przestępstwa, czy zachowania antyspołeczne, których wewnętrzny mechanizm wskazuje na istnienie patologii.

• Nieracjonalność i dziwaczność - zachowania i wypowiedzi są obiektyw­nie rzecz biorąc sprzeczne ze sprawdzianem rzeczywistości i logiki; chodzi tu o przekonania urojeniowe pozostające w rażącej sprzeczności z faktami, o rozerwanie myśli i wypowiedzi.

• Zachowania niekontrolowane, nieprzewidywalne - chodzi tu najczęściej o zachowania pod wpływem silnych emocji (np. przerażenia wskutek halu­cynacji, napadu złości), silnego pobudzenia wskutek uszkodzeń w mózgu.

• Zachowania niekonwencjonalne - są to zachowania niezgodne z kon­wencją dominującą w danym okresie, stylem zachowania, ubiorem; jest to pewien typ łagodnej dewiacji, która utrudnia życie społeczne, np. styl życia i brak higieny ludzi bezdomnych, zachowania grup młodzieżowych; są to też zachowania rzadkie i społecznie niepożądane; kryterium ich oceny może być bardzo subiektywne.

• Dyskomfort obserwatora - występuje zdaniem autorów wówczas, gdy ludzie naruszają niepisane immanentne wsady postępowania; mogą to być dziedziczne wzory zachowań lub reguły bardzo głęboko tkwiące we wzo­rach kultury. Człowiek, który nie czuje w swoim zachowaniu nic nie­stosowanego (np. pluje innym pod nogi, klepie po ramieniu, przekracza granice intymne, biega nago po stadionie itp.) wywołuje u obserwatorów wrażenie nienormalności, a od tego - jak piszą autorzy - już tylko jeden krok do rozpoznania patologii.

Ile z tego musi być, by wnioskować o patologii – zależy od przypadku.

4. Podstawowe kategorie sytuacji trudnych (czynników ryzyka zaburzeń)

• sytuacja deprywacji - człowiek w stanie potrzeby, lecz nie może nic zrobić, aby ja zaspokoić, ponieważ brak koniecznych warunków

• sytuacja frustracji - na drodze do realizacji celu lub zaspokojenia potrzeby, człowiek napotyka na rożne przeszkody utrudniając realizację celu

• sytuacja zagrażająca - sygnalizuje utratę wartości, powoduje antycypacje lękowe

• sytuacja straty - utrata cenionych wartości materialnych, psychicznych, społecznych. reakcją jest smutek, który może przerodzić się w depresję lub patologiczną żałobę

• sytuacje konfliktowe - sprzeczne wartości

• sytuacja traumatyczna - przekraczająca możliwości adaptacyjne człowieka

• konflikt intrapsychiczny  - sprzeczność wewnętrznych struktur człowieka. powoduje to lęk

• konflikty interpersonalne - sprzeczne tendencje pomiędzy osobami pozostającymi w różnych relacjach interpersonalnych

• deficyty - brak struktur biologicznych lub dojrzałych funkcji i brak właściwości psychicznych warunkujących zaspokajanie potrzeb, realizację celów i możliwości.

• defekty - genetyczne, nabyte defekty organizmu i defekty psychiczne

W psychopatologii bardzo ważne są sytuacje konfliktowe. Są to sytuacje, w których człowiek znajduje się w obliczu sprzecznych wartości dodatnich i ujemnych. W sytuacji „+ +" człowiek stoi wobec dwóch równo cennych wartości pozytywnych, których nie może jednocześnie zrealizować - musi wybierać; w sytuacji „+ -" oddziałują na człowieka zarówno wartości dodatnie, jak i ujemne - korzyści trzeba okupić negatywnymi konsekwencjami; w sytuacji „- +" korzyści można osiągnąć tylko za cenę pewnych niedogodności i wreszcie najtrudniejsza sytuacja „- -", w której konfliktowość polega na tym, że człowiek nie może wyjść z pola działania tej sytuacji i musi wybierać między dwiema wartościami negatywnymi. Wszystkie te sytuacje powodują zakłócenie normalnego funkcjonowania, obciążenie psychiczne i napięcie, czasem towarzyszą temu negatywne, uszkadzające uczucia.

5. Znaczenie koncepcji psychodynamicznych dla teorii i praktyki psychologii klinicznej

   Koncepcje szeroko rozumianej psychoanalizy mają największe znaczenie dla teorii i praktyki psychologii klinicznej, zarówno dlatego, że są to koncepcje skoncentrowane na mechanizmach i przyczynach zaburzeń, jak i na zjawiskach psychoterapii. Jest to orientacja, która zachowując rodzinne podobieństwo do ujęć klasycznych odnośnie do natury człowieka i etiologii zaburzeń wykazuje największe bogactwo propozycji interpretacyjnych, metod badania i leczenia.

   W ramach tej orientacji możemy wyodrębnić trzy główne nurty:

• klasyczną psychoanalizę Z. Freuda,

• psychologię ego

• współczesną psychoanalizę, zwaną teorią relacji z obiektem.

Freud zwrócił uwagę na znaczenie mechanizmów obronnych jako wyjaśnienie przyczyn wielu zaburzeń- nerwicowych (wyparcie konfliktów), zaburzenia o charakterze psychotycznym (schizofrenia). Sposób diagnozy to wolne skojarzenia, marzenia we śnie, marzenia na jawie i przejęzyczenia. To kompleksowe podejście do wyjaśniania natury człowieka, zaburzeń psychicznych i psychosomatycznych. Kładzie nacisk na zaburzenia rozwoju człowieka, diagnozę zaburzeń, psychoterapię. Podkreśla rolę mechanizmów obronnych oraz mechanizm konwersji – zamiany dolegliwości psychicznych na dolegliwości natury somatycznej.

6. Mechanizmy obronne w wyjaśnianiu funkcjonowania człowieka

Psychologiczne mechanizmy obronne, zwane także mechanizmami obronnymi ego (lub obronami ego), najprościej można określić jako zwykle nieświadome sposoby unikania i redukowania potencjalnie zagrażających nam uczuć jak strach czy lęk. Z jednej strony są one niezbędne dla utrzymania równowagi psychicznej, a z drugiej – gdy są stosowanie w sposób nadmierny i nieadekwatny – mogą być źródłem problemów psychicznych. Autorem tego pojęcia jest Zygmunt Freud. Jego następcy rozwinęli tę koncepcję, szczególnie zasłużyła się tutaj córka Zygmunta – Anna Freud. Zgodnie z psychoanalitycznym (psychodynamicznym) punktem widzenia, mechanizmy obronne pozwalają zmniejszyć nasilenie „negatywnych” emocji bez zmieniania sytuacji, która je wywołuje, często poprzez nieznaczne zniekształcenie odbioru sytuacji. Choć dzięki temu pomagają radzić sobie ze stresem, rodzą też ryzyko: redukcja napięcia może być na tyle atrakcyjna, że stosowanie mechanizmów obronnych może się utrwalać i wchodzić w nawyk. Mogą też rodzić cierpienie, jeśli są dla danej osoby podstawowym sposobem radzenia sobie z problemami. Jeśli np. dziecko nadmiernie polega na mechanizmach obronnych, może to skutkować izolowaniem się od innych oraz zniekształconym postrzeganiem otoczenia. Może też powodować tłumienie umiejętności angażowania się w nowe doświadczenia i uczenia się z nich. Pośród mechanizmów obronnych wyróżniono między innymi takie jak: zaprzeczanie, wyparcie, tłumienie, projekcja, przemieszczenie, formowanie reakcji, regresja, fiksacja, identyfikacja, introjekcja, racjonalizacja, izolacja, sublimacja, kompensacja, humor (żart, ironia), Zarówno zaprzeczanie jak wyparcie zniekształcają rzeczywistość „ukrywając wydarzenia przed świadomością”. W przypadku zaprzeczania nieprzyjemne fakty są ignorowane, realistyczna interpretacja tego co się dzieje zostaje zastąpiona łagodniejszą, choć nietrafną. Zaprzeczanie może dotyczyć zarówno uczuć jak i faktów. W przypadku dzieci pewien stopień zaprzeczania jest normalnym zjawiskiem. Na przykład jeśli dziecko dowiaduje się, że rodzice się rozwodzą, może zaprzeczać temu faktowi i/lub zaprzeczać martwieniu się taką sytuacją. Zaprzeczanie bywa pomocne w przypadku sytuacji zagrażających życiu czy w innych ekstremalnych okolicznościach. Mechanizm ten pozwala na stopniowe oswajanie się z trudną sytuacją. Jednak po pewnym czasie potrzebne jest uznanie obecności bolesnych uczuć, aby uniknąć pojawienia się dalszych problemów natury psychologicznej czy emocjonalnej. W przypadku wyparcia, bolesne uczucia są początkowo uświadomione, a następnie zapomniane. Są jednak nadal przechowywane w nieświadomości, skąd, w pewnych warunkach, można je „odzyskać”. Wyparcie może przyjmować postać od chwilowych luk w pamięci po całkowitą amnezję (niepamięć) w przypadku bardzo bolesnych doświadczeń. Tłumienie jest mechanizmem obronnym powiązanym z poprzednimi. W tym przypadku nieprzyjemne („niepożądane”) uczucia są świadomie tłumione na skutej dobrowolnej decyzji by o nich nie myśleć. Tym samym tłumienie różni się od poprzednich mechanizmów, ponieważ przykre uczucia są wciąż dostępne, jednak z wyboru ignorowane. Innymi słowy tłumienie to świadoma decyzja by zamienić nieprzyjemne myśli na przyjemniejsze. Tłumienie uważa się za jeden ze zdrowszych i bardziej dojrzałych mechanizmów obronnych. Projekcja i przemieszczenie pozwalają uznać obecność rodzących lęk uczuć, jednak przelewają je na inne źródło lub obiekt. W projekcji nieprzyjemne („niepożądane”) uczucia są w sposób nieświadomy przypisywane innej osobie lub osobom. Np. zirytowana osoba przypuszcza, że inni złoszczą się na nią; osoba krytyczna wobec innych wierzy, że to oni są krytyczni wobec niej. Małe dzieci szczególnie często stosują projekcję, ponieważ nie ukształtowały jeszcze jasno psychologicznych granic między sobą i innymi. W przemieszczeniu gniew (lub inne uczucie) jest początkowo odczuwany wobec osoby wobec, której trudno go bezpiecznie wyrazić (np. dziecko gniewa się na rodzica). Przemieszczenie umożliwia ekspresję tego uczucia wobec „bezpieczniejszego obiektu” jak rówieśnik, ktoś z rodzeństwa lub nawet zabawka. Formowanie reakcji uwzględnia zachowanie się w sposób diametralnie przeciwny wobec uczuć, które osoba wypiera. Na przykład rodzić, który wypiera uczucie urazy czy odrzucenia wobec dziecka, może się jawić jako niezwykle, wręcz nadmiernie szczodry i zatroskany dobrem swojej pociechy. Regresja i fiksacja są związane z trudnościami rozwojowymi dziecka. W przypadku regresji, dziecko stające wobec konfliktowej sytuacji może zachować się w sposób charakterystyczny dla wcześniejszej fazy rozwoju (np. ssanie kciuka, moczenie się), próbując w ten sposób odzyskać poczucie bezpieczeństwa, które towarzyszyło mu we wcześniejszym okresie. W przypadku fiksacji dziecko „odmawia” dalszych kroków rozwojowych, ponieważ w pewien sposób rozwój został skojarzony z lękiem. Identyfikacja, która jest podstawowym elementem rozwoju człowieka i ważną część procesu uczenia się, także może służyć jako mechanizm obronny. „Przybierając” cechy kogoś innego, osoba może ośmielić się na zachowanie, które postrzega jako jej niedozwolone, jednak akceptowalne dla osoby z którą się identyfikuje. Przykładem jest tzw. identyfikacja z agresorem, gdzie np. dziecko, które doświadczyło nadużycia może nadużywać inne osoby. W przypadku introjekcji (powiązanej z identyfikacją) jedynie wybrany aspekt osobowości innej osoby zostaje zinternalizowany (uwewnętrzniony). Racjonalizacja przejawia się w zaprzeczaniu motywom działania (własnego lub innych) przy pomocy uzasadnienia, które wydaje się być bardziej logiczne lub łatwiej akceptowane społecznie niż własne impulsy. Przykładem racjonalizacji może być stwierdzenie „nie szkodzi, że nie zostałem zaproszony na urodziny, i tak miałem inne plany”. Wielu nastolatków jest prawdziwymi ekspertami na polu posługiwaniu się racjonalizacją. Izolacja odnosi się do oddzielenia pewnego własnego doświadczenia w taki sposób, że staje się ono rozłączne od towarzyszących mu uczuć. Dzięki temu doświadczenie staje się dostępne świadomości bez konieczności przeżywania bolesnych uczuć. Ktoś może np. opowiadać pewną dramatyczną historię z własnego życia zupełnie obojętnie, tak jakby przydarzyła się komuś innemu lub była scenariuszem filmowym. Sublimacja, jeden ze zdrowszych mechanizmów obronnych, oznacza skierowanie energii związanej z nieakceptowanym impulsem na taki, który jest bardziej akceptowany społecznie. Tym sposobem energia seksualna lub związana z agresją może znaleźć ujście np. w sporcie lub w kreatywnej pasji. Niechciane uczucia mogą też ulec sublimacji w zachowania altruistyczne, z których osoba może czerpać przyjemność w pomaganiu innym. Podobnymi, również mocno pozytywnymi mechanizmami obronnymi są kompensacja, uwzględniająca podejmowanie ponadprzeciętnych starań by pokonać poczucie niższości oraz stosowanie humoru (żartu, ironii) jako sposobu radzenia sobie z trudnościami. Na zakończenie warto podkreślić, że choć pojęcie mechanizmów obronnych zyskało dużą popularność i użyteczność w psychoterapii (a nawet w szeroko rozumianej kulturze), to jest ono charakterystyczne dla podejścia psychodynamicznego i nie zawsze jest stosowane przez terapeutów pracujących w innych podejściach.

7. Koncepcje behawioralne i neobehawioralne w psychologii klinicznej

   BEHAWIORALNE

Zaburzenia somatyczne i emocjonalne mogą powstać w drodze klasycz­nego warunkowania. Przykładem tego jest eksperyment Watsona z Albertem, u którego wytworzono fobię białych zwierząt futerkowych, kojarząc w czasie awersyjny bodziec dźwiękowy z białym szczurem. Powstała w ten sposób warunkowa reakcja emocjonalna, po pewnym czasie strach pojawiał się na widok białego szczura, a po dalszym czasie reakcja strachu zgeneralizowała się na inne białe zwierzęta futerkowe i na samo białe futerko. Ten eks­peryment jest prototypem wszystkich reakcji o cechach fobii i wyuczonych patologicznych stanów emocjonalnych. Podobnie mogą powstać reakcje wegetatywne związane z reakcjami emocjonalnymi, nudności, wymioty oraz ból.

Warunkowanie klasyczne -jak wykazał po raz pierwszy Pawłów przebiega na zasadzie kojarzenia bodźców.

Stwierdzono także, iż wiele patologicznych reakcji somatycznych i czyn­ności zaburzających funkcjonowanie człowieka powstaje wskutek warun­kowania instrumentalnego, które wykrył w swoich badaniach na zwierzę­tach B.F. Skinner. Stwierdził on, że zachowanie, które wywołuje wzmocnienie jest utrwalane. Wyróżnił wzmocnienie pozytywne - nagradza­jące zachowanie i wzmocnienie negatywne, karzące zachowanie. Reakcją sprawczą instrumentalną jest taka, której częstość można zwiększyć (utrwalić) za pomocą nagrody lub zmniejszyć za pomocą kary. Objawy patolo­gicznych reakcji, takich jak palenie papierosów, jedzenie słodyczy (objawy bulimii), natrętne czynności, np. mycia rąk, także reakcje uzależnienia od środków toksycznych itp. zachowań, mogą być reakcjami uwarunkowanymi, dlatego że dostarczają one wzmocnień, powodują stan przyjemności, rozluź­nienia, sukcesu itp. W terapii wykorzystuje się także prawo wzmocnienia negatywnego tj. stosuje się wycofanie ciepła, brak nagrody rzeczowej, co powoduje zahamowanie patologicznego zachowania. Terapie awersyjne al­koholizmu i napadów jedzenia przez stosowanie bodźców przykrych poddane zostały krytyce, z uwagi na konsekwencje uboczne. Wiele reakcji uciecz­kowych, unikanie szkoły, trudnych zadań może mieć naturę warunkowania instrumentalnego. W czasie wojny stwierdzono np., że zranienie i pogorszenie stanu somatycznego powodowało wycofanie z frontu, co było wzmocnieniem; tendencja do patologicznych zachowań (tzw. nerwice frontowe) pod postacią ucieczki w chorobę się utrwalała.

NEOBEHAWIORALNE

Obserwowanie zachowania innych osób powoduje przejęcie tych zachowań drogą naśladowania, czyli modelowania. Zachowania przejęte drogą mode­lowania mogą mieć charakter przystosowawczy i być oczekiwane społecznie, ale mogą to być także zachowania patologiczne i szkodliwe społecznie, jak zachowania agresywne, przestępcze i uzależniające. Prawa uczenia się drogą modelowania opisał Albert Bandura. Ustalił on kilka rodzajów efektów uczenia się społecznego przez modelowanie.

Skutkiem modelowania jest nauczenie się, że zachowanie daje wynik, np. dobre samopoczucie jest wynikiem ćwiczeń fizycznych lub stosowania diety - jest to efekt wyniku.

Ucząc się w sytuacji społecznej drogą modelowania, zdobywamy za­chowania, których pozytywny wynik możemy przewidzieć. W modelowaniu występuje też efekt rozhamowania, który ma miejsce wówczas, gdy obser­wując pozytywne efekty patologicznego, aspołecznego lub dewiacyjnego zachowania dochodzi do rozhamowania społecznych powściągów (powrót do palenia papierosów w grupie towarzyskiej, w której panuje przyjemna atmosfera i przyzwolenie dla palenia). Efekt zahamowania występuje natomiast wówczas, gdy obserwuje się szkodliwe zachowanie, które zostaje Ukarane. Efekt facylitacji polega na ułatwieniu przejmowania zachowania Ja modela wówczas, gdy model jest podobny, lubiany, bliski. Facylitacja modelowania zachodzi także wtedy, gdy występuje wielu uczestników, W warunkach tłumu. Modelowanie jest mechanizmem, który leży u podłoża tworzenia się patologii, jest też ono powszechnie wykorzystywane w terapii behawioralnej, zwanej modyfikacją zachowań. Sesje modelowania pożąda­nych zachowań mogą mieć charakter uczestniczenia w sytuacji naturalnej (modelowa psychodrama w grupie młodzieżowej) lub w sytuacji symbolicznej często w toku modelowania wykorzystuje się też technikę wideo.

8. Podejście poznawcze w psychologii klinicznej

W podejściu tym zakłada się, inaczej niż w koncepcjach behawioralnych i uczenia się, że człowiek jest w istocie swojej istotą racjonalną, co wynika z posiadanej wiedzy i poznawczych kompetencji.

Zdrowie wiążę się w koncepcjach poznawczych z jakością wiedzy o świe­cie i własnej osobie - z wiedzą trafną, realistyczną, abstrakcyjną i konkretną; schematami poznawczymi racjonalno-realistycznymi, plastycznymi i otwarty­mi. Wiedza ta jest refleksyjna, odniesiona do własnej osoby, ponadto człowiek posiada kompetencje poznawcze i adaptacyjne, zdolny jest do samoregulacji w oparciu o wiedzę, kompetencje, poczucie własnej tożsamości i autonomii.

