16 IV 2009
Literatura na emigracji
Panorama literatury na obczyźnie K. Dybciak
M. Danilewicz-Zielińska - o emigracji
Giedroyc i „Kultura” A.S. Kowalczyk
Specyfika literatury emigracyjnej.
Najważniejsze instytucje.
Początki powojennej emigracji.
Główne ośrodki emigracji.
Twórczość emigracyjna - wybrane zagadnienia.
Ad. 1. - specyfika literatury emigracyjnej
emigrant - ktoś, kto świadomie wyjeżdża, stąd to słowo nie b. pasuje, gdyż niektórzy muszą wyjechać. Emigranci po 1945 wpisują się w tradycję wielkiej emigracji romantycznej
od 1939 na emigracji powstaje znacząca część literatury PL (stąd dualizm PL literatury): literatura krajowa jest ocenzurowana, na Zachodzie literatura też podlega pewnej cenzurze (autocenzurze) - sytuacja emigranta wymusza pewne tematy
literatura krajowa i emigracyjna: rozbieżności i zależności (wpływ Miłosza na PL literaturę przed 1980, wyjazdy zagraniczne Herberta, powrót do PL Parnickiego)
wewnętrzna dynamika emigracji - 3 fale emigracyjne:
fala powojenna - data symboliczna to 1951 (Miłosz wyjeżdża, wraca Słonimski)
ci, którzy wyjechali tam wcześniej i zostali po wojnie
ci, którzy zaraz po wojnie tam wyjechali
1968 - wydarzenia marcowe:
nagonka antysemicka (Leszek Kołakowski, Zygmunt Bauman, Grynberg, Odojewski, Witold Wirpsza, Arnold Słucki)
rozruchy antyinteligenckie
emigracja stanu wojennego (1980-81): Nowa Fala (Zagajewski, Barańczak, Kaczmarski, Barbara Toruńczyk, Karpiński) - tworzą pismo nowej emigracji w Paryżu
samoświadomość emigranta: „wreszcie wyrwali się z klatki nazywanej Polską”
Ad. 2. - najważniejsze instytucje
wszystko związane jest z Londynem, który jest centrum emigracji
Związek Pisarzy PL na Obczyźnie:
ch-r instytucjonalny
pokazywała, że życie na obczyźnie jest zorganizowane
nadawali nagrody
w Londynie
„Wiadomości Literackie”
kontynuacja „Wiadomości” Grydzewskiego
istnieją do 1981
opozycja do „Kultury” paryskiej
„Kultura” paryska i Instytut Literacki
uprawiała real politic
należy pogodzić się z faktami dokonanymi (to różniło Giedroycia i „Wiadomości Literackie”)
przemycana do kraju, bo drukowała to, co nieistotne dla „Wiadomości Literackie”
najpierw Rzym - agenda przy korpusie wojennym
11 II 1946 - powstaje
również powstaje Instytut Literacki - instytucja nadrzędna, ma swoją bibliotekę
„Kultura” nie wydawała się I pismem Instytutu Literackiego
5 osób tworzy: Czapski, Giedroyc, Hertzowie
współpracowali: Stempowski Pamiętnik niespiesznego przechodnia (kolumna z felietonami i esejami), Mieroszewski, Leopold Unger, Bobkowski, Aleksander Janta-Połczyński
ostatni nr „Kultury” - październik (m-c po śmierci Giedroycia - 14 IX 2000)
spory - Giedroyc a:
Grudziński: 2 różne spojrzenia na politykę wobec kraju. Dla Grudzińskiego liczyły się wartości społeczne, dla Giedroycia - osiąganie celów radykalnych
Miłosz
Rozgłośnie:
Radio Wolna Europa:
zaczyna w Monachium (miejsce najbliżej PL w demokratycznej Europie) - 1952
Jan Nowak-Jeziorański, Zdzisław Najder tu zaczynają
zagłuszane
Głos Ameryki:
PL sekcja BBC
Pisma literackie:
„Oficyna młodszych poetów”
„Aneks” (współtworzą: Aleksander Smolar, Leszek Kołakowski)
„Dziennik PL”
„Zeszyty Literackie”
„Merkuriusz” - przemiana na „Kontynenty”
Ad. 3. - początki PL emigracji
sytuacja emigrantów była różna, w zależności od krajów, w których przebywali (Londyn nie był chętny; inteligencja była komunizująca)
negatywne nastawienie do Polaków na emigracji
ci, którzy na emigracji są krótko:
w 1946 wraca Borowski, Gałczyński (cała wojna w obozie jenieckim, potrzebował publiki, jego powrót z obozu był zaskoczeniem), Wat, Tuwim
1958 - Artur Międzyrzecki, Melchior Wańkowicz, Michał Choromański
1967 - Teodor Parnicki (wcześniej mieszka w Meksyku)
ci, którzy zostają na emigracji (centrum - Londyn): PL Rząd na Uchodźstwie (prezydent Raczkiewicz, premier W. Sikorski, potem Mikołajczyk); bary, kawiarnie, szkoły, parafie, uniwersytet
Ad. 4. - główne ośrodki emigracji
Anglia:
