16 IV 2009

Literatura na emigracji

1. Panorama literatury na obczyźnie K. Dybciak

2. M. Danilewicz-Zielińska – o emigracji

3. Giedroyc i „Kultura” A.S. Kowalczyk

1. Specyfika literatury emigracyjnej.

2. Najważniejsze instytucje.

3. Początki powojennej emigracji.

4. Główne ośrodki emigracji.

5. Twórczość emigracyjna – wybrane zagadnienia.

Ad. 1. – specyfika literatury emigracyjnej

• emigrant – ktoś, kto świadomie wyjeżdża, stąd to słowo nie b. pasuje, gdyż niektórzy muszą wyjechać. Emigranci po 1945 wpisują się w tradycję wielkiej emigracji romantycznej

• od 1939 na emigracji powstaje znacząca część literatury PL (stąd dualizm PL literatury): literatura krajowa jest ocenzurowana, na Zachodzie literatura też podlega pewnej cenzurze (autocenzurze) – sytuacja emigranta wymusza pewne tematy

• literatura krajowa i emigracyjna: rozbieżności i zależności (wpływ Miłosza na PL literaturę przed 1980, wyjazdy zagraniczne Herberta, powrót do PL Parnickiego)

• wewnętrzna dynamika emigracji – 3 fale emigracyjne:

1. fala powojenna – data symboliczna to 1951 (Miłosz wyjeżdża, wraca Słonimski)

1. ci, którzy wyjechali tam wcześniej i zostali po wojnie

2. ci, którzy zaraz po wojnie tam wyjechali

2. 1968 – wydarzenia marcowe: ???

1. nagonka antysemicka (Leszek Kołakowski, Zygmunt Bauman, Grynberg, Odojewski, Witold Wirpsza, Arnold Słucki)

2. rozruchy antyinteligenckie

3. emigracja stanu wojennego (1980-81): Nowa Fala (Zagajewski, Barańczak, Kaczmarski, Barbara Toruńczyk, Karpiński) – tworzą pismo nowej emigracji w Paryżu

• samoświadomość emigranta: „wreszcie wyrwali się z klatki nazywanej Polską”

Ad. 2. – najważniejsze instytucje

• wszystko związane jest z Londynem, który jest centrum emigracji

1. Związek Pisarzy PL na Obczyźnie:

• ch-r instytucjonalny

• pokazywała, że życie na obczyźnie jest zorganizowane

• nadawali nagrody

• w Londynie

2. „Wiadomości Literackie”

• kontynuacja „Wiadomości” Grydzewskiego

• istnieją do 1981

• opozycja do „Kultury” paryskiej

3. „Kultura” paryska i Instytut Literacki

• uprawiała real politic

• należy pogodzić się z faktami dokonanymi (to różniło Giedroycia i „Wiadomości Literackie”)

• przemycana do kraju, bo drukowała to, co nieistotne dla „Wiadomości Literackie”

• najpierw Rzym – agenda przy korpusie wojennym

• 11 II 1946 – powstaje

• również powstaje Instytut Literacki – instytucja nadrzędna, ma swoją bibliotekę

• „Kultura” nie wydawała się I pismem Instytutu Literackiego

• 5 osób tworzy: Czapski, Giedroyc, Hertzowie

• współpracowali: Stempowski Pamiętnik niespiesznego przechodnia (kolumna z felietonami i esejami), Mieroszewski, Leopold Unger, Bobkowski, Aleksander Janta-Połczyński

• ostatni nr „Kultury” - październik (m-c po śmierci Giedroycia – 14 IX 2000)

• spory – Giedroyc a:

1. Grudziński: 2 różne spojrzenia na politykę wobec kraju. Dla Grudzińskiego liczyły się wartości społeczne, dla Giedroycia – osiąganie celów radykalnych

2. Miłosz

Rozgłośnie:

1. Radio Wolna Europa:

• zaczyna w Monachium (miejsce najbliżej PL w demokratycznej Europie) – 1952

• Jan Nowak-Jeziorański, Zdzisław Najder tu zaczynają

• zagłuszane

2. Głos Ameryki:

3. PL sekcja BBC

Pisma literackie:

• „Oficyna młodszych poetów”

• „Aneks” (współtworzą: Aleksander Smolar, Leszek Kołakowski)

• „Dziennik PL”

• „Zeszyty Literackie”

• „Merkuriusz” - przemiana na „Kontynenty”

Ad. 3. – początki PL emigracji

• sytuacja emigrantów była różna, w zależności od krajów, w których przebywali (Londyn nie był chętny; inteligencja była komunizująca)

• negatywne nastawienie do Polaków na emigracji

• ci, którzy na emigracji są krótko:

• w 1946 wraca Borowski, Gałczyński (cała wojna w obozie jenieckim, potrzebował publiki, jego powrót z obozu był zaskoczeniem), Wat, Tuwim

• 1958 – Artur Międzyrzecki, Melchior Wańkowicz, Michał Choromański

• 1967 – Teodor Parnicki (wcześniej mieszka w Meksyku)

• ci, którzy zostają na emigracji (centrum – Londyn): PL Rząd na Uchodźstwie (prezydent Raczkiewicz, premier W. Sikorski, potem Mikołajczyk); bary, kawiarnie, szkoły, parafie, uniwersytet