Patologia wynika z deficytów i defektów treściowych i formalnych struktur poznawczych. Związane to jest z nieracjonalnością przekonań o świecie i własnej osobie, wadliwym obrazem własnej osoby. Struktury poznawcze są sztywne, zamknięte, o cechach niskiego zróżnicowania, a w treści swojej zawierają przekonania o bezradności, braku sprawstwa i kompetencji. Pato­logia wynika także z bezrefleksyjności, braku uświadomienia i wadliwego (pesymistycznego) stylu wyjaśniania zdarzeń i niesprawności samokontroli.

a) Ellis- emocje powstają wówczas, gdy spostrzegamy i oceniamy bodźce i zdarzenia jako dla nas korzystne lub niekorzystne. Istotną rolę w tworzeniu przekonań i nastawień emocjonalnych odgrywają werbalizacje i autowerbalizacje. Zakłada, że emocje powstają wówczas, gdy spostrzegamy i oceniamy bodźce i zdarzenia jako korzystne lub niekorzystne dla nas. Zaburzenia neurotyczne, depresyjne i wrogość są wynikiem uwewnętrznionych, nielogicznych, nieracjonalnych przekonań - mogą prowadzić do lęku, niepokoju. W terapii racjonalno-realistycznej dąży się do zmiany nieracjonalnych przekonań na racjonalne stosując techniki dyskusyjne.

b) Beck - jest twórcą poznawczych koncepcji depresji i zaburzeń nerwicowych. Do zaburzeń tych dochodzi według niego na skutek interakcji czynników genetycznych, środowiskowych i psychologicznych. Do zaburzeń depresyjnych dochodzi na skutek interakcji czynników genetycznych, środowiskowych i psychologicznych. Sytuacje straty są odbierane przez hiperaktywne struktury poznawcze. Cechują się one pesymistyczną oceną sytuacji, własnej osoby i przyszłości (triada depresyjna). Dodatkowo pojawiają się zniekształcenia poznawcze. Terapia jest skierowana na zniekształcenia poznawcze, autom.myślach i arbitralnym wnioskowaniu, dostarcza się pacjentowi doświadczania sukcesu;

Warto również wspomnieć o teoriach konstruktów osobistych Kelly'ego, teorii atrybucji i koncepcjach JA.

Podsumowując całościowe koncepcje Ellisa i Becka wyjaśniają, odwołując się do koncepcji system. nieracjonalnych przekonań, zaburzenia formalnych cech funkcjonowania funkcjonowania wiedzy oraz różne formy patologii i proponują poznawcze  systemy terapii.

Wiedzę o konstruktach poznawczych i procesach atrybucji wykorzystuje się do wyjaśniania zaburzeń psychicznych. Szczególne zastosowanie mają w psych. klinicznej różne poznawcze koncepcje Ja.

9. Orientacja fenomenologiczno-humanistyczna w psychologii klinicznej

Na tę orientację składa się  kilka bardzo całościowych i rozbudowanych koncepcji, obejmujących osobowość człowieka, mechanizmy zdrowia i patologii oraz oryginalne założenia terapii. Wszyscy twórcy uznają jednak za podstawowe fenomeny świadomości, ważne dla rozwoju koncepcji self i osobowości. Poznanie psychiki człowieka jest możliwe tylko przez poznanie subiektywnego świata jednostki, przez odkrywanie subiektywnych znaczeń. W logoterapii człowiek dąży do odkrywania sensu swojego istnienia i do przekraczania granic swojego Ja. zaburzenia związane są z frustracją i pustką egzystencjalną. Zdrowy człowiek dąży do odnalezienia sensu swojego życia.

Psychologia humanistyczna w ujęciu Maslova akcentuje rozwój potencjałów i tendencję do osiągnięcia pełni człowieczeństwa oraz określa warunki pełnego zdrowia. Koncepcja Rogersa jest najpełniej sformułowaną koncepcją osobowości w pełni funkcjonującej, zdolnej do rozwoju i twórczości oraz określa warunki zdrowego i zaburzonego rozwoju. Terapia i poradnictwo skoncentrowane na osobie pomagają człowiekowi wejść na drogę rozwoju i samorealizacji, dzięki zastosowaniu terapeutycznej postawy autentyczności, empatii i akceptacji.

Odrębnym kierunkiem, który powstał głównie dla celów terapeutycznych jest terapia Gestalt, dla której stworzono założenia teoretyczne podobne do fenomenologii, psych. postaci oraz ekologii, założenia na temat zdrowia i zaburzeń w doznawaniu siebie i świata oraz samorealizacji.

10. Orientacja interakcyjno-systemowa w psychologii klinicznej

W tym podejściu zakłada się, że człowiek jest istotą społeczną i to, co jednostkowe jest pochodne względem tego, co społeczne. Człowiek żyje i rozwija się w środowisku społecznym, ono też współdecyduje o zagroże­niach i patologii. W ujęciu tym człowiek jest ujmowany jako element systemu, powiązany z nim, sam też stanowi system samoregulujący się i samoorganizujący. Ważne są interakcje z ludźmi i sposoby komunikowania się. Oddziaływania te mają charakter wzajemny, są transakcjami i cechuje je cyrkularność. Jednostka traci swoje ludzkie atrybuty poza systemem społecz­nym, nie można jej też opisać i zrozumieć w oderwaniu od kontekstu społecznego.

Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania

Zaburzenie- stan, który:

• powoduje znaczące cierpienie lub upośledzenie

• jest czymś więcej niż ogólnie przyjętą formą reakcji na konkretne wydarzenie

• stanowi przejaw dysfunkcji psychicznej

I . ZABURZENIA NERWICOWE (OBJAWY, ZESPOŁY)

Przyczyny:

→ zaburzenia nerwicowe są przejawem zjawisk, u których znaczącą rolę odgrywają czynniki psychologiczne

• Konflikty wewnętrzne (nie zostały rozwiązane w dzieciństwie- ich podstawą jest mechanizm wyparcia ze świadomości)

• Sytuacje obciążające (relacje interpersonalne, doświadczenia naruszające równowagę psychiczną)

• Predyspozycje osobowościowe (reaktywność temperamentalna, podatność na sytuacje trudne, wrażliwość emocjonalna)

Podstawowy przejaw- lęk mający objawy:

• Psychiczne (napięcie psychiczne, niepokój, poczucie skrępowania, niemożność odprężenia się, antycypacja negatywnych zdarzeń, zaburzenia w zakresie funkcji poznawczych, których istotą jest mniejsza zdolność do koncentracji uwagi, do sprawności pamięci, do myślenia, zawężenie percepcji, wzrokowej, słuchowej

• Behawioralne (niepokój o charakterze manipulacyjnym (coś skręcamy, wyrywamy włosy, poruzenia nogą), drżenia ciała, głosu, niepokój lokomocyjny, zaburzenia snu

• Wegetatywno- somatyczne (fizyczne): dolegliwości, które odczuwamy; rozszerzenie źrenic, przyspieszone tętno, przyspieszone bicie serca, wzmożona perystaltyka jelit, uczucie bólu w sercu.

Zaburzenia nerwicowe w zasadzie traktuje się jako zaburzenia emocjonalne, to nie jest tożsame z chorobą.

Zespoły zaburzeń nerwicowych (DSM-IV, ICD-10)

1. Zespół fobii:

1. Agorafobia

2. Fobia społeczna

3. Fobie specyficzne

1. Zespół lęku napadowego (paniki)

2. Zespół lęku uogólnionego

3. Zespół natręctw (anankastyczny, zespół obsesyjno- kompulsywny)

4. Zespoły konwersyjne

5. Zespoły dysocjacyjne

6. Zespoły o postaci somatycznej (tu: zespół stresu pourazowego)

7. Zespół stanu pourazowego

1. Zespół fobii:

• w zaburzeniach lękowych emocje lęku i strachu zamiast sygnalizować pojawienie realnego zagrożenia mobilizują nieadekwatne reakcje obronne, które stają się źródłem cierpienia i bezradności

• Uporczywa reakcja lękowa, której rozmiary są nieproporcjonalnie duże w stosunku do faktycznego zagrożenia

• Prowadzi do określonych zachowań jak:

  • Unikanie sytuacji, przedmiotów, wyobrażeń kojarzących się z sytuacją zagrażającą

  • Osoba robi wszystko aby uniknąć takich sytuacji- zdarzeń, chociaż z drugiej strony wie, że nie ma podstaw do takich reakcji. Ma świadomość absurdalności sytuacji.

a) Agorafobia: charakteryzuje się pojawieniem nasilonego lęku w sytuacji przebywania w tłumie, miejscach publicznych, samotnego podróżowania, a nawet samotnego przebywania we własnym domu; w obawie przed wystąpieniem lęku kategorycznie unika takich sytuacji; lęki pojawiają się wszędzie tam, skąd w ich przekonaniu nie będą mogli oni uciec, przemieścić się, wydostać po to, aby uzyskać szybką pomoc medyczną; jeśli agorafobii towarzyszy lęk paniczny, to pojawiają się nasilone objawy pobudzenia układu autonomicznego (np. bóle w klatce piersiowej)

• Klaustrofobie- Lęk przed zamkniętą przestrzenią

• Akrofobie- lęk wysokości

• Astrofobie- lęk przed grzmotami, błyskawicami

• Monofobie- lęk przed opuszczeniem, byciem samotnym

• Patofobie- przed chorobami

• pirofobie- przed ogniem

b) Fobie społeczne: obawa przed znalezieniem się w centrum uwagi innych osób lub obawa przed zachowaniem, które może być kompromitujące, zawstydzające lub kłopotliwe; pojawia się przy wejściu do małych grup i przebywaniu w nich; przemawianie, wygłaszanie poglądów lub spotykanie znanych osób lub jedzenie przy wspólnym stole z nieznajomymi; pojawiają się objawy fizjologiczne i somatyczne takie jak: trudność wypowiedzi, bezruch, drżenie rąk, lęk przed zwymiotowaniem; może to doprowadzić do izolacji i braków kontaktów społecznych; pojawia się ryzyko depresji, zachowań samobójczych i uzależnienia.

• Fobia społeczna specyficzna- związana z lękiem przed określonymi sytuacjami społecznymi, jak wystąpienie publiczne, jedzenie w miejscach publicznym, lęk przed oddawaniem moczu, stolca- albo unikają takich sytuacji, kiedy są przymuszeni, towarzyszy silne napięcie

• Fobia społeczna uogólniona- lęk przed opinią społeczną- osoba nie jest w stanie ujawnić swoich aktualnych możliwości

c) Fobie specyficzne: to silny lęk w chwili zetknięcia z przedmiotem lub sytuacją lękotwórczą, albo ich zdecydowanego unikania; świadomość nieracjonalności własnych reakcji emocjonalnych, czy zachowań ucieczkowych, ale i tak za wszelką cenę starają się unikać tych przedmiotów lub sytuacji. Poziom lęku graniczy z paniką; do najbardziej rozpowszechnionych bodźców lękotwórczych należą zwierzęta i owady, siły przyrody, sytuacje, w których utrudnione jest uzyskanie pomocy.

2. Zespół lęku napadowego (lęk paniczny)

• Pojawia się nawracającymi napadami lękowymi, związanymi przede wszystkim z paniką

Zespół paniki- dotyczy- od 2,5 do 3% populacji i ostry zespół paniki charakteryzuje się nieoczekiwanym występowaniem napadów silnego lęku, który nie ma żadnej przyczyny zewnętrznej, przy czym takie napady mogą pojawiać się dość regularnie, a osoba boi się utraty panowania nad sobą- ma poczucie, że traci zdrowie psychiczne.

Cechą charakterystyczną jest ich dynamika przebiegu, która odznacza się nagłym początkiem, bardzo krótkim czasem osiągnięcia przez objawy maksymalnego natężenia, oraz trwaniem najwyżej przez kilka minut. Lęki te są niczym nieprowokowane, mogą się pojawiać nagle i istnieje obawa przed ich pojawieniem niespodziewanie.

3. Zespół lęku uogólnionego

Charakteryzuje się ciągłym stanem napięcia i obawy, przy czym poczucie zagrożenia nie odnosi się do żadnej konkretnej sytuacji czy obiektu, ale przyjmuje postać bliżej nieokreślonego, nasilonego napięcia, martwienia się i ciągłych obaw dotyczących wydarzeń i trudności życia codziennego.

4. Zespół natręctw (zaburzenia obsesyjno- kompulsyjne)- Uporczywie powracające myśli, nad którymi jednostka nie może zapanować. To również konieczność wielokrotnego wykonywania tych samych czynności. Odczuwane jest to jako męczące, uprzykrzające, dezorganizujące normalne życie, jednocześnie jako obce, niepasujące do osobowości. Są trzy rodzaje:

   - z przewagą myśli czy luminacji natrętnych

   - z przewagą czynności natrętnych

   - mieszane- myśli i czynności natrętne

Rodzaje obsesyjnych myśli:

• Kobieta myślała o narzeczonym, żeby umarł

• Kiedy matka schodziła po schodach, miała nadzieję, żeby spadła

Czynności: liczenie płyt chodnika, częste mycie rąk

5. Zespoły konwersyjne:

Zamiana dolegliwości psychicznych na dolegliwości somatyczne, np. napięcie lokowane na objawy somatyczne mogą mieć charakter transmisji pokoleniowej.

6. Zespoły dysocjacyjne:

Zaburzenia wyrażające się rozszczepieniem w sytuacjach trudnych, poczucie, że ja oddziela się od ciała i staje się obserwatorem (ciało jest obecne, grzeczne i na kanapie, a duch hula razem z wiatrem).

7. Zespoły o postaci somatycznej- problemem są doświadczenia somatyczne, wyrażające się dolegliwościami somatycznymi, które nie znajdują potwierdzenia w badaniu lekarskim. Lęk o stan swojego zdrowia, skargi na dolegliwości somatyczne- charakter wędrujący (dziś boli mnie ręka, jutro noga, a pojutrze głowa).

8. Zespół stresu pourazowego (PTSD)- ekstremalne zdarzenia stresowe mogą powodować u jednostki wystąpienie ostrej reakcji na stres, która po kilku dniach przemija lub jej objawy utrwalają się i nabierają charakteru przewlekłego; objawy w postaci natarczywie powracających myśli i obrazów zdarzenia (czasem flashback) lub w postaci unikania miejsc związanych z wydarzeniem. Utrzymuje się znaczne pobudzenie, niepokój, bezsenność i trudności w koncentracji uwagi.

II . ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZABURZENIA ZACHOWANIA (OBJAWY I ZESPOŁY)

Zaburzenia osobowości- głębokie zmiany struktury charakteru i wzorce zachowań, które znacznie odbiegają od oczekiwań występujących w warunkach kulturowo- społecznych, w jakich jednostka żyje.

Zaburzenia zachowań- pojawia się już w okresie dzieciństwa, utrwala w adolescencji i utrzymuje w życiu dorosłym. Często poprzedzają go i współwystępują z nim inne zaburzenia psychiczne, takie jak depresja, zaburzenia lękowe, czy różne zespoły psychotyczne.

Kryteria rozpoznawania zaburzeń osobowości:

1) Obszar zaburzeń (2 z 4):

- poznawczy - specyficzny sposób interpretacji rzeczywistości- spostrzegana jest jako zagrażająca, nieprzyjazna danej osoby, podejrzliwa, nieufna

- afektywny – przeżywanie w sposób niewspółmierny do bodźca, brak odpowiednich reakcji, brak empatii, skrajna reaktywność np. agresja, płacz, histeria, silna ekspresja lub jej brak

- interpersonalny – sztywny wzorzec, dystans, cynizm lub brak empatii, nieadekwatne reakcje, osoby nie są zdolne do trwałych relacji, często, w niektórych typach występuje brak potrzeby nawiązywania relacji z innymi ludźmi, relacje mogą mieć charakter czysto instrumentalny

- kontroli impulsów – brak cierpliwości, borderline

2) Sztywność wzorca zachowań (w sytuacjach osobistych i społecznych)

3) Cierpienie, ograniczenie w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym

4) Stabilność zachowania od adolescencji do wczesnej dorosłości (początek przed 18r.ż.)

5) Nie jest manifestacją, ani konsekwencją innego zaburzenia

6) Nie jest spowodowane stanem somatycznym, urazem głowy, działaniem środków uzależniających (może współwystępować, ale nie jest tego konsekwencją)

Podział zaburzeń osobowości wg cech (Meyer – DSM IV)

1. Zaburzenia, które jawią się, jako dziwaczne i ekscentryczne –osobowość:

1. Paranoiczna –osoba nieufna, wszystkie komentarze odnosi do siebie, myślenie ku sobie, podejrzliwość, brak wiary

2. Schizoidalna –brak syntonii, osoby takie nie mają potrzeby nawiązywania kontaktu, osoby samotne, wycofane, trudno nawiązać z nimi kontakt

3. Schizotypowa –osoby dziwacznie mówią, mają dziwaczny sposób bycia

Gdy osobowości te są silne, możemy mieć do czynienia ze schizofrenią.

2. Zaburzenia, które jawią się, jako emocjonalne, dramatyczne –osobowość:

1. Histrioniczna (historyczna) –kontakt z ludźmi jest łatwy, niezwykła powierzchowność, brak wglądu w swoje niepowodzenia, dramatyczność przeżywania sytuacji, mechanizm konwersji

2. Narcystyczna –charakteryzuje osoby, które mają poczucie wielkości, głębokie zaburzenie własnej tożsamości, osoby podatne na urażenie

3. Emocjonalno niestabilna –osobowość wybuchowa, brak kontroli zachowań, acting –out, osoby wyraźnie eksponują swoje emocje

4. Pogranicza (borderline personality disorder)-zaburzenie poczucia własnej tożsamości, emocje są skrajne, targanie emocjalmi, trudności w uytrzymaniu zdolności interpersonalnych

3. Zaburzenia oparte na lęki –osobowość:

1. Unikająca –osoba boi się popełnienia błędu, więc unika danej czynności

2. Zależna –ze względu na lęk przed odpowiedzialnością dostosowuje się do wszystkich norm, byleby nie ponosić odpowiedzialności

3. Obsesyjno –kompulsywna –dominują obsesja lękowe, myśli natrętne, kompulsje –przymusy wykonywania czynności, duży poziom agresji

4. Bierno –agresywna

Zaburzenia osobowości kształtują się w okresie dzieciństwa i kształtują się pod wpływem mikrourazów.

III . ZABURZENIA AFEKTYWNE (OBJAWY I ZESPOŁY)

Podstawowe objawy zaburzeń afektywnych- zaburzenia nastroju:

• Depresja – chorobliwe obniżenie nastroju, uczucie smutku, przygnębienia, apatii, towarzyszące temu cierpienie

• Mania – chorobliwe podwyższenie nastroju, któremu towarzyszą: dobre samopoczucie, często podwyższona wrażliwość

• Euforia – nastrój jeszcze bardziej wzmożony od manii, ale jest tu duże poczucie szczęście, radości, wielkości

• Labilność – wahania nastroju, szybkie przechodzenie w skrajności, skrajne nastroje

• Drażliwość – wysoki poziom reakcji na bodźce, wpadanie w gniew

• Dysforia – obniżony nastrój, połączony z drażliwością, często u osób nadużywających alkohol, które zaczynają trzeźwieć

Zespoły zaburzeń afektywnych

1) Zespół depresyjny- obniżenie nastroju, pesymistyczna ocena przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, poczucie winy, urojenia depresyjne, różnorodne formy lęku, spowolnienie procesów psychicznych, zahamowanie ruchowe, myśli i tendencje samobójcze, objawy somatyczne, poczucie niewydolności intelektualnej, obniżenie sprawności funkcji poznawczych, zachowania autodestrukcyjne, zaburzenia rytmu dobowego, zaburzenia snu, łaknienia, somalizacja – doświadczanie bólu somatycznego, zaparcia, suchość w gardle, utrata masy ciała

2) Epizod maniakalny- zaburzenia nastroju o różnym nasileniu od hipomanii charakteryzującej się podwyższonym samopoczuciem i wzmożoną aktywnością psychoruchową do manii współwystępującej z ogromnym podnieceniem, połączone z gonitwą myśli i aktywnością często pozbawioną wszelkich zahamowań. W przebiegu zespołu maniakalnego mogą wystąpić urojenia wielkościowe i halucynacje.