Ferdynand Goetel, Józef Mackiewicz, Zofia Kossak Szczucka, St. Baliński, Tymon Terlecki, Maria Danilewicz-Zielińska, M. Pawlikowska-Jasnorzewska
środowisko wewnętrznie spójne, hermetyczne, zamknięte; żyje mitami o PL wolnej
Francja:
środowisko „Kultury” paryskiej
młodsi: Mrożek
środowisko artystyczne: graficy, aktorzy, reżyserzy
środowisko „Zeszytów Literackich” (po 1981)
wydawnictwo Księży Pallotynów - ks. Józef Sadzik (wstęp do Ziemi Ulro)
USA:
Skamandryci: Wierzyński (zm. w 1969 w Londynie; związany z Nowym Jorkiem; literatura personalna; Siedem podków, Korzec maku - ważne tomiki; Czarny polonez - poemat tuż przed śmiercią, ważny, ociera się o poetykę publicystyczną, przypomina twórczość młodych poetów NF); Lechoń (samobójstwo w 1958)
Wittlin
Tyrmand
Grynberg
Miłosz w Berkeley
Barańczak po 1981
Hiszpania: Józef Łobodowski
Kanada: Wacław Iwaniak
Gwatemala: Bobkowski
Argentyna: Gombrowicz
Włochy: Grudziński
Szwajcaria: Stempowski, Vincenz (La Combe), o. Innocenty Bocheński
Ad. 5. - twórczość emigracyjna
2 nazwiska kluczowe: Gombrowicz, Miłosz
poezja:
Lechoń, Wierzyński - najważniejsi
Wat - dostrzega się go dopiero od 10 lat:
tomik Ciemne świecidło
dziennik Mój wiek
prekursor wywiadu-rzeki
zanurzony w awangardzie, futuryzmie
cała jego późniejsza twórczość to próba naprawienia błędów z młodości (futuryzm)
doświadczenie cierpienia: 1. jako emigrant; 2. wylew
proza:
Grudziński:
2 etapy nierównorzędne: 1. Inny świat - luźne opowiadania publikowane w „Kulturze”, autobiograficzne; 2. Wieża, Pieta dell`Isola - opowiadania zakorzenione w wierze, historii, tradycji
eksploracja 2 tematów: cierpienia i zła (człowieczeństwo to opór dawany cierpieniu; samotność jest podstawą naszej kondycji)
autentyzm - materiał z kronik, notatek prasowych, własnego doświadczenia; fabuła okrojona do minimum
tradycjonalizm opowiadań: np. tradycyjny narrator (wiele elementów z osoby GHG)
eseje: np. pytanie o miejsce sztuki w świecie zdegenerowanym
estetyzm: łączy go z Herbertem; piękno uwrażliwia na drugiego człowieka
Dziennik pisany nocą: typ dziennika intelektualnego; strategia przemilczeń; rozważania o współczesnej polityce
Tadeusz Nowakowski:
Obóz wszystkich świętych: o obozie dipisów (osoby bez miejsca zamieszkania)
pisze o własnych przeżyciach - obóz w Niemczech
pretekst, żeby pokazać, co się stało z Polakami po II wś. (stan ducha)
porównywany do Trans-Atlantyku
Bobkowski: opowiadania Coco de Oro
Zbigniew Haupt: Pierścień z papieru
Andrzej Chciuk: Atlantyda: Opowieść o Wielkim Księstwie Bałaku - o Lwowie; opis swojej małej ojczyzny, świeckiej Arkadii; obszerne fragmenty poświęcone Brunonowi Schulzowi
Józef Mackiewicz: Kontra, Droga donikąd
diarystyka
esej:
Stempowski
Wittlin: Sól ziemi - ekspresjonizm; Orfeusz w piekle XX w.
Vincenz:
tetralogia Na wysokiej połoninie (zwyczaje Huculszczyzny, opisane w oparciu o idee Platona) - gawęda
chrześcijański pkt widzenia
krytyka kultury - przepuszczona przez optymistyczny filtr chrześcijaństwa
tożsamość
Platon - szczególne miejsce w jego eseistyce; wielbiciel Platona
esej O propagandzie (o współczesnej formacji duchowej; kształcenie to kształcenie emocji)
Czapski: eseje poświęcone sztuce nowoczesnej, Patrząc
Poeta wcześniej związany ze Skamandrem.
Związany z personalizmem.
W 1946 zm. na raka.
Dipisi (ang. displaced persons w skrócie DPs) - określenie stosowane przez Aliantów wobec osób, które w wyniku wojny znalazły się poza swoim państwem i chcą albo wrócić do kraju, albo znaleźć nową ojczyznę, lecz bez pomocy uczynić tego nie mogą. W okresie bezpośrednio po zakończeniu II wś. dipisi były to osoby wywiezione na roboty przymusowe na teren hitlerowskich Niemiec, przede wszystkim z terenów Europy Wsch. oraz uwolnione z obozów koncentracyjnych. Osoby te nie powróciły zaraz po wyzwoleniu do swoich krajów i zostały umieszczone w specjalnych obozach. Ocenia się, że pod koniec 1945 w takich obozach przebywało ponad 7 mln osób, z czego w późniejszym okresie do swoich krajów ostatecznie powróciło ok. 90% z nich.
4