Ad. 4. – główne ośrodki emigracji

1. Anglia:

• Ferdynand Goetel, Józef Mackiewicz, Zofia Kossak Szczucka, St. Baliński¹, Tymon Terlecki², Maria Danilewicz-Zielińska, M. Pawlikowska-Jasnorzewska³

• środowisko wewnętrznie spójne, hermetyczne, zamknięte; żyje mitami o PL wolnej

2. Francja:

• środowisko „Kultury” paryskiej

• młodsi: Mrożek

• środowisko artystyczne: graficy, aktorzy, reżyserzy

• środowisko „Zeszytów Literackich” (po 1981)

• wydawnictwo Księży Pallotynów – ks. Józef Sadzik (wstęp do Ziemi Ulro)

3. USA:

• Skamandryci: Wierzyński (zm. w 1969 w Londynie; związany z Nowym Jorkiem; literatura personalna; Siedem podków, Korzec maku – ważne tomiki; Czarny polonez – poemat tuż przed śmiercią, ważny, ociera się o poetykę publicystyczną, przypomina twórczość młodych poetów NF); Lechoń (samobójstwo w 1958)

• Wittlin

• Tyrmand

• Grynberg

• Miłosz w Berkeley

• Barańczak po 1981

4. Hiszpania: Józef Łobodowski

5. Kanada: Wacław Iwaniak

6. Gwatemala: Bobkowski

7. Argentyna: Gombrowicz

8. Włochy: Grudziński

9. Szwajcaria: Stempowski, Vincenz (La Combe), o. Innocenty Bocheński

Ad. 5. – twórczość emigracyjna

• 2 nazwiska kluczowe: Gombrowicz, Miłosz

1. poezja:

• Lechoń, Wierzyński – najważniejsi

• Wat – dostrzega się go dopiero od 10 lat:

• tomik Ciemne świecidło

• dziennik Mój wiek

• prekursor wywiadu-rzeki

• zanurzony w awangardzie, futuryzmie

• cała jego późniejsza twórczość to próba naprawienia błędów z młodości (futuryzm)

• doświadczenie cierpienia: 1. jako emigrant; 2. wylew

2. proza:

• Grudziński:

• 2 etapy nierównorzędne: 1. Inny świat – luźne opowiadania publikowane w „Kulturze”, autobiograficzne; 2. Wieża, Pieta dell`Isola – opowiadania zakorzenione w wierze, historii, tradycji

• eksploracja 2 tematów: cierpienia i zła (człowieczeństwo to opór dawany cierpieniu; samotność jest podstawą naszej kondycji)

• autentyzm – materiał z kronik, notatek prasowych, własnego doświadczenia; fabuła okrojona do minimum

• tradycjonalizm opowiadań: np. tradycyjny narrator (wiele elementów z osoby GHG)

• eseje: np. pytanie o miejsce sztuki w świecie zdegenerowanym

• estetyzm: łączy go z Herbertem; piękno uwrażliwia na drugiego człowieka

• Dziennik pisany nocą: typ dziennika intelektualnego; strategia przemilczeń; rozważania o współczesnej polityce

• Tadeusz Nowakowski:

• Obóz wszystkich świętych: o obozie dipisów⁴ (osoby bez miejsca zamieszkania)

• pisze o własnych przeżyciach – obóz w Niemczech

• pretekst, żeby pokazać, co się stało z Polakami po II wś. (stan ducha)

• porównywany do Trans-Atlantyku

• Bobkowski: opowiadania Coco de Oro

• Zbigniew Haupt: Pierścień z papieru

• Andrzej Chciuk: Atlantyda: Opowieść o Wielkim Księstwie Bałaku – o Lwowie; opis swojej małej ojczyzny, świeckiej Arkadii; obszerne fragmenty poświęcone Brunonowi Schulzowi

• Józef Mackiewicz: Kontra, Droga donikąd

3. diarystyka

4. esej:

• Stempowski

• Wittlin: Sól ziemi – ekspresjonizm; Orfeusz w piekle XX w.

• Vincenz:

• tetralogia Na wysokiej połoninie (zwyczaje Huculszczyzny, opisane w oparciu o idee Platona) – gawęda

• chrześcijański pkt widzenia

• krytyka kultury – przepuszczona przez optymistyczny filtr chrześcijaństwa

• tożsamość

• Platon – szczególne miejsce w jego eseistyce; wielbiciel Platona

• esej O propagandzie (o współczesnej formacji duchowej; kształcenie to kształcenie emocji)

• Czapski: eseje poświęcone sztuce nowoczesnej, Patrząc

1Poeta wcześniej związany ze Skamandrem.

2Związany z personalizmem.

3W 1946 zm. na raka.

4 Dipisi (ang. displaced persons w skrócie DPs) – określenie stosowane przez Aliantów wobec osób, które w wyniku wojny znalazły się poza swoim państwem i chcą albo wrócić do kraju, albo znaleźć nową ojczyznę, lecz bez pomocy uczynić tego nie mogą. W okresie bezpośrednio po zakończeniu II wś. dipisi były to osoby wywiezione na roboty przymusowe na teren hitlerowskich Niemiec, przede wszystkim z terenów Europy Wsch. oraz uwolnione z obozów koncentracyjnych. Osoby te nie powróciły zaraz po wyzwoleniu do swoich krajów i zostały umieszczone w specjalnych obozach. Ocenia się, że pod koniec 1945 w takich obozach przebywało ponad 7 mln osób, z czego w późniejszym okresie do swoich krajów ostatecznie powróciło ok. 90% z nich.

4