Podział tradycyjny zaburzeń depresyjnych (ze względu na etiologię):

• wywołane chorobami somatycznymi (np. po porodzie)

• wywołane czynnikami psychologicznymi (np. stres, kryzys emocjonalny)

• wywołane czynnikami konstytucjonalnymi (endogenne)

Tradycyjne ujęcie zespołów depresyjnych:

- choroba afektywna jednobiegunowa (depresja)

- depresja w chorobie afektywnej dwubiegunowej

- psychoza schizoafektywna (objawy z kręgu zaburzeń schizofrenicznych, depresji i manii)

3) Cyklotymia (stałe wahania nastroju, liczne epizody łagodnej depresji)

4) Sezonowe zaburzenia nastroju

5) Zaburzenia afektywne związane z cyklem rozrodczym

- przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne

- depresja w czasie ciąży

- przygnębienie poporodowe (baby blues)

- depresja poporodowa

- psychoza poporodowa

IV . ZABURZENIA SCHIZOFRENICZNE (OBJAWY, ZESPOŁY)

Objawy osiowe:

• Autyzm- skupienie się chorego na swoich przeżyciach wewnętrznych

• Bladośc afektu- zobojętnienie emocjonalne

• Rozkojarzenie myślenia- brak związku i sensu w wypowiedziach

• Zjawiska „ambi” (rozpad struktury osobowości)

  • Ambiwalencja- występowanie sprzecznych uczuć

  • Paratymia- niedostosowanie reakcji uczuciowej do treści wypowiedzi

  • Paramimia- nidostosowanie ekspresji mimicznej

  • Ambisentencja- występowanie sprzecznych sądów

Objawy dodatkowe

• Zaburzenia percepcji (omamy)

• Zaburzenia myślenia (urojenia- prześladowcze, ksobne, owładnięcia, oddziaływania)

• Zaburzenia nastroju

• Zaburzenia zachowania

Objawy pierwszorzędowe wg. Kurta Schneidera:

• głosy komentujące

• głosy dyskutujące

• ugłośnienie myśli

• nasyłanie myśli

• zabieranie myśli

• przesyłanie myśli na odległość

• doznania zewnętrznego wpływu na wolę lub działanie

• doznania zewnętrznego wpływu na afekt

• oddziaływania somatyczne (owładnięcie)

• spostrzeżenie urojeniowe

Dezorganizacja psychiczna w efekcie objawów pierwszorzędowych jest zaburzeniem JA

Zaburzenia toku myślenia w zaburzeniach schizofrenicznych:

• paralogiczne – brak logicznego następstwa myśli

• rezonerskie (pustosłowie)

• magiczne (łączenie spostrzeżeń i wyobrażeń na podstawie wspólnoty emocjonalnej)

• symboliczne (nadawanie znaczenie przedmiotom, zjawiskom)

• rozkojarzenie (brak związku między elementami zdania, wypowiedzi)

• otamowanie  (nagłe zablokowanie myśli)

Zespoły zaburzeń schizofrenicznych:

• zespół paranoidalny (schizofrenia paranoidalna)- dereizm, urojenia oddziaływania

• zespół hebefreniczny (schizofrenia zdezorganizowana) - nieporadność, niespójność zachowania

• zespół katatoniczny (schizofrenia katatoniczna)- nagłe pobudzenie potem otępienie, brak kontaktu, negatywizm

• zespół atypowy (schizofrenia niezróżnicowana)

• zespół rezydualny (schizofrenia rezydualna)- izolacja społeczna

Schizofrenia rozpoczyna się w okresie dojrzewania (17-26 lat).

V. ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA SPOWODOWANE UŻYWANIEM SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH (OBJAWY, ZESPOŁY)

Zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane użyciem substancji psychoaktywnych sklasyfikowanych w ICD-10 i DSM- IV do kilku grup na podstawie dwóch kryteriów:

• rodzaju używanej substancji

• obrazu klinicznego zaburzenia

Substancje psychoaktywne (ICD-10)

• alkohol

• pochodne maku – opiaty, kanabinole, leki uspokajające i nasenne, kokaina, substancje stymulujące, substancje halucynogenne, nikotyna

• Inne substancje - napoje energetyzujące, steroidy, dopalacze

Objawy i zespoły zaburzeń:

1) Ostre zatrucie (znaczna intoksykacja, inna niż przewlekłe, zaburzenie świadomości, obniżenie sprawności spostrzegania, zaburzenia fizjologiczne, często spowodowane reaktywnością organizmu)

2.) Szkodliwe używanie substancji (dotyczy osób nieuzależnionych, przyczynia się do szkód zdrowotnych, np. bóle głowy, zaburzenia wegetatywne, bezsenność, drażliwość)

3) Zespół uzależnienia (objawy: fizjologiczne, behawioralne, poznawcze);

• pragnienie, głód (złe samopoczucie bez środku)

• trudność w kontroli przyjmowania substancji psychoaktywnej (ilość, początek - zakończenie)

• fizjologiczny stan abstynencyjny (dreszcze, bóle głowy, zawroty głowy, silny ból)

• wzrost tolerancji na substancje

• postępujące zaniedbanie potrzeb, aktywności, wycofanie (niedbanie o siebie, rodzinę i inne sfery życia)

• zażywanie środka nawet w sytuacji jego oczywistej szkodliwości dla osoby

4) Zespół abstynencyjny (występuje w sytuacji zmniejszenia lub odstawienia dawki)

W związku z piciem alkoholu może wystąpić:

• złożona postać upicia zwykłego (pogłębienie zaburzeń świadomości, senność)

• nietypowa reakcja na alkohol (zaburzenia patologiczne, padaczka, niepoczytalność)

• zespół abstynencyjny

• obj. wegetatywne, zab. krążenia, niepokój, lęk

• majaczenie alkoholowe

• ostra halucynoza alkoholowa (np. białe myszki)

• paranoja alkoholowa (urojenia, nieprawdziwe sądy np. o zdradzie – Zespół Ottella)

• psychoza Korsakowa (zaburzenia sprawności ruchowej, pamięci)

• otępienie alkoholowe (zaburzenia procesów poznawczych, brak kontroli w oddawaniu moczu, brak zdolności zaspokajania potrzeb)

VI. ZABURZENIA ŚWIADOMOŚCI

Ilościowe (związane ze stanem snu i czuwania)

• przymglenie- zachowanie kontaktu słownego, niepełna orientacja w czasie, niemożność spostrzegania złożonych związków przyczynowo skutkowych

• senność- utrudniony kontakt słowny, uczucie nieobecności

• półśpiączka- brak reakcji na bodźce słowne, reakcja na ból

• śpiączka- brak reakcji na ból i bodźce słowne, zanikanie odruchów neurologicznych

Jakościowe (zawierają elementy dezorientacji, dezorganizacji i el. psychotyczne)

• zespół zamroczeniowy (całkowita dezorientacja i zawężenie pola świadomości, iluzje, omamy, halucynacje, zaburzenia toku myślenia, zaburzenia pamięci, może trwać do kilku godzin)

• zespół majaczeniowy (utrzymuje się około kilku dni, dezorientacja w czasie, zaburzenia postrzegania, zmienność nastroju, lęk, niepokój, zachowania agresywne)

• zespół splątaniowy (głęboka dezorientacja co do miejsca, czasu, otoczenia, własnej osoby, mówienie niezrozumiałych treści, pobudzenie psychoruchowe, drapanie, trwa kilka tygodni/miesięcy, nie ma kontaktu z pacjentem!)

• zespół oniryczny (osoba widzi, ma bogate halucynacje o treści rozbudowanej np. bitwy, przyjęcia, osoba jest uczestnikiem halucynacji, występują tu urojenia, zaburzenia pamięci)

VII. ZABURZENIA SPOSTRZEGANIA

• Zniekształcenia są to zmienione, zniekształcone spostrzeżenie bodźca, który rzeczywiści istnieje. Jest on prawidłowo rozpoznany, zakwalifikowany i umiejscowiony w realnej obiektywnej przestrzeni. Pacjent jest na ogół świadomy zniekształcenia. Może ono dotyczyć osoby, rzeczy, właściwości fizycznych, przestrzennych i czasowych, np. kolor, umiejscowienie, wielkość, kształt, liczba itd. Występują w zaburzeniach psychotycznych i uszkodzeniach mózgu oraz pod wpływem substancji halucynogennych.

Zniekształcenia spostrzegania dotyczą:

• intensywności (blady, ostry, wszystko jest blade, kolory, dźwięki lub rażące kolory)

• kształtu (prostokątna twarz)

• wielkości (odwrotność, makropsja, mikropsja)

(ostre zespoły mózgowe, padaczka)

• Deficyty zmysłowe

  Częściowa lub całkowita utrata wrażeń z zakresu zmysłu wzroku, słuchu, węchu, smaku i czucia. Może mieć charakter ośrodkowy (uszkodzenie mózgu), obwodowy (uszkodzenie lub wyłączenie narządu zmysłu) oraz czynnościowy (zaburzenie dysocjacyjne czucia).

• Fałszywe spostrzegania:

• złudzenia (iluzje) – błędnie rozpoznane spostrzeżenie rzeczywiście istniejących przedmiotów, którym towarzyszy mniej lub bardziej stanowczy sąd realizujący. Dzieli się je stosownie do rodzaju zmysłu, którego dotyczą. Iluzje występują dość często u osób zdrowych, w warunkach utrudniających właściwe rozpoznanie bodźca (np. strach, mgła, ciemność). Poprawa warunków (światło) lub nowe informacje (nieruchomość przedmiotu) szybko korygują rozpoznanie i sąd realizujący. W iluzjach powstałych w wyniku stanu chorobowego korekcja iluzyji zachodzi wolniej lub tylko częściowo

• omamy (halucynacje) – przekonanie o prawdziwości wrażenia zmysłowego, nie podlegające korekcie, spostrzeżenia bez bodźca , bez faktycznej obecności osoby

  • powstają bez zewnętrznych bodźców (bez istniejących w rzeczywistości przedmiotów)

  • mają takie samo znaczenie jak prawdziwe spostrzeżenia

  • są niechciane, pojawiają się samorzutnie, nie podlegają kontroli, wpływają na zachowanie  

Klasyfikacja omamów:

- słuchowe – pierwszorzędowe w schizofrenii (echo myśli, omamy na bieżąco komentujące, słuchowe w 3 os. – dwa lub więcej głosów, dyskutujących o chorym)

- wzrokowe – proste np. błyski świetlne, ukształtowane obrazy osób, zwierząt lub złożone obrazy sceniczne

- doznań cielesnych (somatyczne) – dot. skóry, stawów, narządów wewnętrznych, łączone z urojeniami

- smakowe (łączone z interpretacją urojeniową, schizofrenia, padaczka skroniowa)

- autoskopia – spostrzeganie własnej postaci, jako własne odbicie (migrena, padaczka), u dzieci towarzysz zabaw

- zaburzenia psychosensoryczne – dotyczą syntezy zmysłowej (czas, przestrzeń, schemat ciała), wadliwa percepcja wielkości, odległości, np. czas staje w miejscu

- dysmorfofobia – zniekształcenia ciała, twarzy np. część twarzy zwierzęcia

- deja vu (już widziałąm) , jamais vu (nigdy nie widziałam)-do rzeczy znanych podchodzę jak do nieznanych)

VIII. ZABURZENIA PAMIĘCI

Ilościowe (dysmnezje)

• hipermnezja - nadczynność pamięci, pamięć wzmożona, nie ma większego klinicznego znaczenia; pojawia się nieregularnie lub epizodycznie, np. pod wpływem substancji halucynogennych; to zdolność do odtwarzania zwiększonej liczby wspomnień

• hipomnezja – ograniczenie pamięci- zmniejszenie zdolności odtwarzania wspomnień, które mogą wynikać z utrudnionego dostępu do zapamiętanych już i przechowywanych informacji

• amnezja- niepamięć lub luka pamięciowa, dochodzi do utraty możliwości odtwarzania wspomnień z jakiegoś odcinka czasu

• ekmnezja- zaburzenia pamięci polegające na przeżywaniu przeszłości jako teraźniejszości

Jakościowe (paramnezje)

• złudzenia pamięciowe- wspomnienia rzeczywiste lecz zniekształcone pod wpływem innych przeżyć, zwłaszcza pod wpływem silnych emocji fizjologicznych lub wyzwolonych przez stany chorobowe.

• omamy pamięciowe- fałszywe wspomnienia z silnym przekonaniem realizującym.; chory wspomina, stwierdza realność wydarzeń, które w rzeczywistości nie miały miejsca; są to wspomnienia zafałszowane urojeniowo.

• Konfabulacje- wspomnienia rzekome, to wypowiadanie fałszywych wspomnień, które zwykle współwystępują z głębszą niepamięcią i wypełniają tę lukę; mimo rozmijania się z prawdą chory nie ma intencji wprowadzania w błąd rozmówcy; przekonanie o prawdziwości wspomnień

• kryptomnezje- wspomnienie nieświadome, to jest wspomnienie odtworzone bez rozpoznania jego wtórności (nowe, ale nie jest nowe); wspomnieniowy charakter śladu pamięciowego uległ zatarciu, a chory przeżywa jako coś nowego (np. nieświadomy plagiat)

IX. ZABURZENIA UWAGI

1. nieuwaga/dekoncentracja - zaburzenia poszczególnych funkcji uwagi z różnym udziałem jednej lub kilku naraz, zawsze jednak związane z pewnym ograniczeniem zdolności koncentracji i najczęściej z jakimś zakłóceniem jednego z aspektów czujności (trwałości, przerzutności, przełączania uwagi).

2. wahania uwagi/koncentracji - polegają na zmianie intensywności obserwowanych lub ujawnianych zaburzeń zogniskowania i podtrzymania uwagi.

3. ograniczenie zakresu uwagi - opisuje się jako ograniczenie zdolności do jednoczesnego ujnmowania w polu uwagi odpowiedniej liczby bodźców czy innych informacji.

X. ZABURZENIA MYŚLENIA

a)  urojenia - fałszywe sądy i przekonania niezgodne z rzeczywistością, mają wpływ na zachowanie

Klasyfikacja wg treści:

• odnoszące (ksobne)- wiążą się z odnoszeniem do siebie nawet najbardziej neutralnego wydarzenia, działań innych osób; przekonanie o byciu przedmiotem zainteresowania przedmiotem innych ludzi, wrażenie bycia obserwowanym przez innych.

• prześladowcze winy- chory jest przekonany o podsłuchach, podglądaniu, filmowaniu; ma wrażenie, że inny chcą go pozbyć dóbr, zabić, zatruć, okaleczyć; twierdzi, że bezustannie grozi mu niebezpieczeństwo

• wielkościowe- przeświadczenie o zajmowaniu wysokiej pozycji społecznej, stanowisku, posiadanym bogactwie, zdrowiu; osoba uważa, że pochodzi z zacnego rodu, jest królem, generałem, świętym

• religijne

• hipochondryczne- przekonanie i cierpienie z powodu choroby somatycznej; czasami treść tych urojeń jest bardzo dziwaczna- chory jest przekonany, że robaki zżerają go od środka, a ciało wydziela dziwne zapachy

• niewierności (zazdrości – zespół Otella)

• błędnego utożsamiania osób (zespoły Capgras, Fregolego)

• udzielone (indukowane)

b) idee nadwartościowe (myśli nadwartościowe)  - izolowane nadmiernie absorbujące przekonania, silne zaangażowanie emocjonalne, wpływają na zachowanie (Veale, 2004),

c)  zaburzenia kontroli myślenia (obsesje, alienacja myśli)

obsesje (myśli natrętne) – uporczywe, nawracające myśli, wyobrażenia, fantazje, impulsy, oceniane jako niepotrzebne, bezsensowne

czynności natrętne – działania, czynności poznawcze (liczenie, modlitwa, rytuały)

alienacja myśli – poczucie, że własne myśli są obce, nie pochodzą z własnego umysłu i nie podlegają własnej kontroli

• odsłonięcia myśli (rozprzestrzenianie myśli)

• nasyłanie myśli

• zabieranie myśli (przerywanie myśli)

d)  zaburzenia toku myślenia

• gonitwa myśli – szybkie następowanie po sobie kolejnych wątków

• zahamowanie myślenia – spowolnienie i zmniejszenie liczby rozwiązywanych wątków myślowych

• otamowanie myślenia – nagłe całkowite przerwanie wypowiedzi (pustka w głowie)

• perseweracja – wielokrotne, niepotrzebne powtarzanie tych samych słów, pojęć

• drobiazgowość myślenia

e) formalne zaburzenia myślenia

• nieprawidłowości w wyrażaniu myśli, obserwowane najczęściej w mowie, piśmie, zaburzenia myślenia

• ześlizgiwanie się (rozluźnienie kojarzeń, wątków, gonitwa myśli)

• inkoherencja (wypowiedzi nieskładne, niezrozumiałe)

• neologizm (nowe słowa, niezrozumiałe)

• zubożenie treści wypowiedzi (niewiele informacji)

• uskokowość wypowiedzi (wypowiedź słabo lub nie nawiązuje do treści pytania)

XI. CECHY I STOPNIE ZABURZEŃ ROZWOJU PSYCHICZNEGO

Stopień nasilenia objawów

• Łagodne

• Umiarkowane

• Znaczne

Poziom stabilności wzorców zachowania:

• Epizodyczne

• Nawracające

Przebieg, czas trwania

• Przebieg ostry- trwa nie dłużej niż 6 miesięcy

• Chroniczny- przewlekły, długotrwały

Lokalizacja symptomów

• Zogniskowane- ujawniają się w określone sferze

• Występują w różnych sferach

Umiejscowienie źródeł:

• Wewnętrzne- intrapsychiczne

• Zewnętrzne- stresory środowiskowe

Stres psychologiczny

1. Ewolucja pojęcia stresu psychologicznego

Stres- zależy od subiektywnych i poznawczych ocen sytuacji; zawsze kojarzony z zadaniem przekraczającym nasze możliwości.

Kryzys psychologiczny- wszystko co robię i nie przynosi to żadnego efektu

Frustracja- poczucie zawiedzenia, zablokowanie dążeń, niemożność wykonania zadania

Konflikt- poczucie rozbicia, trudność w dokonaniu wyboru

Termin stres (z j. ang.). odnosił się do ciężkich wydarzeń życiowych (XIV w.).

• W XVII w. - pojęcie stresu w pracach Roberta Hookea (fizyk i biolog) w kontekście rozważań nad obciążeniem konstrukcji.

• Walter Cannon (rozwinął koncepcję homeostazy - stres reakcja na zagrożenie, której funkcją jest utrzymanie organizmu przy życiu).

• Hans Selye – niespecyficzna reakcja organizmu (GAS - Ogólny Zespół Adaptacyjny, LAS- Lokalny Zespół Adaptacyjny) w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych (stresorów). Fazy: alarmowa, przystosowanie do stresora, wyczerpanie (Selye, 1960).

• Ze względu na aspekt zdrowotny:

  - eustress (pozytywny, motywujący do działania)

  - distress (negatywny),

• - neustress (to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy.

• Grinker R.R i Spiegel J.P. – monografia Men under Stress (1945) bezpośrednie i długotrwałe skutki stresu walki

• Basowitz H.(1955) - bodziec związany z prawdopodobieństwem wywołania zaburzeń zachowania

• Janis I.I. – „zmiana w otoczeniu, wywołuje wysoki stopień napięcia emocjonalnego, które przeszkadza w normalnym sposobie reagowania” (Janis, 1958).

Fazy stresu:

- zagrożenie

- działanie niebezpieczeństwa

- skutki.

Wprowadził rozróżnienie sytuacja i reakcja stresowa.

• Holmes T.H., Rahe R.H. (1967) - koncepcja zmian życiowych ---> skala 43 wydarzeń życiowych

• Mechanic D. (1962) – „reakcje dyskomfortu w określonej sytuacji” (stres egzaminacyjny)

• Dohrenwend B.S., Dohrenwend B.P (1974) – stan pośredniczący między ograniczeniami i naciskami zewnętrznymi a wysiłkami zmierzającymi do ich przezwyciężenia.

Udział czynników pośredniczących:

- postawy,

- predyspozycje indywidualne,

- mediatory zewnętrzne (wsparcie społeczne).

Efekty stresu (w zależności od mediatorów):

- negatywne zmiany w funkcjonowaniu i zdrowiu,

- brak zmian,

- rozwój osobowości.

• Kaplan H.B. uwarunkowane społecznie i sytuacyjnie procesy psychologiczne, związane z subiektywnym dystresem (Kaplan, 1983).

• Tomaszewski Tadeusz (1963, 1966) - prekursor polskiej psychologii stresu, koncepcja sytuacji trudnej- to rozbieżność między zadaniami, a możliwościami ich wykonania. Sytuacje trudne można podzielić na: deprywację (niemożność zaspokojenia potrzeb), przeciążające (zbyt trudne zadania do wykonania), zagrażające.

• Reykowski Janusz (1966) –”… obiektywny stosunek czynników zewnętrznych do cech człowieka….”.

Wyróżnił dwie formy stresu:

- zakłócenie,

- zagrożenie.

Mogą one występować równocześnie ingerując w istniejący tok aktywności.

Obciążają system regulacji:

- wymuszają dodatkową aktywność,

- reorganizację oczekiwań i dążeń,

- zapowiadają możliwość deprywacji lub straty.

• Strelau J. - stres „stan charakteryzujący się negatywnymi emocjami o dużym natężeniu (np., strach, lęk złość, wrogość lub inne stany określane jako dyskomfort psychiczny), któremu towarzyszą zmiany fizjologiczne i biochemiczne wyraźnie przekraczające poziom charakterystyczny dla spoczynkowego poziomu pobudzenia” (Strelau, 1996).

Przyczyny – zakłócenie równowagi pomiędzy wymaganiami a możliwościami ich spełnienia.

Wielkość stresu zależy od stopnia ich rozbieżności

Nowe elementy koncepcji stresu:

- obiektywne i subiektywne wymagania

- obiektywne i subiektywne możliwości człowieka

- wskazanie obiektywnych cech sytuacji oraz oceny poznawczej w powstawaniu stresu.

• Wolff H. – pierwszy zwrócił uwagę na relacyjny charakter stresu - dynamiczny stan zależny od interakcji między organizmem i niekorzystnym środowiskiem zewnętrznym (1953). Podejście to zdominowało współczesną psychologię stresu rozumianego jako relacja między jednostką a otoczeniem (zakłócenie lub zapowiedź zaburzenia równowagi pomiędzy zasobami czy możliwościami jednostki a wymaganiami otoczenia). Rozwinięcie tych tez znajduje się w poznawczo-fenomenologicznej teorii stresu. R. Lazarusa..

II. Transakcyjna koncepcja stresu (Lazarus i Folkman)

Wg. R.Lazarusa i S.Folkman stresem jest :”..określona relacja miedzy osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”

STRES - procesy pośredniczące - SKUTKI

1. Ocena poznawcza- proces kategoryzowania wydarzenia i różnych aspektów w odniesieniu do znaczenia, jakie ma ono dla dobrostanu jednostki (Lazarus, Folkman 1984; Folkman, 2011). Ocena poznawcza „ proces pośredniczący pomiędzy wymaganiami, ograniczeniami i zasobami środowiska a hierarchią celów i osobistymi przekonaniami jednostki (Lazarus, 1993). Ma charakter dynamiczny. Nie jest wyłącznie procesem przetwarzania informacji, ale bardziej ewaluacyjnym, skupiającym się na znaczeniu (sensie).

2. Radzenie sobie- jednostka dokonuje oszacowania własnych możliwości poradzenia sobie z aktualną sytuacją stresową zarówno jeśli chodzi o oddziaływanie na samą sytuację jak i mobilizowanie własnych zasobów w celu złagodzenia lub redukcji doznawanego stresu.

Typy oceny:

a) pierwotna – znaczenie jakie człowiek przypisuje danej sytuacji

(stresująca, bez znaczenia, sprzyjająca-pozytywna). Uznana za stresującą podlega dalszej ocenie

b) wtórna – możliwości i sposoby poradzenia sobie ze stresem

c) powtórna- przeanalizowanie całego zdarzenia i stwierdzenie zgodności pomiędzy wszystkimi elementami

Typy oceny poznawczej:

• Zagrożenie - emocje negatywne, strategie radzenia sobie: koncentracja na antycypowanych stratach

• Krzywda /Strata – uzewnętrznianie emocji negatywnych jako sposobu radzenia sobie, wiara, fatalizm

• Wyzwanie – emocje zróżnicowane (pozytywne/negatywne), pozytywne myślenie, wiara w: możliwość poradzenia sobie z trudnościami, skuteczną mobilizację i wykorzystanie zasobów, wewnętrzna lokalizacja kontroli

• Radzenie sobie - „…stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu uporanie się z określonymi zewnętrznymi i/lub wewnętrznymi wymaganiami ocenionymi przez jednostkę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby…” (Lazarus. Folkman 1984).

Funkcje radzenia sobie:

- rozwiązanie problemu

- regulacja emocji

Podstawowe rodzaje radzenia sobie:

- Poszukiwanie informacji dotyczących sytuacji stresowej i sposobów radzenia sobie.

- Bezpośrednie działanie, którego celem jest uporanie się ze stresującą sytuacją.

- Zaniechanie działań w obawie przed pogorszeniem.

- Procesy intrapsychiczne służące regulacji emocji.

Strategie radzenia sobie zorientowane na emocje lub na zadanie:

• Konfrontacyjne zachowanie.

• Dystansowanie.

• Samokontrola.

• Poszukiwanie społecznego wsparcia.

• Podjęcie odpowiedzialności.

• Ucieczka, unikanie.

• Planowe rozwiązanie problemu.

• Pozytywne przewartościowanie.

Strategia- dopasowane do konkretnej sytuacji

Styl- uwarunkowane osobowościowo, może być zadaniowy lub emocjonalnym

Proces- wypadkowa strategii i stylu

III. Koncepcja stresu Hobfolla

COR – Model zachowania zasobów.

Ogólny cel aktywności: zachowanie, ochrona, odtwarzanie zasobów.

Człowiek w życiu dąży do pozyskania zasobów, których jeszcze nie ma, do ochrony zasobów które posiada. Poważne stresory życiowe mają wpływ na zdobywanie i ochronę zasobów. Ludzie są ukierunkowani na kultywowanie zasobów nawet wtedy, gdy aktualnie nie doświadczają stresu.

Stres pojawia się, gdy:

1. istnieje groźba utraty zasobów

2. dochodzi do faktycznej utraty zasobów lub

3. zainwestowanie znaczącej ilości zasobów jednostki nie przynosi oczekiwanego zysku.

Radzenie sobie ze stresem - minimalizowanie strat - maksymalizowanie zysków (Hobfoll, 1989)

Zasoby – przedmioty, cechy, warunki i potencjały energetyczne, które są cenione przez osobę lub, które umożliwiają osiągnięcie innych przedmiotów, cech, warunków i potencjałów.

Przedmioty – ich wartość dotyczy sfery społeczno-ekonomicznej (mieszkanie, środki transportu)

Zasoby osobowe – cechy wpływające na wzrost odporności na stres (poczucie skuteczności, osobowość)

Warunki – są zasobami jeśli osoba je ceni i poszukuje (praca, małżeństwo)

Zasoby energetyczne – czas, wiedza, pieniądze

Spirala strat - ryzyko wzrostu kosztów (strat) w sytuacji braku odpowiednich zasobów (np. wsparcie społeczne, rodzinne)

Kompensacja straty ważnych zasobów dokonuje się poprzez:

- zastąpienie innymi - ważnymi dla osoby

- kompensacja straty (pośrednia / symboliczna) - w sytuacji utraty bliskiej osoby powtórne małżeństwo, pogłębienie przyjaźni z innymi ludźmi, aktywność społeczna czy religijna

- reinterpretacja straty – nadanie innego znaczenia (w sytuacji śmierci osoby bliskiej w dalszych fazach żałoby)

- odnajdywanie pozytywnych stron straty.

Zasady modelu zachowania zasobów

(1) strata zasobów jest silniejsza i zachodzi gwałtowniej aniżeli zysk, trudniej jest zapobiec stracie zasobów niż je pozyskać,

(2) aby uzyskać zasoby lub zapobiec ich stracie, osoba musi zainwestować w inne zasoby poprzez mobilizację zasobów wewnętrznych lub włączenie nowych zewnętrznych.

Możliwe następstwa zasad 1 i 2.

- Osoby o wysokim poziomie zasobów w porównaniu z osobami o niskim poziomie zasobów są w mniejszym stopniu narażone na ich stratę i bardziej dostosowane do ich uzyskiwania.

- U osób o niskim poziomie zasobów początkowa strata pociąga za sobą kolejne (spirala strat).

- Osoby o wysokim poziomie zasobów są bardziej zdolne do ich pozyskiwania, przy czym jedne zyski pociągają za sobą kolejne.

- Osoby o niskich zasobach są skłonne do przyjmowania biernej postawy w ochronie swoich zasobów.

4. Klasyfikacje stylów radzenia sobie (orientacja poznawcza)

Styl:

- ogólny wzorzec radzenia sobie, który wykazuje cechy względnej stałości i wewnętrznej zgodności u konkretnej osoby,

- charakterystyczny dla jednostki (osoby) zakres (repertuar) strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi,

- względnie trwała dyspozycja osoby do reagowania w specyficzny sposób w sytuacjach dla niej trudnych

Dymensje stylu:

- złożoność (zakres stosowanych strategii – prosty, złożony),

- elastyczność ( stałość – zmienność).

D. Byrne (1961) prekursor badań nad poznawczymi reakcjami osoby wobec sytuacji stresowej

represja ----------------------- sensytyzacja

Dyspozycje osobowościowe (dwubiegunowy wymiar) ujawniające się w sytuacji zagrożenia:

• represja - tendencja do zaprzeczania lub pomniejszania zagrożenia

• sensytyzacja - usilne poszukiwanie informacji o zagrożeniu

S.M. Miller– przyjmowała istnienie osobowościowego wymiaru monitorowanie – tłumienie (dwa style niezależne):

a) monitorowanie (styl efektywny w sytuacjach kontrolowanych)

- koncentrowanie uwagi na stresorze i / lub własnej reakcji,

- poszukiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i wykorzystywanie informacji dotyczących wydarzenia stresowego,

- konfrontacja z sytuacja stresową,

b) tłumienie (styl efektywny w sytuacjach niekontrolowanych)

- odwracanie uwagi od stresora i od własnych reakcji,

- odrzucanie, wypieranie, zaprzeczanie informacjom stresowym,

- ignorowanie i zniekształcanie informacji poprzez różne formy aktywności odwracających uwagę od stresora.

N.S. Endler, J.D.A. Parker- uwzględniają funkcję radzenia sobie. Style:

- koncentracja na zadaniu,

- koncentracja na emocjach,

- koncentracja na unikaniu (angażowanie się w czynności zastępcze, poszukiwanie towarzystwa).

H.W. Krohne (1989, 1996) – dwie możliwe poznawcze reakcje na stres (odzwierciedlają niezależne wymiary osobowości):

- czujność (sensytyzacja - wzmożone poszukiwanie i przetwarzanie informacji o zagrożeniu),

- poznawcze unikanie (odwracanie uwagi od zagrażających informacji).

U podstaw tych wymiarów znajdują się:

• nietolerancja niepewności i/lub

• nietolerancja pobudzenia emocjonalnego.

  Są one niezależnymi wymiarami, mogą współwystępować ze sobą, co umożliwia wyróżnienie czterech stylów radzenia sobie:

• Sztywna czujność – silna nietolerancja niepewności i tolerancja pobudzenia emocjonalnego – poszukiwanie informacji o zagrożeniu, aby uniknąć niepewności, przy czym dobrze znoszą związany z tym stan pobudzenia.

• Fluktuacja – silna nietolerancja niepewności i jednocześnie silna nietolerancja pobudzenia emocjonalnego, naprzemienne uruchamianie strategii „czujnych” i unikowych, co jednak za każdym razem prowadzi do wzrostu niepokoju (błędne koło).

• Sztywne unikanie – wysoka nietolerancja pobudzenia emocjonalnego, tolerancja niepewności; uporczywe unikanie informacji o zagrożeniu i jednocześnie związana z tym tolerancja niepewności.

• Styl elastyczny – wysoka tolerancja niepewności i jednocześnie tolerancja pobudzenia emocjonalnego; osoby takie nie są silnie zaangażowane w redukcję niepewności ani niepokoju, w związku z tym potrafią elastycznie dostosować strategie do wymagań sytuacji.

Style - C.J.Holohan, R.H.Moos

Poznawcze style radzenia sobie zbliżanie-unikanie odzwierciedlają aktywność poznawczą oraz behawioralną.

Zbliżenie-unikanie / poznawcze-behawioralne tworzy cztery style:

• Poznawcze zbliżenie – koncentracja na różnych aspektach sytuacji, pozytywna interpretacja sytuacji w oparciu o przeszłe doświadczenia.

• Behawioralne zbliżenie – poszukiwanie rady i wsparcia, podejmowanie działań zmieniających sytuację.

• Poznawcze unikanie – zaprzeczanie lub pomniejszanie znaczenia sytuacji stresowej.

• Behawioralne unikanie – odreagowywanie emocji, poszukiwanie zastępczych nagród, rezygnacja akceptacja sytuacji.

Zróżnicowane reakcje fizjologiczne towarzyszące radzeniu sobie ze stresem

• aktywne formy ---> pobudzenie układu autonomicznego,

• bierne ----> hamowanie reakcji fizjologicznej.

5. Teoria proaktywnego radzenia sobie – podstawy teoretyczne, przedstawiciele.

Prekursorzy:

• Schwarzer

• Taubert

Teoria proaktywnego radzenia sobie nawiązuje do psychologii pozytywnej, stanowi kontynuację klasycznej propozycji Lazarusa i Folkman; wskazuje na dwa podstawowe nurty radzenia sobie:

- ukierunkowany na problem, opanowanie sytuacji (mastery),

- ukierunkowany na znaczenie (meaning).

Rozróżnienie to odnosi się do dwóch procesów, które nie wykluczają się wzajemnie, mogą występować równocześnie lub w porządku czasowym.

Formy opanowania wymagań zostały uporządkowane na dwóch wymiarach:

• perspektywy czasowej,

• subiektywnej pewności zdarzeń.

Pozwala to na wyodrębnienie 4 form proaktywnego radzenia sobie:

• reaktywne radzenie sobie

• antycypacyjne radzenie sobie i proaktywne radzenie sobie

• prewencyjne radzenie sobie

6. Typologia i specyfika form proaktywnego radzenia sobie

1. Reaktywne radzenie sobie - wysiłki mające na celu poradzenie sobie z występującym obecnie lub w przeszłości wydarzeniem stresowym. Osoba może tylko kompensować stratę bądź łagodzić krzywdę, dokonywać przeformułowania celów, odnajdywać korzyści, poszukiwać sensu, przewartościować swoje życie.

Reaktywne radzenie sobie może być zorientowane na:

- problem,

- emocje,

-relacje społeczne.

2. Antycypacyjne radzenie sobie - wysiłki podejmowane w celu poradzenia sobie z bliskim zagrożeniem. Osoba zmaga się z sytuacją stresową, która jest pewna (lub prawie pewna) w niedalekiej przyszłości.

Istnieje ryzyko, że mające nadejść wydarzenie może spowodować krzywdę/stratę w przyszłości i w związku z tym osoba musi poradzić sobie ze spostrzeganym ryzykiem. Zawarte jest tu poszukiwanie zasobów w celu uniknięcia stresora, walki z nim albo maksymalizacji antycypowanych korzyści.

Ważnym zasobem jest optymistyczne przekonanie o własnej zdolności efektywnego poradzenia sobie w określonej sytuacji.

3. Proaktywne radzenie sobie (punkt VII)

4. Prewencyjne radzenie sobie - nakierowane na przygotowanie do wydarzeń mogących wystąpić (z mniejszym bądź większym prawdopodobieństwem) w dalszej przyszłości.

Cel zachowań prewencyjnych

• budowanie zespołu ogólnych zasobów zaradczych,

• obniżenie napięcia w przyszłości,

• minimalizowanie negatywnego wpływu i konsekwencji przyszłej sytuacji trudnej,

• zmniejszenie prawdopodobieństwa jej wystąpienia.

Ogólna ostrożność i nastawienie, że coś się może zdarzyć, motywuje przygotowanie na każdą ewentualność. Spostrzegana niejasność potencjalnych stresorów stymuluje aktywizację wielu strategii zaradczych. Prewencyjne radzenie sobie nie powstaje jako reakcja na ostry stan stresu - jest pewnym poziomem „martwienia się”, dotyczy obaw o życiowe niebezpieczeństwa.

VII. Istota i znaczenie proaktywnego radzenia sobie

Cel: budowanie zespołu ogólnych zasobów ułatwiających rozwój w kierunku realizacji celów i osobistego doskonalenia się.

Łączy się z wizją potencjalnych, mogących zaistnieć w przyszłości zdarzeń (wymagań, możliwości, wyzwań), ale nie wartościuje ich negatywnie.

Obejmuje autonomiczne i samodzielne stawianie sobie celów, poszukiwanie wyzwań i angażowania się z własnej woli w transakcje stresowe.

Korelaty proaktywnego zachowania:

- dobrostan fizyczny i psychiczny

- dojrzałość osobowości, wiek

- dobre funkcjonowanie

Konstrukt wielowymiarowy – odzwierciedla:

- myślenie refleksyjne,

- wizualizację sukcesu,

- antycypowanie ewentualnych problemów,

- planowanie sposobów rozwiązywania,

- podejmowanie działań mających ustrzec przed nieszczęściami.

Łączy: inicjatywę, refleksję, planowanie i prewencję. Wykorzystuje wsparcie społeczne (instrumentalne, informacyjne i emocjonalne zasoby oferowane przez innych.

Cechy proaktywnych strategii zaradczych:

- intencjonalność

- nastawienia przyszłościowe

- ukierunkowanie na rozwój zasobów

- tendencje do poprawy jakości życia.

VIII. Racjonalne / nieracjonalne radzenie sobie – specyfika, skutki.

Różnicowanie ze względu na:

- efektywność,

- następstwa,

- poziom dojrzałości,

- odniesienie do problemu.

Cechy zachowań racjonalnych:

- strategie nakierowane na problem,

- kierowane są procesami poznawczymi,

- pełnią funkcję adaptacyjną,

- rozwiązują (zmieniają) sytuację trudną,

- są nastawione na realizację celów,

- plastyczne, dostosowane do sytuacji

Sposoby zachowań racjonalnych:

- ocena i przeformułowanie sytuacji, zwłaszcza zagrożenia,

- poszukiwanie informacji o sytuacji trudnej i o sobie samym,

- zachowania mające na celu zmianę sytuacji,

- obrona własnego stanowiska i walka o to, co się chce osiągnąć,

- planowe i systematyczne rozwiązywanie problemu,

- poszukiwanie odpowiednich wzorców zachowań,

- odnoszenie do analogicznych doświadczeń z przeszłości,

- odbieranie informacji zwrotnych dotyczących własnego zachowania i celów,

- dystansowanie się od problemu.

Zachowania nieracjonalne:

• skoncentrowane na emocjach,

• utożsamianie z mechanizmami obronnymi osobowości (racjonalizacja, projekcja, regresja, represja, konwersja)

• mają na celu obronę przed przykrymi doświadczeniami,

Przykłady:

- unikanie, ucieczka (świat marzeniowy, używki),

- obwinianie samego siebie (krytyka siebie, autoagresja),

- podwyższona samokontrola, niechęć do ujawniania własnych stanów emocjonalnych,

- poszukiwanie wsparcia społecznego (opowiadanie innym o swojej trudnej sytuacji, przyjmowanie wyrazów współczucia, sympatii),

- pozytywne przewartościowanie (racjonalizacja, dostrzeganie dobrych stron sytuacji).

IX. Uwarunkowania sposobu radzenia sobie ze stresem

Czynniki warunkujące radzenie sobie ze stresem:

1. Czynniki podmiotowe:

- związane z osobowością jednostki

- samoocena

- stan zrównoważenia, sterowność, dojrzałość, doświadczenie, poczucie lokalizacji kontroli

- optymizm

- poczucie koherencji, prężność, wiek, religijność

- temperament

2. Rodzaj stresora

- zagrożenie - obrona, myślenie życzeniowe dot. powodzenia, fatalistyczne - dotyczy przegranej

- wyzwanie - wzmacnia aktywność, nadzieję

- strata - wzmaga autoagresję, zachowania rezygnacyjne

3. Okoliczności - środowisko wsparcia, praca zawodowa, sytuacje rodzinne, warunki społeczne

4. Okres działania stresora i radzenia sobie - inna dynamika i rodzaj zachowań w sytuacjach: choroby, egzaminu, przystosowania do niepełnosprawności

5. Znaczenie sytuacji dla osoby - proces wartościowania – nadawanie znaczenia sytuacji stresowej, hierarchia wartości, filozofia życia, poczucie sensu życia

X. Ocena strategii radzenia sobie ze względu na uwarunkowania i efektywność

Adaptacyjność zachowań.

1) Odzwierciedla rozwój osoby w aspekcie:

• umiejętności

• kompetencji

• zróżnicowania i plastyczności w przystosowaniu do zmieniającego się świata i sytuacji

2) Zmaganie się ze stresem koncentruje się i strukturalizuje wokół pewnych celów, wzorców zachowania i pozostaje w relacji do zadań.

Adaptacyjność zachowań ze względu na strategie:

1. Strategie problemowe - bardziej adaptacyjne w porównaniu z emocjonalnymi:

- aktywne zmaganie się z sytuacją stresową

- nadzieja rozwiązania sytuacji

- zmiana / usunięcie zagrożenia, źródła stresu

- poczucie własnej wartości i skuteczności

- doświadczanie panowania nad sytuacją

2. Strategie emocjonalne - mniej skuteczne (zaprzeczanie, unikanie sytuacji trudnej, ucieczka, wypieranie):

- zespoły wypalenia

- zaburzenia zdrowia psychicznego i somatycznego

- utrwalanie mechanizmów obronnych

- poczucie bezradności

Kryteria oceny adaptacyjności.

- rozwiązanie konfliktu lub zmiana sytuacji stresowej

- obniżenie (redukcja) fizjologicznych i biologicznych reakcji

- redukcja psychologicznego dystresu - kontrola napięcia i obniżenie poziomu lęku;

- normatywne społeczne funkcjonowanie

- powrót do przedstresowej aktywności (także stan zdrowia, okoliczności);

- dobre samopoczucie - zadowolenie ze swojego Ja i innych oraz sytuacji;

- podtrzymanie pozytywnej samooceny;

- przewartościowanie - pozytywna ocena wpływu sytuacji trudnej na funkcjonowanie osoby

Uwarunkowania adaptacyjności.

Dla każdego sposobu radzenia sobie znamienny jest inny układ czynników – obejmuje:

- cechy osobowości

- otoczenie -wsparcie społeczne

- typ sytuacji

- osobiste doświadczenia

- okoliczności

Nie ma jednej ogólnej strategii, skutecznej w każdym przypadku (uwarunkowania sytuacyjne, osobowościowe, czasowe, społeczne) - indywidualny styl radzenia sobie ze stresem

W sensie psychologicznym adaptacja odzwierciedla proces zmierzający do zaspokojenia zróżnicowanych wymagań otoczenia i potrzeb osobistych.

Adaptacyjność wyraża się w efektywności procesu zmagania (ze względu na skutki) i pozostaje w relacji do interakcji pomiędzy osobą a sytuacją (Lazarus, 2006).

Psychologiczne aspekty przemocy

I. Kryteria, definicje i aspekty prawne przemocy

• Wg Parlamentu Europejskiego „… pogwałcenie prawa człowieka do życia, bezpieczeństwa osobistego, wolności, godności oraz fizycznej i umysłowej integralności”

• DSM-IV (1994) – dwie formy niewłaściwego traktowania:

  • nadużycie (abuse) - naruszenie integralności drugiej osoby

  • zaniedbanie (neglect)  - dotyczy troski o zdrowie, okazywania uczuć, ignorowania potrzeb, odmawiania podstawowej opieki i realizacji podstawowych potrzeb

• ICD-10- zespół złego traktowania (znęcanie  psychiczne i fizyczne, nadużycia seksualne, tortury

• WHO - „celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu, lub przeciwko grupie, lub społeczeństwu, co powoduje lub jest prawdopodobne, ze spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie i śmierć, ból fizyczny, zaburzenie rozwoju lub deprawację”.

Aspekty prawne

1. Art.207. k.k. (Znęcanie się)

&1. „kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat”

& 2. Jeżeli czyn określony w &1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

& 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w & 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego  na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Niekiedy bardziej skuteczne jest prawo rodzinne, lokalowe, cywilne, administracyjne np. eksmisja sprawcy z mieszkania.

II. Zachowania agresywne a przemoc

Różnie są ujmowane zakresy znaczeniowe tych dwóch, zachodzących na siebie pojęć. Agresję uznaje się czasem za pojęcie szersze, jako każdy akt niszczenia otoczenia i szkodzenia istotom żywym. Przemoc można rozumieć jako każde działanie zagrażające życiu, zdrowiu, integralności fizycznej i wolności osobistej drugiego człowieka, na skutek użycia siły fizycznej lub przewagi. Działania te naruszają zasady prawne lub zwyczajowe relacji społecznych. W przemocy występuje sprawca i ofiara. Szczególnym i najczęściej w psychologii omawianym i badanym rodzajem agresji - jest agresja interpersonalna. Rozumie się ją jako zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia innej osobie, która dąży do uniknięcia tego cierpienia. Agresywne zachowania mogą wynikać z wrogiej emocji, mieć charakter instrumentalny i mogą być obronne. Agresja, podobnie jak przemoc, może też mieć charakter przestępstwa. Niektórzy uważają, że agresja interpersonalna może wchodzić w skład lub być formą realizowania się przemocy. Jeżeli spojrzeć na pojęcia agresji i przemocy przez pryzmat pojęć naturalnych i poddaje się je badaniom, to okazuje się, że kryteria zachowań agresywnych i zachowań typu przemoc współwystępują lub są rozdzielne. Wydaje się więc, że agresja i przemoc to pojęcia krzyżujące się.

Zachowania agresywne

•  Reaktywne- uwarunkowane przez czynniki zewnętrzne. Ma na celu przede wszystkim zranienie bądź skrzywdzenie drugiej osoby.

•  Stymulujące- wyuczone, dostarczające stymulacji do potrzeb jednostki

•  Rozładowujące- reakcja na nadmiar stymulacji, aktywacji

•  Manipulacyjne- umacniają poczucie własnej wartości

Cechy wspólne agresji i przemocy:

•  działania intencjonalne (wymuszają posłuszeństwa, przewagę)

•  naruszają prawa i dobra osobiste jednostki

•  powodują skutki negatywne- zaburzenia post-traumatyczne

•  mają charakter powtarzający się i ciągły

III. Uwarunkowania przemocy wobec dzieci, osób w średniej i późnej dorosłości

Uwarunkowania:

• społeczno- kulturowe

• miłość romantyczna (brak zrozumienia potrzeb i zachowania partnera)

• rodzina (więzi emocjonalne, relacje małżeńskie rodziców, doświadczenia przemocy w rodzinie, stan zdrowia członków rodziny, typ rodziny pochodzenia)

• stresy sytuacyjne (rodzinne, zawodowe, społeczne

• doświadczenia rozwojowe sprawców przemocy

Cechy osobowości:

• niepewni siebie, lękowi

• niski poziom asertywności, niska samoocena, słabe umiejętności społeczne

• słaba samokontrola, zaburzenia emocjonalne, brak empatii

IV. Typologia sprawców przemocy

Typologia sprawców:

1. Reaktywnie agresywni:

• Wysoka agresja fizyczna i słowna

• Wysoka reaktywność emocjonalna, skłonność do irytacji i gniewu

• Umiarkowana aktywność

• Zewnętrzne umiejscowienie kontroli

• Przeciętny poziom samoakceptacji, mała odporność psychiczna,

• Umiarkowane poczucie winy

• Obniżony poziom funkcji poznawczych (II=85)

• Trudności w realizacji celów

• Szybkie zniechęcanie się niepowodzeniami

2. Niskie kompetencje zaradcze:

• Inteligencja w granicach dolnej normy (II=74)

• Niska aktywność

• Umiarkowana reaktywność

• Niska wytrzymałość i odporność emocjonalna

• Przeciętna agresja fizyczna

• Zewnętrzne poczucie kontroli

• Trudność w przystosowaniu do nowej sytuacji

• Przewaga mechanizmów emocjonalno- popędowych nad poznawczą regulacją zachowania

3. Psychopatyczno- odwetowi:

• wysoka uraza i podejrzliwość

• niska reaktywność emocjonalne

• niska wrażliwość sensoryczna

• umiarkowana agresja fizyczna

• wysoka wytrzymałość

• wysoka aktywność

• wysoka samoakceptacja

• wewnętrzne poczucie kontroli

• niskie poczucie winy

• przeciętny poziom inteligencji (II=99)

4. Z dużym potencjałem przystosowawczym:

• brak wyraźnych dysfunkcji w strukturze osobowości

• wysoki poziom inteligencji (II=123)

• wysoka samoakceptacja

• wewnętrzne poczucie kontroli

• niski negatywizm

• podejrzliwość

• umiarkowana agresja fizyczna

• wysoka wytrzymałość, żwawość

• umiarkowana reaktywność emocjonalna

• wysokie poczucie winy

V. Rodzaje i skutki przemocy wobec dzieci

Rodzaje:

- Fizyczna (bierna, czynna)

- Emocjonalna – różne formy zachowania rodziców, opiekunów, prowadza do zniszczenia pozytywnego obrazu własnej osoby

- Zaniedbanie – chroniczne niezaspokojenie podstawowych potrzeb przez rodziców, opiekunów (child neglect)

- Seksualna:

• akty pozbawione kontaktu fizycznego,

• akty związane z kontaktem fizycznym z dzieckiem,

• akty fizyczne o znamionach gwałtu, związane z uszkodzeniem ciała

Ofiary :

- przypadkowe

- uczestniczące

Sprawcy (najczęściej mężczyźni do 25 r.ż., osoby znajome)

- przestępcy fiksacyjni (pedofile)- to klasyczni pedofile, osoby od początku wybierające dzieci jako obiekt zaspokajania swoich potrzeb seksualnych, ich pierwsze doświadczenia tego typu związane są z dziećmi. W tej grupie rzadko występuje uzależnienie od alkoholu. Niektórzy rezygnują czy umieją powstrzymać się od kontaktów z dziećmi, ale inni tak organizują swoje życie, wybierają takie zawody i zajęcia, aby sobie ten kontakt zapewnić. Jeśli się żenią, to po to, żeby odwrócić uwagę od swoich skłonności.

- przestępcy regresyjni (żyją w normalnych związkach)- zaczynają aktywność seksualną z dorosłymi kobietami, ale pod wpływem problemów w tej dziedzinie lub z powodu degradacji alkoholowej, zaniku norm moralnych, zmian charakterologicznych spowodowanych uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego - zaczynają interesować się dziećmi jako obiektem seksualnym.

Skutki:

Syndrom dziecka maltretowanego (battered child syndrome)

• zaburzenia emocjonalne

• wzmożona czujność – zimne wyczekiwanie

• tłumienie reakcji emocjonalnych w sytuacjach zagrożenia

• sprzeczności w zachowaniu i emocjach (ambiwalencja)

• ucieczka od rzeczywistości w świat marzeń

• zaprzeczanie sytuacji

• fragmentaryzacja obrazu siebie i rodziców (rozszczepienie tożsamości)

• poczucie lęku przez odrzuceniem, osamotnieniem

• psychiczne (lękowe) uzależnienie od rodziców

VI. Rodzaje i skutki przemocy w związkach małżeńskich (partnerskich)

Rodzaje:

• Wzajemna przemoc w parze  (common couple violence)

• Przemoc w związku partnerskim (couple violence)

• Przemoc w związku intymnym (intimate violence)

• Przemoc w związkach małżeńskich (marital violence)

• Maltretowanie współmałżonka

Elementy wspólne:

• dotyczy relacji (z bliskimi), w której istnieje nierówny układ sił

• dochodzi do wykorzystywania władzy i siły fizycznej przez silniejszego nad słabszym

• obie strony traktują siebie przedmiotowo

Spoiwem związku jest:

• lęk ofiary

• manipulowanie przez sprawcę bez liczenia się z prawami, potrzebami, pragnieniami ofiary

Rodzaje:

• Przemoc fizyczna

- Fazy cyklu przemocy

• faza narastania napięcia- charakteryzuje pojawienie się co raz więcej sytuacji konfliktowych oraz wyczuwalny wzrost napięcia w związku. Partner staje się drażliwy, każdy drobiazg wyprowadza go z równowagi, jest ciągle spięty i poirytowany, swoje emocje wyładowuje na partnerce: może ja poniżać, krytykować.

• faza gwałtownej przemocy- napięcie , które narastało w partnerze znajduje upust. Zachowanie jego staje się bardzo nieprzewidywalne , gwałtowne, często wpada w szał. Wybuchy gniewu mogą wywołać małe drobiazgi np. opóźnienie posiłku. Dochodzi do eksplozji zachowań agresywnych, które mogą objawiać się biciem pięściami, przedmiotami ( książka, garnek, kabel itp.), kopaniem, grożenie bronią, duszeniem. Można zaobserwować również silne natężenie agresji słownej.

• faza miodowego miesiąca- w momencie, kiedy sprawca wyładował już swoje emocje i wie, że przekroczył różne granice, zmienia się w zupełnie inną osobę. Zaczyna przepraszać partnerkę za to co zrobił, szczerze żałuje swojego zachowania, obiecuję że TO już nigdy się nie powtórzy, że nie wie zupełnie co się z nim stało, starając się znaleźć zewnętrzne wytłumaczenia dla swojego zachowania. W tej fazie sprawca tej przemocy zaczyna okazywać skruchę, ciepło i miłość.

• Przemoc emocjonalna – zwarty system zachowań - ma na celu:

• izolację ofiary od źródeł wsparcia

• eliminacja zachowań nie będących pod kontrolą sprawcy

• zmęczenie, wyczerpanie, niezdolność do stawiania oporu

• poczucie strachu, utrata nadziei

• sporadyczne okazywanie pobłażliwości sprawcy motywuje do uległości

• demonstracja wszechmocy sprawcy

• lęk przez stawianiem oporu

• utrwalanie nawyku posłuszeństwa

• Przemoc seksualna:

• seksualne zachowania sadystyczne

• zmuszanie do praktyk seksualnych nieakceptowanych

• narzucanie liczby kontaktów

• ośmieszanie partnerki

• zmuszanie do kontaktów kazirodczych, zoofilii

• zmuszanie do akceptacji przez ofiarę innych partnerów seksualnych

Typy gwałtu: agresywny, nieagresywny, obsesyjny

Skutki:

1)Zespół stresu pourazowego (PTSD)

• nadmierne pobudzenie związane z uporczywym czekaniem na niebezpieczeństwo

• wtargnięcia – ciągłe przeżywanie dramatycznego wydarzenia

• zawężenie, odrętwienie – zmiana stanu świadomości, sposobu reagowania na sytuację

2) Syndrom bitej kobiety (w ramach zespołu stresu pourazowego)

• reakcje unikowe (zaprzeczanie, odrętwienie, depresja)

• odtwarzanie doświadczeń urazowych

• podwyższona pobudliwość – objawy lękowe (płacz, hiperaktywność, zaburzenia snu,obsesyjno-kompulsywne)

• pogarda dla siebie, poczucie wstydu

• poczucie utraty własnej godności,

• zespół wyczerpania walką

Mechanizmy zależności między ofiarą a sprawcą:

• wyuczona bezradność

• syndrom Sztokholmski

• bezwzględne i bezwarunkowe przywiązanie ofiary do sprawcy

  • obecność osoby grożącej, przekonanie o realności groźby

  • niemożność uniknięcia sytuacji grożącej

  • izolacja od otoczenia

  • obecność w zachowaniu agresora sygnałów przychylności

• efekt psychologicznej pułapki sytuacyjnej- odpowiedzialność za związek, poczucie zainwestowania i szacowanie możliwych strat

• pułapka lęku- przesadne i nierealne negatywne wyobrażenia w sytuacji odejścia od partnera

VII. Rodzaje i skutki przemocy wobec osób starszych

Sprawcami mogą być oczywiście także dzieci, które często z ofiar prze­mieniają się w katów. Najczęściej jednak przemoc dzieci wobec rodziców dotyczy sytuacji, gdy poszkodowanym jest stary, niepełnosprawny rodzic, dziadek lub babcia. Przemoc i w tych wypadkach może mieć różne oblicza;

może być przemocą fizyczną, psychicznym dręczeniem, może polegać na izolowaniu i pozbawianiu opieki i zaniedbaniu w zaspokajaniu potrzeb.

Szczególnie narażone są osoby słabe, zależne, niedomagające fizycznie i psychicznie. Sprawcami są najczęściej członkowie rodzin w średnim wieku. Stres i napięcie oraz przemęczenie związane z opieką nad ludźmi starymi jest największym i najczęstszym czynnikiem ryzyka przemocy. Stwierdzono też, iż w rodzinach dysfunkcjonalnych, gdy pojawiają się problemy, kozłami ofiarnymi stają się starsi bezbronni ludzie. Seniorzy są tym bardziej narażeni na przemoc, im są słabsi i bardziej bezbronni. Tak więc każdy akt przemocy i jego konsekwencje oraz odniesione przez seniorów zranienia, czynią ich coraz bardziej podatnymi na akty przemocy.

Sprawca przemocy wobec osoby starszej:

- najczęściej syn (najczęściej zaniedbanie).

- współmałżonek i opiekun niespokrewniony - przemoc psychiczna

- synowa, wnuki, członek rodziny, który jest opiekunem - wykorzystywanie materialne

VIII. Mechanizmy zależności między ofiara a sprawcą przemocy

1) Wyuczona bezradność

2) Syndrom sztokholmski - bezwzględne i bezwarunkowe przywiązanie ofiary do sprawcy

• obecność osoby grożącej, przekonanie o realności groźby

• niemożność uniknięcia sytuacji grożącej

• izolacja od otoczenia

• obecność w zachowaniu agresora sygnałów przychylności

3) Efekt psychologicznej pułapki sytuacyjnej – odpowiedzialność za związek, poczucie zainwestowania i szacowanie możliwych strat

4) Pułapka lęku – przesadne i nierealne negatywne wyobrażenia w sytuacji odejścia od partnera

IX. CZYNNIKI RYZYKA PRZEMOCY WOBEC OSÓB STARSZYCH

1. Czynniki po stronie osoby starszej:

• wzrost zależności od sprawcy (choroba, zniedołężnienie, sytuacja socjalno-bytowa

• narastające dolegliwości chorobowe (min. nietrzymanie moczu)

• trudności z utrzymaniem czystości

• obniżenie kontroli emocjonalnej

• obniżenie sprawności psychicznej, fizycznej

• pozostawanie poza siecią struktur społecznych

2. Czynniki po stronie członka rodziny, opiekuna:

• nadużywanie substancji uzależniających

• choroba psychiczna lub somatyczną

• zaburzenia osobowości

• zależność mieszkaniowa , finansowa od osoby starszej

• przeciążenie opieką, bezradność, zmęczenie

10. CZYNNIKI ISTOTNE W DIAGNOZOWANIU PRZEMOCY WOBEC OSÓB W RÓŻNYM WIEKU

• Różnicowanie zaburzeń zdrowia psychicznego (zespół otępienny, depresja starcza) od zaburzeń będących następstwem przemocy

• Wskaźniki przemocy - depresyjność, postawa lękowa, niedożywienie, odwodnienie, nadużywanie substancji uzależniających

W sytuacji osób zniedołężniałych:

• siniaki, urazy w nietypowych okolicach ciała

• nieodpowiedni ubiór

• zaniedbania higieny ciała

• zdystansowanie osoby starszej do opiekuna

• niechęć opiekuna do pozostawienia osoby starszej z lekarzem, psychologiem

Trudności w diagnozowaniu przemocy starszych:

• Milczenie osób starszych (ofiar przemocy)

- strach przed zemstą , pogorszeniem sytuacji rodzinnej,

- lęk przed utratą pozycji społecznej przez rodzinę

- zależność emocjonalna od agresora

- nadzieja na zmianę zachowania sprawcy

• Brak wiedzy osób starszych na temat instytucji pomocowych

• Negatywne postawy społeczne, niedowierzanie, brak wiedzy na temat przemocy

• Naturalne oznaki starzenia (narażenie na urazy ciała, niezborność, zaburzenia równowagi)

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY SAMOBÓJSTW

I . ZACHOWANIA AUTODESTRUKCYJNE POŚREDNIE – SPECYFIKA

Zachowania autodestrukcyjne pośrednie - skutki działania odległe w czasie lub/i prawdopodobne: uzależnienia, zaburzenia odżywiania, ryzykanctwo, styl życia, wszędzie gdzie istnieje dystans między zachowaniem a jego szkodliwymi skutkami. charakterystyczne zaniechanie troski o zdrowie, np. odnowa przyjmowania pokarmów, wyniszczający tryb życia. Związane są z ryzykiem śmierci, np. alkohol, sport wyczynowy, szybka jazda. Zaniedbanie własnego rozwoju intelektualne, moralnego, bierność. Podejmowanie się działań wpływających negatywnie na jednostkę i zmniejszających jej pozytywne zasoby.

II. ZACHOWANIA AUTODESTRUKCYJNE BEZPOŚREDNIE – TYPOLOGIA, FUNKCJE

Wiąże się z samobójstwem, samookaleczeniem i samouszkodzeniem.

celowe uszkodzenie ciała, bezpośredni związek między działaniem i jego fizycznym skutkiem:

SAMOBÓJSTWO:

- przez powieszenie

- rzucenie się z wysokości

- uszkodzenie układu krwionośnego

- środki nasenne

- utopienie

- rzucenie się pod pojazd

- zastrzelenie się

Typologia:

Shneidman:

* samobójstwo i parasamobójstwo,

* śmierć intencjonalna, subintencjonalna, nieintencjonalna

Faber:

* zamiar vs skutek

Płużek:

* prawdziwe (wybór śmierci),

* rzekome (dopuszcza się możliwość śmierci),

* gesty samobójcze (nie zakłada się śmierci),

* altruistyczne

Durkheim:

* bezpośrednie/pośrednie

* Wg kryterium integracja społeczna vs kontrola społeczna:

- anomiczne,

- fatalistyczne,

- egoistyczne,

- altruistyczne

Funkcje zachowań autodestrukcyjnych bezpośrednich:

1. Samokaranie i samoniszczenie

2. Rozładowanie napięcia i silnego afektu

3. Przerwanie bólu, cierpienia psychicznego lub pustki

4. Wołanie o pomoc

5. Zaspakajanie potrzeb psychicznych (opieki, uwagi)

6. Stymulacja

III. SAMOBÓJSTWA – TEORIE I HIPOTEZY WYJAŚNIAJĄCE PRZYCZYNY

TEORIE PSYCHOANALITYCZNE

* Samobójstwo to rodzaj acting out – nieświadom konflikt powoduje nieznośne napięcie psychiczne, które zostaje rozładowane przez aktywność fizyczną, skutkującą zabiciem siebie

* Samobójstwo i zabójstwo mają podobne źródła nieświadome

* W procesie samobójstwa uczestniczą dwa czynniki:

- agresywne – zabijania,

- uległe – bycie zabitym

* towarzyszy im pomieszanie tego co wewnętrzne z tym, co zewnętrzne

* zachowania samobójcze pochodzą z fantazji samobójczych, których korzenie wywodzą się z dzieciństwa

* fantazje w sensie psychologicznym dotyczą ciała, są wyrazem instynktownych dążeń i mechanizmów obronnych oraz więzi z innymi ludźmi i tego, co symbolizują

* fantazje samobójcze wiążą się z zaburzeniami więzi pomiędzy dwoma osobami; niosą kilka sprzecznych treści: bycie bierną ofiarą oraz natarczywym prześladowcą, bycie istotą doskonałą w złym ciele, świadome życzenie śmierci, nieświadome pragnienie przetrwania

* zagubienie i pomieszanie oraz utrata kontroli, sprawia, że pacjent myślący o samobójstwie nie potrafi dłużej panować nad sprzecznymi impulsami i utrzymywać tego rodzaju rozszczepienia

* ciało identyfikowane jest jako zbytnie obciążenie, pacjent odcina się od ciała atakując „wewnętrznego prześladowcę” z nadzieją, że rdzeń jego ja pozostanie żywy, nawet jeśli ciało zostanie zabite – Campbell i Hale nazywają to „ocaleniem ja”

* fantazje mogą być różne jednak najczęściej spotykana to fantazja scalenia się

* śmierć postrzegana jako powrót do nieba, miejsca urodzenia, czyli do łona matki

* celem samobójstw może też być połączenie się z inną osobą

* wspólne umieranie (w samobójstwach łączonych) może wynikać z podobnych pragnień połączenia się i przekonania o dzieleniu śmierci podobnie jak życia

* istnieje także fantazja zemsty – bywają skierowane przeciwko osobom, które są ważne dla samobójcy, jak rodzice czy ukochana osoba – osoba pragnie ukarania za odczuwane krzywdy skupia się na wpływie swojej śmierci na innych

* samobójstwo może też wynikać z silnego poczucia winy, niemożność sprostania oczekiwaniom idealnego ja

* przyczyną samobójstwa może być także obawa przed realną bądź domniemaną karą lub odwetem, a dotyczy to przede wszystkim dzieci

* inną przyczyną może być fantazja usunięcia – pojawia się u dorastających dzieci, których ciało się rozwija i jest niechciane oraz u osób starszych bojących się starości

* kolejna fantazja samobójcza dotyczy silnej fascynacji śmierci – samobójca dokonuje różnych przedśmiertnych zachowań destruktywnych chcąc udowodnić że panuje nad śmiercią

* inna fantazja – fantazja ratunku – wyraz ambiwalentnych uczuć wobec życia, zamach samobójczy służy kontrolowaniu zachowań innych osób przez wywołanie u nich poczucia winy

TEORIE BEHAWIORALNE I POZNAWCZE

* zgodnie z teorią uczenia się człowiek staje się podatny na depresję, jeśli w jego środowisku nie ma odpowiednich wzmocnień

* w rodzinach pacjentów popełniających samobójstwo odnotowuje się nasilenie zachowań samobójczych większe niż wśród innych chorych psychicznie

* samobójstwo jako nabyta umiejętność przydatna do komunikowania się w obrębie tego rodzaju „subkultury”

* nieracjonalne myślenie prowadzi do niekorzystnych stanów emocjonalnych umysłu

* depresja jest skutkiem negatywnych przekonań wiązanych z doświadczeniami np. z uważaniem siebie za całkowicie odpowiedzialnego za nieszczęścia

* pacjent z depresją „uważa swoje przekonania i oczekiwania za fakty; w lęku są one jedynie możliwe”

* odwołując się do „wyuczonej bezradności” Seligmana uważa się, że utrata rodzica we wczesnym dzieciństwie sprawia, że dziecko zgodnie z mechanizmem wyuczonej bezradności, staje się podatne na reagowania w przyszłości depresją na straty

* poczucie beznadziejności jest czynnikiem sprzyjającym samobójstwu, stanowi wskaźnik bardziej czuły niż depresja

TEORIE SPOŁECZNE

* przyczyna samobójstw – problemy społeczne

* w zależności od rodzaju zaburzonej relacji między jednostką, a społeczeństwem można wyróżnić:

- samobójstwo altruistyczne – spowodowane nadmierną integracją ze społeczeństwem ze zbyt słabo rozwiniętym poczuciem indywidualności, przykłady: samobójstwa pierwszych chrześcijan, praktykowanie przez mnichów buddyjskich składanie siebie w ofierze, jako protest przeciwko prześladowcom społecznym i oskarżeniom

- samobójstwo egoistyczne – w wyniku niedostatecznej integracji jednostki ze społeczeństwem, nadmiernego poczucia indywidualności

- samobójstwo fatalistyczne – w wyniku nadmiernego podlegania jednostki wymogom społecznym, ograniczenie wolności

- samobójstwo anomiczne – w wyniku niedostosowania się do norm społecznych, uczucie beznadziejności

* anomia ekonomiczna – gwałtowna strata pieniędzy lub gwałtowne wzbogacenie (nie możemy sobie z tym poradzić)

* anomia rodzinna – rozwód

* ryzyko samobójstwa osoby podatnej na samobójstwo, wzrasta z licznymi publikacjami na temat tego rodzaju śmierci, wskutek działania czynnika naśladownictwa sugestia ma znaczny wpływ na wskaźnik samobójstw – „efekt Wertera”

* na samobójstwa mają wpływ także media

TEORIE ETIOLOGICZNE

* Badania na zwierzętach dowiodły, że brak bezpiecznych więzi społecznych skutkuje brakiem odpowiednich umiejętności społecznych i poznawczych radzenia sobie z nagłym zagrożeniem i może być przyczyną „ostrego wyczerpania endogennego”, przypominającego ludzkie napady paniki

IV. CZYNNIKI RYZYKA SAMOBÓJSTW (I, II I III-RZĘDOWE)

Pierwszorzędowe

• obecność zaburzeń psychicznych: depresja- głębokie depresje, w których osoba nie ma poczucia sensu życia; schizofrenia- zwłaszcza paranoidalna, w której istnieje poczucie winy, grzeszności; uzależnienia- sytuacje, w których osoba zaczyna spożywać alkohol (stan dysforyczny- wystarczy drobny konflikt, by osoby mówiły, że coś sobie zrobią); zaburzenia osobowości- duża labilność emocjonalna (borderline, antyspołeczne zaburzenia osobowości)

• obecność uporczywych myśli: częste myśli samobójcze

• konkretne działania, plany: samobójstwa o charakterze planowanym (osoby dochodzą do momentu, że kończą ze sobą); samobójstwa impulsywne (efekt słabości w danej chwili)

• wcześniejsze próby samobójcze: 8/10 osób mówiących o tym, że to zrobią- zrobiły :)

• transmisja wzorców pokoleniowych: wywiad kliniczny- czy były próby samobójcze w rodzinie; jest to jak fatum przechodzące na rodzinę; członkowie rodziny mogą się odwoływać do takich wzorców

• wysoki poziom depresji, lęku

• nastrój dysforyczny,

• poczucie winy,

• dolegliwości bólowe ,zwłaszcza w chorobach somatycznych,

• czynniki ryzyka samobójstwa poszerzonego,

• zachowania dyssymulacyjne)

Drugorzędowe- waga może być mniejsza w stosunku do pierwszorzędowych

• traumatyczne wydarzenia życiowe i doświadczenia okresu dzieciństwa;

• zła sytuacja rodzinna;

• socjalno-bytowa;

• deprywacja potrzeb rozwojowych;

• ostre doświadczenia rodzinne; szkolne; zawodowe; sytuacyjne;

• obecność ciężkiej choroby;

• deprywacja potrzeb rozwojowych;

• stresory zawodowe, sytuacyjne; czynnik utraty osoby bliskiej;

• obecność ciężkiej, przewlekłej choroby- wysoki tam gdzie bóle przewlekłe są trudne do opanowania- np. przewlekła choroba stawów

Trzeciorzędowe- elementy społeczno-demograficzne:

• wiek, płeć, wykształcenie;

• przynależność do mniejszości etnicznych i seksualnych;

• status emigranta, szczególnie w pierwszym i drugim pokoleniu;

5. CZYNNIKI RYZYKA SAMOBÓJSTW U OSÓB STARSZYCH

Wśród najczęstszych czynników ryzyka próby samobójczej wśród osób starszych wymienia się:

• sytuacja ekonomiczna

• utrata niezależności materialnej

• obniżenie poczucia bezpieczeństwa

• zmiana statusu społecznego

• utrata pozycji w rodzinie

• utrata małżonka

• osłabione więzi społeczne, samotność, izolacja

• stany depresyjne

• początek zespołu otępiennego

VI. CZYNNIKI OCHRONNE WOBEC RYZYKA ZACHOWAŃ SUICYDALNYCH

* rodzinne- pozytywne relacje, wsparcie

* poznawczo- osobowościowe- zaufanie do siebie, otwartość na doświadczenia, korzystanie z pomocy, poszukiwanie rozwiązań

* związane ze zdrowiem psychicznym- wysoki poziom odporności, radzenie sobie ze stresem

* społeczno-kulturowe- zaangażowanie w pracę, naukę, udział w życiu społecznym, udział w życiu religijnym, przynależność do różnych grup, stowarzyszeń, praca na zasadzie wolontariatu.

VII. TYPOLOGIA SAMOBÓJSTW ZE WZGLĘDU NA MOTYWACJĘ I POSTAWĘ DO ŚMIERCI

1. PRAWDZIWE

• stosunke do śmierci: świadomy wybór śmierci, decyzja pozbawienia siebie życia

• motywy:

  → pragnienie śmierci

  → brak konkretnego motywu

  → brak poczucia sensu życia (kryzys egzystencjonalny)

2. SAMOBÓJSTWA RZEKOME

• stosunek do śmierci: śmierci się nie wybiera, ale się ją dopuszcza; samobójstwo to forma ucieczki od sytuacji trudnej; brak sił aby żyć

• motywy:

  → akt rozpaczy, poczucie bezradności, beznadziejności

  → śmierć jako forma zapomnienia, protest, szantaż, jedyne wyjście z sytuacji, wołanie o pomoc

3. GESTY SAMOBÓJCZE

• stosunek do śmierci- śmierci się nie planuje i nie bierze pod uwagę, lęk przed śmiercią

• motywy:

  → chęć zwrócenia na siebie uwagi, wzbudzanie współczucia

4. SAMOBÓJSTWA ALTRUISTYCZNE

• stosunek do śmierci: jest ceną za miłość bliźniego, obrona wartości najwyższych,

• motywy:

  → oddanie życia za jakąś najwyższą wartość

VIII. ZESPÓŁ PRESUICYDALNY, DYNAMIKA, OCENA CZYNNIKÓW RYZYKA

Zespół presuicydalny to cechy, które znany badacz problematyki samobójstw Erwin Ringel określił jako charakterystyczne dla osoby mającej zamiar popełnić samobójstwo.

1. Ograniczenie życia psychicznego w zakresie osobistych możliwości, dynamiki rozwojowej (sztywność poznawcza, emocji, obronna) kontaktów interpersonalnych, systemu wartości

2. Hamowanie agresji i skierowanie jej do siebie

• struktura osobowości

• relacje z innymi

• mechanizm tłumienia

3. Wyobrażenia o śmierci

• pesymizm, negacja życia

• rodzaj przemyśleń

Sygnały samobójstwa:

* wypowiedzi typu: lepiej byłoby wam beze mnie, lepiej byłoby ze sobą skończyć;

* zbieranie leków;

* zdobycie sznura lub ostrego narzędzia;

* napisanie testamentu i pożegnalnych listów;

* nieoczekiwane wizyty u bliskich osób sprawiające wrażenia żegnania się;

* nagłe izolowanie się od otoczenia;

* rozważania o śmierci;

* treści dotyczące śmierci, egzekucji, pogrzebu pojawiające się w snach.

Nagła poprawa stanu psychicznego osoby będącej na skraju samobójstwa nazywana jest "złowieszczym spokojem". Chory nie odczuwa już niepewności i lęku ponieważ podjął decyzję o samobójstwie, które w jego przekonaniu rozwiąże wszystkie problemy

DYNAMIKA

Kryzys → Myśli → Tendencje → Decyzja → Akt

• kryzys psychologiczny

• myśli samobójcze

• tendencje samobójcze

• decyzja popełnienia samobójstwa

• akt samobójczy

IX. DIAGNOZA CZYNNIKÓW RYZYKA SAMOBÓJCZEGO

• rodzaj myśli samobójczych (kontrolowane, natrętne)

• stadium zachowań suicydalnych (myśli, tendencje, plany)

• rozmiar zawężenia (emocjonalnego, sytuacyjnego)

• rodzaj próby samobójczej (prawdziwa, rzekoma, wołanie o pomoc, zachowania impulsywne)

• mocne strony i zasoby zaradcze jednostki pomocne w radzeniu sobie (refleksyjność, system wartości, odpowiedzialność)

• utraty w życiu (rozstania, porzucenia, zdrady)

• stosunek do udzielającego pomocy (pozytywny, odrzucający, ambiwalentny)

* Płeć: mężczyźni: zwł. gwałtowne próby samobójcze, kobiety: zwł. w wieku podeszłym

* Wiek: osoby młode (15-30) oraz w wieku podeszłym (powyżej 65r.ż.)

* Stan cywilny: osoby owdowiałe > rozwiedzione > w separacji > samotne

* Utrata pracy, bezrobocie, problemy socjalne, niski status socjo-ekonomiczny

* Migracja

* Izolacja społeczna, zab. adaptacyjne: wojsko, konflikty z prawem, więzienie

* Stan somatyczny: choroby nowotworowe, przewlekłe zespoły bólowe

* Choroby psychiczne, także wśród krewnych

* W niektórych grupach zawodowych, m.in. wśród weterynarzy, farmaceutów, dentystów, rolników i lekarzy

* Stresujące wydarzenia życiowe (odrzucenie, utrata, osierocenie, problemy finansowe)

X. INTERWENCJA KRYZYSOWA W SYTUACJI ZACHOWAŃ SUICYDALNYCH WOBEC OSOBY ZAGROŻONEJ I RODZINY

Celem interwencji kryzysowej w rodzinie po próbie samobójczej jest:

* szybkie zmobilizowanie rodziny do udzielenia bliskiemu wsparcia i zapewnienia mu pewnego bezpieczeństwa;

* udzielenia bliskiemu pomocy potrzebnej do poradzenia sobie z sytuacją kryzysową w rodzinie;

* prewencja suicydalna w rodzinie, co oznacza wzmocnienie więzi rodzinnych, akceptacji, a także uwzględnienie faktu, że każdy członek rodziny, a nie tylko osoba po próbie samobójczej, ma prawo otrzymać pomoc.

Etapy interwencji kryzysowej:

1. Nawiązanie kontaktu z terapeutą

2. Przełamanie związanych relacji z innymi ludźmi

3. Odreagowanie agresji

4. Przezwyciężenie bierności

5. Pobudzenie myślenia na temat perspektywy przyszłości

Uwarunkowania sytuacyjne interwencji:

1. Po ostrzeżeniu o zamiarze podjęcia próby samobójczej

• wobec osoby zagrożonej (ocena stopnia ryzyka, mobilizacja rodziny do udzielenia pomocy)

• wobec rodziny (wcześniejsze próby w rodzinie, zaburzenie więzi rodzinnych, konflikty, sytuacje traumatyczne, przemoc)

2. Po próbie samobójczej

• diagnoza stanu somatycznego, psychicznego i obszarów wsparcia

• udzielenie pomocy członkom rodziny w poradzeniu sobie z sytuacją kryzysową

• wzmocnienie więzi rodzinnych i poszerzenie obszaru bezpieczeństwa

Diagnoza rodziny powinna uwzględnić jej stan przed i po próbie samobójczej bliskiego.

Czynniki ryzyka tkwiące w rodzinie przed próbą samobójczą:

* tradycja suicydalana w historii rodziny

* tendencje do wycofania się, izolacji i zrywania związków w rodzinie;

* atmosfera pełna zarzutów i krytyki;

* występowanie traumatycznych sytuacji w rodzinie, przemoc i wykorzystywanie seksualne ( bite kobiety i dzieci, kazirodztwo ).

Rodzina po próbie samobójczej:

Próba samobójcza, jako krytyczne wydarzenie życiowe, wywiera istotny wpływ na poszczególnych członków rodziny. Są nią wstrząśnięci, często skonfrontowani z własnymi skłonnościami samobójczymi. Ich poczucie bezpieczeństwa zostaje naruszone, co może być źródłem nowej fali samobójczej. Przy diagnozowaniu reakcji kryzysowej u poszczególnych członków rodziny powinno się zwrócić uwagę na następujące kwestie:

• członkowie rodziny, którzy mieli kiedyś myśli bądź tendencje samobójcze, mogą reagować nieadekwatnie na próbę samobójczą kogoś bliskiego (bagatelizować, zaprzeczać, odrzucać, zachowywać się agresywnie);

• czy w rodzinie istniej tzw. bliski problemowy, czyli osoba reagująca najbardziej nieadekwatnie z powodu własnych tendencji samobójczych;

• czy powstała w rodzinie wroga atmosfera, wykluczająca osobę po próbie samobójczej.

Przebieg interwencji kryzysowej:

W interwencji kryzysowej, oprócz indywidualnych spotkań z osobą po próbie samobójczej, równie ważne jest możliwie szybkie spotkanie całej rodziny (w tym pacjenta) z terapeutą. Interwencja jest tym skuteczniejsza, im szybciej zostanie rozpoczęta. Pierwszy kontakt rodziny po próbie samobójczej jest momentem szczególnie krytycznym, stąd ważna jest obecność terapeuty podczas tego spotkania. Bliscy są wówczas najbardziej zirytowani i wstrząśnięci, reagują niekiedy obwinianiem osoby, która dokonała próby samobójczej, są smutni, mają poczucie krzywdy. Osoby po próbie samobójczej mają nieraz poczucie winy wobec bliskich, obawiają się ich reakcji. Przy pierwszym spotkaniu ważne jest zapobieganie takim zachowaniom, jak wzajemne obwinianie się, bagatelizowanie i agresywne odrzucanie, dlatego też należy zająć się każdym członkiem rodziny. Terapeuta daje każdemu czas na rozmowę o jego aktualnych uczuciach i konfliktach, przyjmuje je ze zrozumieniem i akceptacją.

Interwencja kryzysowa w sytuacji dokonanego samobójstwa

Śmierć samobójcza członka rodziny jest bolesnym wydarzeniem traumatycznym, wywołującym silne reakcje emocjonalne. Tak jak przy innych doświadczeniach utraty, w procesie żałoby po śmierci samobójczej bliskiego wyróżnić można cztery fazy tego procesu;

1. Faza szoku z dominującym mechanizmem zaprzeczenia. Może trwać od kilku dni do

kilku tygodni.

2. Faza silnych emocji i buntu; lęk, złość, poszukiwanie winnego, poczucie winy,

występują też zaburzenia snu.

3. Koncentracja na osobie zmarłego i początki akceptacji utraty.

4. Pogodzenie się z utratą

W większości rodzin proces żałoby ma charakter nietypowy – w przeważającej części nie dochodzi w ogóle do jego rozpoczęcia. W wielu przypadkach nie akceptuje się śmierci jako faktu nieodwołalnego. W rezultacie nieodbytej żałoby w rodzinie dochodzi do wielu niekorzystnych zmian. Komunikowanie się członków rodziny jest zaburzone, istnieją niedopowiedziane sprawy, samobójstwo staje się nieraz tematem tabu i tajemnicą rodzinną. W kontaktach z otoczeniem stawia się też swoiste bariery, które mają za zadanie bronić przed obwinianiem z zewnątrz. Pomoc jaką rodzina otrzymuje od otoczenia, jest często niewystarczająca, dlatego jej członkowie mogą odczuwać, że się ich unika. Pomoc profesjonalna przy śmierci samobójczej bliskiego jest szczególnie wskazana, by proces żałoby mógł się rozpocząć i przebiegać prawidłowo.

XI. SYNDROM ŻAŁOBY PO ŚMIERCI SAMOBÓJCZEJ

McIntosh opisuje zjawisko „syndromu po śmierci samobójczej”

* samobójstwo w większości przypadków jest czymś zaskakującym, zatem rodzina nie ma możliwości przygotowania się

* u osób które odkryły ciało samobójcy lub były świadkiem zamachu stwierdza się niekiedy objawy stresu pourazowego, które mogą utrudniać proces żałoby

* osoby najbliższe odczuwają szok i ogłuszenie

* nie wierzą w to co się stało

* zaprzeczają realności samobójstwa osoby bliskiej

* długotrwałe odrzucanie realności zgonu

* rodzina może usprawiedliwiać „to był wypadek” – pełnienie funkcji ochronnej zmniejszającej poczucie wstydu wobec otoczenia, ale także takie podejście uniemożliwia dzielenie się reakcjami emocjonalnymi

* przyczyną zaprzeczania prawdziwej przyczyny śmierci jest wstyd i lęk przed reakcjami otoczenia

* wstyd i stagmatyzacja mogę prowadzić do izolacji społecznej członków rodziny samobójcy, a to prowadzi do zmniejszonej ilości wsparcia społecznego, co utrudnia przeżywanie żałoby

* kolejną chrarketerystyczną cechą dla tego syndromu jest zadawanie sobie pytania: DLACZEGO?

Występują dwa rodzaje poczucia winy:

• poczucie winy za to co się zrobiło (np. „nie doszłoby do tego gdybym się z nim nie pokłócił”)

• poczucie winy za to czego się nie zrobiło (np. „gdybym tylko wtedy z nim porozmawiał”)

Poczucie winy może być projektowane na innych i wiązać się z poszukiwaniem „kozła ofiarnego”, którym może się stać członek rodziny lub specjalista, który nie był w stanie zapobiec tragedii.

* bliscy i znajomi zmarłego mogą czuć odrzuceni i niekochani przez samobójcę

* niektóre reakcje emocjonalne odczuwane przez osoby dotknięte śmiercią samobójczą bliskiego mogą budzić niepokój i zwiększać poczucie winy

* poczucie ulgi może się pojawić gdy osoba, która odebrała sobie życie była chora psychicznie

* może pojawiać się także ambiwalencja – z jednej strony zadowolenie, a z drugiej smutek, poczucie winy i wstydu

* u osób, które samobójstwo uważają za grzech , może pojawić się niepokój i lęk przed pośmiertną karą oczekującą zmarłego

Istnieją dwa aspekty żałoby po śmierci samobójczej:

* zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny

* zwiększony ryzyko samobójcze wśród bliskich samobójcy, autodestrukcji, refleksji egzystencjalnych

XII. SPOŁECZNE, RODZINNE I PODMIOTOWE KONSEKWENCJE ŚMIERCI (ZACHOWAŃ) SAMOBÓJCZEJ

Rodzina:

• kryzys funkcjonowania rodziny zmarłego

• konieczność przejęcia przez członków rodziny nowych ról

• podwyższone ryzyko wystąpienia fantazji i zachowań samobójczych

Kontekst społeczny:

• społeczna izolacja rodzin samobójców

• mniejsza ilość wsparcia

• ograniczenie kontaktów społecznych

• skromne uroczystości pogrzebowe

13. UWARUNKOWANIA I DYNAMIKA PROCESU ŻAŁOBY

Wyodrębniając stadia żałoby specjaliści nie są zgodni co do ich ilości (3 do 5), wyraźnie jednak powtarzają się dwa z nich:

• inicjujący proces żałoby oraz

• zamykającego zmaganie się ze stratą.

Nolen-Hoeksema i Larson zajmują stanowisko, wg którego stadia żałoby sprowadzić można do trzech faz:

1. Początkowej - (szoku, niedowierzania, nieuznawania, zaprzeczania). Charakteryzują ją: wstrząs (reakcje fizjologiczne), uczuciowe odrętwienie, negacja realności śmierci. Zaprzeczenie śmierci jest traktowane jako forma obrony przed cierpieniem. Twa od kilku godzin do kilku tygodni.

2. Pośredniej – rozpoczyna się, gdy fakt śmierci zostaje uznany przez osobę zarówno intelektualnie, jaki emocjonalnie. Jest to okres przeżywania silnych uczuć, często sprzecznych ze sobą, cechuje go największa zmienność i ambiwalencja. Tutaj może się także rozwinąć pełnoobjawowy zespół depresji. Jest to okres kryzysu egzystencjalnego, wycofywania się z kontaktów, trudności lub niemożności w podejmowaniu aktywności. Zablokowanie sposobów radzenia sobie skutkuje utratą poczucia kontroli i bezpieczeństwa, pojawia się także silna potrzeba pomocy i wsparcia. Może trwać kilka miesięcy.

3. Końcowej – stopniowego powracania do równowagi. Ma miejsce poprawa samopoczucia i wzrost samooceny, osoby radzą sobie z nową sytuacją społeczną, jaką jest rola wdowy/wdowca. Osoba zaczyna spokojnie wspominać zmarłego. Koniec żałoby to readaptacja do społeczeństwa wyrażająca się efektywnym pełnieniem ról życiowych i realizacja wynikających z nich zadań.

Intensywność procesu żałoby i jej przebieg zależy wg Ostrowskiej od:

a) czynników sytuacyjnych (związanych z okolicznościami śmierci, a jej zaistnieniem, dramatyzmem, dotychczasowym doświadczeniem z odchodzeniem innych)

b) czynników jednostkowych (rodzaj relacji ze zmarłym, antycypacja odejścia, umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych)

c) czynników społecznych (kontekst społeczno-kulturowy, usankcjonowane wzory reakcji na stratę, postawy światopoglądowe i religijne, system wsparcia społecznego)

W wielu kulturach okres trwania żałoby zamyka się w wymiarze jednego roku, np. dlatego, że żałobnicy muszą przeżyć wszystkie święta bez zmarłego.

Pierwsza rocznica śmierci często uruchamia wcześniejsze fazy procesu żałoby. Także nowa żałoba może przywoływać wcześniejsze doświadczenie straty i odnawiać przykre przeżycia.

XIV. NIEPRAWIDŁOWOŚCI W PRZEBIEGU PROCESU ŻAŁOBY

Wyodrębnia się dwa rodzaje żałoby:

1. normalną/przystosowaną

2. patologiczną/nienormalną/o skomplikowanym przebiegu

Bonanno i Kaltman na podstawie taksonomii żałoby normalnej wyróżniają żałobę o minimalnym natężeniu i typowym natężeniu objawów, występującą powszechnie. Najczęściej, charakteryzując zaburzony proces żałoby uwzględnia się jego wymiar czasowy oraz wielość i nasilenie symptomów.

Proces ten jako pierwszy opisał Lindeman, który wyróżnił:

1. żałobę opóźnioną (powstrzymywanie ekspresji emocji, co utrudnia przeżycie straty)

2. żałobę zniekształconą (różne formy: nadmierna aktywność, skłonność do przyswajania i demonstrowania symptomów choroby będącej przyczyną śmierci utraconej osoby, pojawienie się zaburzeń psychosomatycznych, wrogość wobec krewnych i znajomych, wobec osób, które miały związek ze śmiercią utraconej osoby (np. personel medyczny).

Parkes wyróżnia 3 formy:

1. żałoba chroniczna – najczęstsza, przedłużająca się i intensywna.

2. żałoba zahamowana – nie przeżywanie utraty w sposób otwarty (charakterystyczny dla okresu dzieciństwa).

3. żałoba opóźniona – ekspresja przeżyć poprzedzona jest okresem zahamowania.

Dla celów klinicznych przydatna jest typologia Wordena:

1. żałoba chroniczna – przedłużająca się, nie prowadząca do satysfakcjonującego zakończenia (reakcje rocznicowe, żałobnik komunikuje wprost swój problem z powrotem do normalności, szuka pomocy i zrozumienia)

2. żałoba opóźniona – bardzo silna reakcja, niewspółmierna do straty, doświadczona dopiero po upływie pewnego czasu.

3. żałoba wyolbrzymiona - zbyt intensywna reakcja na stratę, prowadząca do zachowań nieprzystosowawczych, obejmuje także np. silne stany depresyjne, lękowe, problemy alkoholowe, mogą być traktowane jako wyolbrzymione reakcje.

4. żałoba maskowana – osoba nie wiąże pojawiających się symptomów i trudności z faktem śmierci.

Rando uważa, że nietypowy przebieg żałoby następuje wtedy, gdy dochodzi do niedomogi, nieprawidłowości lub braku co najmniej jednego z sześciu „R” procesów żałoby:

1. rozpoznanie straty

2. reagowanie na separację i rozstanie

3. resentyment – wspominanie i ponowne przeżywanie relacji z utraconą osobą

4. rezygnacja z przywiązania do utraconej osoby i utraconego świata

5. readaptacja – przystosowanie się do nowej sytuacji bez zapominania o przyszłości

6. reinwestowanie

na podstawie sześciu „R” Rando wyróżnia siedem symptomów patologicznej reakcji na odejście kogoś bliskiego podzielonych na trzy grupy:

1. trudności z ekspresją

• 1 - żałoba nieobecna,

• 2 - opóźniona i

• 3 - zahamowana

2. ogólne zaburzenia

• 4 - żałoba zniekształcona (złość i poczucie winy),

• 5 - konfliktowa

• 6 - nie antycypowana

3. problemy z zakończeniem żałoby

• 7 - żałoba chroniczna

XV. PSYCHOSPOŁECZNE FUNKCJONOWANIE OSÓB W OKRESIE ŻAŁOBY

Psychospołeczne funkcjonowanie osób w okresie żałoby

Symptomy i przeżycia w różnych fazach żałoby (Nolen- Hoeksema, Larson)

	Poznawcze	Afektywne	Behawioralne	Somatyczne
Faza wczesna	- spowolnienie myślenia - zdezorganizowanie myślenia - myśli samobójcze - utrata zaufania - spadek wrażliwości	- psychiczne odrętwienie - otępienie - euforia - histeria	- płaczliwość - szloch - wybuchowość - gadatliwość - nadruchliwość - niedostrzeganie innych - pasywność - wzdychanie	- utrata przytomności - odczucie obcości - odczucie obcości wobec siebie - poczucie oszołomienia - spadek kondycji fizycznej
Faza środkowa	- ciągłe myślenie o zmarłym - idealizowanie zmarłego - rozmyślanie - przemyśliwanie - sny o zmarłym - zaburzenia pamięci - poczucie bezsensu - spadek zainteresowań - obniżenie samooceny - zamartwianie się - bycie w kryzysie - słyszenie głosu zmarłego - widzenie zmarłego	- tęsknota - niepokój - lęk - złość - irytacja - poczucie winy - depresja - osamotnienie - apatia - cierpienie - ulga	- wszystkie powyższe+ nerwowość - podatność na wypadki - spowolnienie psychomotoryczne - wycofanie - poszukiwanie wsparcia - zależność - stronienie od innych - spadek inicjatywy	- ogólne osłabienie - niewydolność mięśniowa - bóle mięśniowe - bóle głowy - bóle żołądka - bóle w klatce piersiowej - ucisk w klatce piersiowej - zaburzenia rytmu serca - spłycenie oddechu - zaburzenia snu - zmiana apetytu - podatność na choroby - nudności - spadek energii
Faza przemiany	- realistyczna pamięć o zmarłym - znajdywanie przyjemności we wspominaniu - odnalezienie na nowo sensu życia	- powrót do normalnych reakcji emocjonalnych	- powrót do normalnego funkcjonowania - nowe lub odnowione relacje społeczne - nowe lub odnowione formy aktywności	- powrót do normalnego funkcjonowania

XVI. PATOLOGICZNE DOŚWIADCZANIE ŻAŁOBY – KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE

Trudno jest określić różnice miedzy normą, a patologią. Naukowcom udało się wytypować cechy patologii:

– brak przeżywania procesu żałoby, wycofanie emocji.

– przedwczesne zakończenie procesu żałoby.

Według E. Liebermana są następujące cechy:

• Fobiczne unikanie osób, miejsc i przedmiotów związanych ze stratą, występujące z dużym natężeniem poczucia winy oraz gniewu skierowanego na zmarłego, okoliczności śmierci;

• Całkowity brak przeżywania przy jednoczesnym nasilonym poczuciu gniewu;

• Żal, który się długo utrzymuje i towarzyszące temu choroby somatyczne oraz sny odzwierciedlające rzeczywistość z okresu sprzed stratą.

Zachowaniami wskazującymi na „patologiczne zahamowania żalu” są:

• Nadmierna aktywność – sztuczne wyszukiwanie sobie zajęć;

• Przedwczesne zastąpienie zmarłego kimś innym.

Zachowania wskazujące na przewlekły żal to:

1) Tworzenie „izby pamięci”;

2) Praktyki spirytualistyczne;

3) Odrzucenie nowych kontaktów;

4) Świadome kultywowanie żalu połączone z idealizacją osoby zmarłej;

5) Myśli samobójcze oraz popełnianie samobójstwa.

Czynnik wpływające na patologiczny przebieg procesu osierocenia:

1) Cechy osobowości, takiej jak: skłonność do pesymizmu, bierność, załamywanie się pod wpływem stresu;

2) Wcześniejsze zaburzenia psychiczne lub nerwicowe;

3) Nie przygotowanie na śmierć osoby bliskiej;

4) Ciężkie doświadczenia życiowe;

5) Trwanie w nierozwiązanym konflikcie z osobą, która odeszła lub ambiwalentny do niej stosunek.

Nieprawidłowym czynnikiem, który predysponuje do patologicznego przeżywania żałoby jest:

• wysoki poziom żalu,

• złości,

• samooskarżenia się po śmierci bliskiego

• pragnienie własnej śmierci

• zablokowanie żałoby- charakteryzuje się tym, że po śmierci kogoś bliskiego zachowujemy się tak jakby w naszym życiu nic się nie wydarzyło. Nie pokazujemy żadnych przejawów smutku, żalu czy rozpaczy. W to miejsce może wchodzić nadmierna aktywność zawodowa. Próbujemy jak najszybciej odciąć się od wszystkiego, co było związane z osobą zmarłą.

• opóźnianie reakcji żałoby- może dotyczyć osób, które z różnych powodów życiowych nie mogły pozwolić sobie na przeżycie emocji z pierwszych faz gdyż musiały zająć się innymi osobami dotkniętymi stratą. U takich osób możemy zauważyć:

– przejaw silnej wrogości i agresji do osób i okoliczności związanych ze śmiercią bliskiej osoby,

– nadmierne idealizowanie zmarłego,

– izolowanie się od dawnych związków i spraw,

– przeżywanie biegunowe uczucia rozpaczy, złości i opuszczenia,

– przejawy zachowań autoagresyjnych.

Kryzys psychologiczny

1. TEORIE KRYZYSU I KONCEPTUALIZACJA KRYZYSU

a) koncepcja psychodynamiczna i teoria ego: zaburzona równowaga emocjonalna prowadząca do kryzysu, prawie zawsze stanowi konsekwencję nieświadomych myśli i minionych negatywnych doświadczeń emocjonalnych. Głównym wyjaśnieniem przyczyn kryzysu są zaburzenia rozwoju lub jego zatrzymanie. Teoria ego: ważna rola samoświadomości i własnej aktywności w rozwiązywaniu problemów

b) koncepcje poznawcze: za źródło kryzysów uważają subiektywną, pozbawioną realizmu ocenę wydarzeń krytycznych. Wyjście z kryzysu jest możliwe przez uświadomienie sobie rzeczywistej natury i znaczeń wydarzeń krytycznych, należy zmienić swe przekonania i zachowania związane z tymi wydarzeniami. Tylko wtedy można odzyskać kontrolę nad kryzysem.

c) teorie behawioralno-adaptacyjne: nawiązują do teorii uczenia się nowych, rozwojowych doświadczeń i zachowań. Rozwiązanie kryzysu następuje, gdy nieadaptacyjne strategie zmagania się zostaną zastąpione zachowaniami przystosowawczymi, które umożliwiają przełamanie poczucia bezradności i chaosu.

d) teoria interpersonalna Rogers: poczucie wartości jako ochrona przed kryzysem oraz jako czynnik wzmacniający odporność na stres, a także jako czynnik ułatwiający rozwiązanie kryzysu. Szczególnie dużą rolę odgrywają takie właściwości osoby jak: poczucie bezpieczeństwa, zaufanie, wiara w siebie i innych itd. Pomoc w rozwiązaniu problemu polega na podnoszeniu samooceny i wzmacniania poczucia kontroli nad sobą i własnym życiem.

e) teoria chaosu i złożoności: wywodzi się z reguł dynamiki nieliniowej nauk matematycznych; przyrównując chaos do stanu dezorganizacji i obezwładniającego lęku, najczęściej z symptomami somatycznymi, można zauważyć, ze chaos może być potencjalnym źródłem rozwoju lub przemiany.

Konceptualizacja kryzysu- próba wyodrębnienia poszczególnych konceptualizacji kryzysu, ma charakter teoretyczny, porządkujący. Najczęściej napotykamy koncepcje, które ujmują kryzys w złożonych kategoriach zawierających elementy więcej niż jednego z wymienionych podejść czy modeli. Kryzys najczęściej bywa ujmowany jako doświadczenie:

• utrata lub zachwianie równowagi emocjonalnej i życiowej (ma miejsce na skutek wystąpienia sprzeczności, czy rozbieżności pomiędzy percepcją sytuacji zagrażającej i jej znaczenia a właściwymi jednostce zasobami zmagania się)

• zablokowanie lub brak adekwatnych zasobów zmagania się (kryzys jako stan rozwijający się w rezultacie niemożności poradzenia sobie z narastającym napięciem stresu, w warunkach braku dostępu do właściwych zasobów zmagania się, a również mechanizmów obronnych jako wtórnego zabezpieczenia)

• moment zwrotny, krytyczny, przełomowy egzystencji człowieka (jest subiektywnie przeżywany jako wymagający natychmiastowych, radykalnych rozstrzygnięć; towarzyszy temu poczucie zagrożenia i lęk)

• zagrożenie dotychczasowego sensu życia i systemu wartości (przesuwa akcent na utratę dotychczasowego sensu egzystencji, pociąga za sobą zagrożenie stabilnego obrazu świata, naszego miejsca, pozycji i statusu)

• zagrożenie koncepcji własnego ja i tożsamości (występuje w efekcie odnoszenia krytycznego doświadczenia do Ja i poczucia tożsamości)

2. OBJAWY (SYMPTOMATOLOGIA) KRYZYSU

EMOCJONALNE – lęk, obawy, niepokój, poczucie straty, krzywda, wstyd, poczucie pustki, winy, skrępowania, złość, emocjonalna bezradność, poczucie zagrożenia.

BIOFIZJOLOGICZNE – zaburzenie procesów fizjologicznych, liczne dolegliwości somatyczne i objawy fizjologiczne.

POZNAWCZE – upośledzenie i załamanie zdolności rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji w następstwie:

• zniekształcenia percepcji swojej sytuacji,

• utraty zdolności dostrzegania związków między wydarzeniami,

• koncentracji na szoku i wydarzeniach krytycznych,

• utraty i rozbicia poczucia tożsamości.

BEHAWIORALNE – zmiana zachowania jest efektem leku, niepokoju, złości i gniewu, niezdolności do dalszego działania. Cechy zachowań:

• niezdolność do pełnienia ról,

• niespójne z przeżywanymi emocjami,

• niezdolność do skutecznego radzenia sobie, korzystania z pomocy

• trudność w opanowaniu emocji i kontroli swojego życia,

• działania impulsywne i nieprzemyślane, destrukcyjne

• postawa ambiwalentna w relacjach (odsuwanie/ poszukiwanie obecności innych, wzrost zależności od otoczenia)

• nietypowe dla danej osoby

3. KRYTERIA DIAGNOZY KRYZYSU

Kryteria rozpoznawania kryzysu.

Zachowanie osoby (kryzysowe upierzenie):

• odróżnia ją od zachowania innych osób,

• inne od jej dotychczasowego sposobu funkcjonowania (tymczasowość,     przejściowy charakter),

• obecność wydarzenia krytycznego, które wywołało kryzys,

• nagłe i niespodziewane zaburzenia równowagi psychobiologicznej,

• załamanie się dotychczasowych wzorców zachowanie,

• poczucie dyskomfortu psychicznego,

• samoograniczający przebieg kryzysu.

KRYTERIA OBIEKTYWNE POZWALAJĄCE DIAGNOZOWAĆ STAN KRYZYSU:

• obecność wydarzenia kryzysowego, trudnego np. pożar, nagły     rozwód, ciężka diagnoza,

• odczuwanie wydarzenia jako nieoczekiwanego,

• spostrzeganie sytuacji jako utraty, zagrożenia, wyzwania,

• doświadczanie emocji negatywnych,

• poczucie niepewności co do przyszłości,

• poczucie utraty kontroli,

• podwyższone napięcie,

• dezorganizacja działania, chaos,

• załamanie dotychczasowych wzorów zachowania,

• utrzymujący się stan napięcia, (2-6 tyg lub dłużej)

• konieczność zmiany sposobu funkcjonowania, zachowania.

Nie ma perspektywy przyszłości, rozwiązania – bo emocje i procesy poznawcze ulegają kompletnej dezorganizacji ← kryzys sytuacyjny! Decydujące jest „tu i teraz” - niekiedy wręcz „żyć albo nie żyć.”

Bezradność i brak sił – kryzys częściej dotyczy osób chorych psychicznych, z mniejszą odpornością psychiczną.

4. TYPOLOGIA I RODZAJE KRYZYSÓW PSYCHOLOGICZNYCH

Rodzaje kryzysów:

a) ze względu na treść:

• sytuacyjne – traumatyczne,

• przemiany – rozwojowe, normatywne

• egzystencjalne,

• związane z osiąganiem wyższego poziomu dojrzałości,

b) ze względu na kryteria formalne:

• ostre,   

• chroniczne.

Nie ma rozwoju bez cierpienia!

Kryzysy sytuacyjne – losowe, traumatyczne:

• nagły charakter,

• powodowane nieoczekiwanymi wydarzeniami,

• reakcja na taki kryzys nie ma charakteru patologicznego np. płacz po utracie osoby w wypadku – to jest reakcja normalna, ale jej następstwo może być patologiczne – istnieje duże prawdopodobieństwo, ponieważ nie występują mechanizmy obronne – nie jesteśmy w stanie przygotować się do obrony,

• analiza sytuacji kryzysowej dotyczy jej dynamiki i cech, które mogą być przedmiotem interwencji kryzysowej,

• zagrażają poczuciu tożsamości, bezpieczeństwa, zdrowiu i życiu.

Należy pozwolić osobie odreagować emocjonalnie, a nie mówić, że „jakoś sobie poradzi”.

Poczucie braku integralności z samym sobie – ginie mój przyjaciel = ginie część mnie.

KRYZYS PRZEMIANY (przeszkody w realizacji ważnych celów życiowych- niezdolność ich pokonania- utrata równowagi i dezorganizacja- konieczność zmiany):

• są nieodłączną częścią życia

• dotyczą wszystkich

• są spodziewane i oczekiwane

• łączą się ze zmianą, podejmowaniem nowych ról i zadań

• towarzyszy im napięcie emocjonalne (opuszczenie domu, zawarcie małżeństwa, podjęcie pracy

• zwykle nie rozpoczynają się nagle

• rozwijają się w ciągu kilku dni lub tygdoni

5. DYNAMIKA RÓŻNYCH TYPÓW KRYZYSU

Dynamika kryzysów sytuacyjnych:

1. Faza szoku – podstawowy mechanizm zaprzeczania sytuacji, może trwać od kilku minut do kilku dni, faza niedowierzania.

2. Faza reakcji emocjonalnej – konfrontacja z rzeczywistością, mechanizmy: zaprzeczenie, wyparcie, racjonalizacja: wsparcie słabe (ryzyko fiksacji, przejścia w stan chroniczny), wsparcie adekwatne     (obniżenie poziomu emocji, analiza przyczyn i konsekwencji kryzysu). Słowa nie są ważne – ważny jest sposób zachowania     danej osoby.

3. Faza pracy nad kryzysem – wzrost mobilizacji zasobów wewnętrznych i zewnętrznych, zainteresowanie przyszłością, naprzemienność różnych reakcji emocjonalnych. Myślenie o przyszłości bez negowania przeszłości!

4. Faza nowej orientacji – odbudowa własnej poczucia wartości, wzbogacenie o nowe doświadczenie życiowe, nawiązanie nowych relacji społecznych.

Zachowania suicydalne – efekt nierozwiązanego kryzysu, braku pomocy.

PTG – postraumatyczny wzrost – integracja „ja” przed traumą i „ja” po traumie – ciągłość własnego „ja”, poczucie jedności, kontynuacji siebie – jestem tym, kim byłem, tylko sytuacja się zmieniła.

Poczucie nowej tożsamości, odnajdujemy się w nowej roli.

Kryzysy przemiany (rozwojowe).

Przeszkody w realizacji ważnych celów życiowych – niezdolność ich pokonania – utrata równowagi i dezorganizacja – konieczność zmiany (Caplan, 1983):

• są nieodłączną częścią życia,

• dotyczą wszystkich,

• są spodziewane i oczekiwane,

• łączą się ze zmianą, podejmowaniem nowych ról i zadań,

• towarzyszy im napięcie emocjonalne (opuszczenie domu, zawarcie małżeństwa, podjęcie pracy),

• zwykle nie rozpoczynają się nagle – rozwijają się w ciągu kilku dni lub tygodni.

Dynamika:

1. Faza I– w konfrontacji z wydarzeniami zdolności osobiste i umiejętności, źródła wsparcia są niewystarczające.

2. Faza II– osoba uznaje, że nie jest w stanie przezwyciężyć trudności, przeżywa siebie jako pokonaną.

3. Faza III– napięcie mobilizuje zasoby do przezwyciężenie kryzysu, odzyskania poczucia równowagi, zaprzeczenia trudnościom, ryzyko przejścia kryzysu w stan chroniczny.

4. Faza IV– wysiłek osoby nie doprowadza ani do przezwyciężenia kryzysu, ani do zaprzeczenia; zniekształcone spostrzeganie rzeczywistości, wycofanie kontaktów społecznych, dezorganizacja i chaos wewnętrzny.

6. SPECYFIKA KRYZYSU CHRONICZNEGO – UWARUNKOWANIA, TYPY, OBJAWY, SKUTKI

Kryzys w wyniku stresu chronicznego – rozwija się powoli, kumulujące się napięcie prowadzi do przeciążenia. Stres wydarzeń ciągłych, chronicznych nie wymaga natychmiastowego intensywnego przeciwstawiania się mu, natomiast drenuje nasze zasoby, również energetyczne, oczekując stałej czujności, zdolności do zmagania się przez dłuższy czas, nieugiętej siły, wytrwałości i cierpliwości.

Zjawisko astenizacji – dochodzi do tego na skutek nerwowych konsekwencji silnego stresu chronicznego, spada odporność na przeciążenie.

Kryzysy chroniczne są wielokrotnie aktywizowanymi stanami napięcia w wyniku tendencji do nawracania, kumulowania się problemów, które nie zostały do końca rozwiązane.

Rozwój kryzysu wspomagany może być poprzez pamięć starych problemów symbolicznie powiązanych z nowymi – narastanie podatności i wrażliwości na zranienie, lęk przed bliskimi więzami interpersonalnymi.

Kryzysy chroniczne to nierozwiązane lub niezadowalająco rozwiązane, pozostawiające poczucie udaremnienie dążeń i napięcie, mogące stać się zarzewiem przyszłych stanów kryzysowych. Chronicznie pozostają nierozstrzygnięte problemy, bolesne doświadczenia, tlący się nadal niepokój.

Kolejne przebyte kryzysy, których nie udało się pozytywnie rozwiązać, zwiększają ryzyko patologizacji zachowania, zmniejszając równocześnie szanse na przywrócenie bądź osiągnięcie nowego stanu adaptacji.

Skutki kryzysu chronicznego:

• utrzymujący     się poziom napięcia zaburza normalne, prawidłowe funkcjonowanie     jednostki,

• zablokowanie mechanizmów zaradczych lub obronnych,

• brak pomocy i oparcia w najbliższym otoczeniu,

• utrzymywanie się utrwalonych stanów dysfunkcjonalnego stresu.

Rodzaje kryzysów chronicznych:

• kryzys złożonych wydarzeń ciągłych

  • kumulacja stresu chronicznego

  • wyczerpanie się zasobów zmagania się

  • znaczenie stresu zostaje odniesione do Ja i zagraża tożsamości oraz poczuciu sensu życia

• kryzys złożonych mikrourazów (powtarzające się mikrowydarzenia krytyczne np. przemoc)

• kryzysy postraumatyczne- trauma, stres pourazowy:

  • wciąż aktualne

  • nieprzepracowane

  • nie podlega kontroli

7. KRYZYSY POTRAUMATYCZNE

TRAUMA, STRES POURAZOWY:

-wciąż aktualna

-nieprzepracowana

-wciąż podlegająca kontroli

Stany posttraumatyczne charakteryzuje:

-cierpienie emocjonalne i trudności adaptacyjne jako skutek doznanej krzywdy

-dysfunkcjonalny charakter wysiłków adaptacyjno-obronnych wobec traumy i jej skutków wtórnie nasilających poziom nieprzystosowania

-zaburzenia, dezintegracja koncepcji własnej osoby, dotychczasowej tożsamości oraz koncepcji świata otaczającego, bezpiecznego, opartego na poczuciu bliskości i zaufania do ludzi

8. ROZUMIENIE TRAUMY – PROBLEMY Z DIAGNOZĄ

• Subiektywny vs. obiektywny charakter traumy

• Nieostre kryteria rozumienia traumy

• Traumy oceniane retrospektywnie (z okresu dzieciństwa i adolescencji)

• Nakładanie się traumy na istniejące uprzednio zaburzenia

• Możliwość „zasugerowania” traumy (np. terapia, media, czynniki kulturowe)

• Wolicjonalne vs. niewolicjonalne doświadczanie sytuacji traumatycznych (np. potrzeba wrażeń Traumatycznych i zachowania wysoce ryzykowne – niekontrolowane narażenie na traumę)

• System wartości a nadawanie vs. nienadawanie sytuacji znaczenia traumy (PTSD, PTG) – Perspektywa aktualna i retros

9. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA SUBIEKTYWNĄ OCENĘ TRAUMY

Kulturowe (sposób wychowania, kwestia różnicowania mobbingu od wymagań i dyscyplinowania, np. zachowania osób podwładnych, które wymuszają określony sposób zachowania poprzez szantaż u przełożonych)

• Model funkcjonowania rodziny (akceptowane wzorce zachowań rodzicielskich)

• Społeczna percepcja sytuacji trudnych (zróżnicowana ze względu na płeć, status materialny, poziom wykształcenia, przekaz medialny – represje polityczne, ofiary przemocy seksualnej)

• Indywidualna percepcja sytuacji trudnych (osobowość, cechy predysponujące i chroniące przed oceną wydarzenia jako traumy; stan zdrowia psychicznego i somatycznego, kontekst sytuacyjny i społeczny)

• Aspekty prawne (penalizacja, uruchamianie motywacji roszczeniowej, nadawanie znaczenia traum w sytuacjach dawniej traktowanych jako obojętne lub związane z dyscyplinowaniem

10. SKUTKI PRZESZACOWANIA I NIEDOSZACOWANIA TRAUMY

Przeszacowanie:

• identyfikacja z ofiarą:

  • DDA

  • DDE

• rodzaj generalizacji traumy, związana z okupacją, traumą

• ryzyko manipulacji statusem bycia ofiarą

• pogarda dla tych, którzy traumy nie przeżyli

Niedoszacowanie:

• ryzyko PTSD

• ryzyko rozwoju poczucia krzywdy

• ryzyko rozwiązania więzi pozabezpiecznych

• zespół niewybaczenia sobie i innym

wzór stagnacyjny- przywrócenie poziomu równowagi sprzed kryzysu, wymieniane jako stosunkowo częste wyjście kryzysu, może dotyczyć kryzysów rozwiązanych i nierozwiązanych

11. ZABURZENIA ZWIĄZANE Z DOŚWIADCZANIEM TRAUMY

• Zespół Stresu Pourazowego (PTSD)

• Inne zaburzenia nerwicowe (F48) (np. neurastenia, zespół depersonalizacji-derealizacji)

• Nieorganiczne zaburzenia snu (np. bezsenność)

• Dysfunkcje seksualne (np. awersja seksualna, brak reakcji genitalnej, pochwica, dyspareunia, nadmierny popęd seksualny)

• Zaburzenia osobowości (np. osobowość lękliwa, typu borderline, trwała zmiana osobowości po katastrofach)

• Zaburzenia pozorowane (F68.1) – zamierzone wytwarzanie lub naśladowanie objawów fizycznych lub psychicznych

• Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się w dzieciństwie (np. tiki, zab. funkcjonowania społecznego)

12. POZYTYWNE I NEGATYWNE I SKUTKI KRYZYSÓW PSYCHOLOGICZNYCH (WZORCE ZACHOWAŃ)

Skutki przejście przez zdarzenia krytyczne:

a) pozytywne:

• nowe nastawienie do życie,

• poczucie siły, zdobycie nowych kompetencji,

• zwiększona odporność psychiczna,

• zmiana w relacjach z ludźmi,

b) negatywne:

• patologiczna reakcja agresywna,

• zaburzenia nerwicowe lub depresyjne,

• utrata satysfakcji życiowej,

• PTSD.

Rola wsparcia społecznego (emocjonalne, poznawcze, materialne w przebiegu i rozumieniu kryzysu) – odkrycie zasobów.

13. CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE I UTRUDNIAJĄCE RADZENIE SOBIE Z KRYZYSEM

SPRZYJAJĄCE:

Aktywna eksploracja rzeczywistości i poszukiwanie nowych informacji

-kontrola emocjonalna

-wyrażanie pozytywnych i negatywnych emocji

-korzystanie ze wsparcia społecznego

-podział sytuacji problemowych na fragmenty i stopniowe ich rozwiązywanie

-radzenie sobie z uczuciami

zaufanie do siebie i do innych ludzi

-nadzieja na przezwyciężenia kryzysu

UTRUDNIAJĄCE:

-zaprzeczanie sytuacji kryzysowej

-wypieranie uczuć negatywnych

-ogólna dezorganizacja funkcjonowania (społecznego, codziennego)

-rezygnacja z aktywności

-niezdolnośc do kontroli własnych zachowań, emocji

-niechęć z korzystania z wsparcia społecznego

-poczucie przytłoczenia problemami

14. POJĘCIE INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

-kontakt terapeutyczny dotyczy problemu wywołującego kryzys

-czasowo ograniczona

-dochodzi do konfrontacji osoby z kryzysem i do jego rozwiązania

-nie jest tym samym co psychoterapia

-dotyczy różnych obszarów funkcjonowania człowieka

15. CELE INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

-redukcja symptomów kryzysu

-przywrócenie równowagi psychicznej

-zabezpieczenie przed dalszą dezorgaznizacją

-nie dotyczy naprawy osobowości!

16. ZASADY I CECHY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

-udzielenie pomocy w maksymalnie krótkim czasie po wydarzeniu

-koncentracja na sytuacji i aktualnym problemie-poszukiwanie obszarów wsparcia

-zależność rodzajów wsparcia od sytuacji (strata, choroba, kataklizm)

-rozwiązywanie aktualnych problemów i kształtowanie adaptacyjnych form zmagania się

-pomoc emocjonalna (bezpieczeństwo, równowaga, samokontrola), poznawcza (rozumienie sytuacji bez zafałszowania)

-kontakty częste (przez okres 6-10 tygodni)

-mobilizowanie naturalnego wsparcia rodziny

-przygotowanie do dalszego leczenia w sytuacji zaburzeń głębszych

17. CZYNNIKI KONIECZNE DO UWZGLĘDNIENIA W PROCESIE INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

• osoby w kryzysie są osobami normalnymi (pomimo lęku i napięcia)

• ekstremalny lęk i stres mogą zaburzać funkcje poznawcze (pamięć, podejmowanie decyzji)

• osoby w kryzysie chcą i są zdolne do samopomocy (nie należy negować ich możliwości zmagania się, poszukiwania rozwiązania)

• nadmierne chronienie osób w kryzysie winno ustąpić miejsca:

  • pomocy w pracy osoby w kryzysie nad sobą

  • umacnianiu jej samokontroli

  • poczuciu kontroli sytuacji