Streszczenie rozdziału

Psychologia to naukowe badanie zachowania organizmów. Dzięki studiowaniu psychologii uzyskujemy wiedzę o wzajemnym oddziaływaniu, czyli interakcji, między żywymi istotami (z ludźmi włącznie) a ich środowiskiem, a także między nimi nawzajem. Każdy z nas nieformalnie pełni funkcje „psychologa” - oceniając i przewidując własne zachowanie innych ludzi. W książce tej zapoznamy się z metodami, dzięki którym psychologowie sformalizowali badania nad zachowaniem, sprawdzając swe założenia, dokonując ścisłych obserwacji, oceniając obiektywnie materiał dowodowy i wyciągając uzasadnione wnioski.

Wszyscy psychologowie przyjmują za punkt wyjścia pewne założenia, co do natury świata:

1. Podobnie jak inni naukowcy zakładają oni, że w naturze istnieje zasadniczy |porządek i że można wykryć układy systematycznych zależności.

2. Przyjmują założenia |determinizmu, to znaczy zakładają, że wszystkie zdarzenia mają przyczyny i że zrozumienie tych przyczyn pozwala przewidywać wystąpienie przyszłych zdarzeń.

3. Zajmują się jedynie wiedzą |empiryczną: informacjami, które można uzyskać za pomocą obiektywnej obserwacji i zweryfikować w sposób niezależny.

Chociaż psychologowie są zgodni co do zasadniczych założeń stanowiących podstawę badań naukowych, to jednak mogą oni w swej działalności opierać się na różnych założeniach dotyczących natury ludzkiej i zachowania człowieka. Psychologowie mają różne poglądy na temat istnienia - i doniosłości - procesów |poznawczych czy procesów |psychicznych w ogóle. Mają różne zdania o tym, czy ważniejsza jest |natura (wpływ dziedziczności) czy |wychowanie (wpływ środowiska). Różnią się swym stanowiskiem w kwestii, czy natura ludzka jest w gruncie rzeczy |dobra czy też |zła. Niektórzy psychologowie przyjmują podejście |nomotetyczne, poszukując praw uniwersalnych, które wyjaśniają zachowanie wszystkich ludzi. Inni preferują podejście |idiograficzne starając się ustalić, dlaczego ludzie różnią się pod względem swego zachowania. Niektórzy szukają przyczyn |dyspozycyjnych w ludziach. Inni szukają przyczyn |sytuacyjnych w środowisku. Niektórzy koncentrują się na badaniu |jednostek; inni zajmują się zachowaniem |grup.

Sposób, w jaki psycholog stawia pytania, decyduje o tym, jakiego rodzaju odpowiedzi otrzyma. Psychologowie zainteresowani badaniem zewnętrznych reakcji na wyraźnie określone bodźce są zwani |behawiorystami. Ci, którzy wolą studiować subiektywne doznania jednostek, znani są jako |fenomenolodzy. Przed psychologiem-badaczem stoją cztery podstawowe cele:

|opisywanie, |wyjaśnianie, |przewidywanie i |sterowanie.

W psychologii stosowanej dołącza się do tych celów jeszcze piąty: wykorzystanie wyników badań do podniesienia jakości ludzkiego życia.

|Opisywanie wymaga obiektywnych obserwacji. Oznacza to zbieranie danych: opisów lub pomiarów obserwowanych zjawisk. Przy zbieraniu danych ważne jest, aby odróżniać to, co się rzeczywiście |obserwuje, od tego, o czym się jedynie |wnioskuje. Aby uchronić swe dane od wieloznaczności, psychologowie stosują podejście zwane |operacjonizmem. Formułują |definicje |operacyjne polegające na tym, że pojęcia definiuje się w kategoriach specyficznych operacji stosowanych przy pomiarze.

|Wyjaśnianie w psychologii polega na szukaniu odpowiedzi na pytania „Co?” i „Jak?”, a nie „Dlaczego?”. Stosuje się wiele różnych typów wyjaśnień, w zależności od tego, jakie zjawisko się wyjaśnia. Na ogół psychologowie unikają tak zwanych wyjaśnień mentalistycznych, w których wnioskuje się o uczuciach lub pragnieniach. Wielu psychologów wyjaśnia natomiast specyficzne jednostki zachowania w kategoriach procesów |fizjologicznych, takich, jak aktywność komórek nerwowych itd. Niektórzy czynią użytek z |analogii, wyjaśniając dane zjawisko przez ukazanie jego podobieństwa do jakiegoś lepiej znanego zjawiska czy procesu. W przypadku wyjaśnień |funkcjonalnych zachowanie wyjaśnia się w kategoriach warunków bodźcowych, których jest ono funkcją. |Modele, czyli struktury teoretyczne zapożyczone z jednej dziedziny wiedzy mogą być pomocne w próbach wyjaśniania zachowania w innej dziedzinie, lecz nie mogą służyć jako całkowite wyjaśnienie. Technika komputerowa dała początek nowej formie wyjaśniania, a mianowicie symulacji procesów behawioralnych. Opracowując operujące symbolami programy komputerowe psychologowie mogą dowiedzieć się wiele o przetwarzaniu informacji przez człowieka. Najbardziej zaawansowaną formą wyjaśniania naukowego są wyjaśniania |teoretyczne. |Teoria to sformułowane zależnościmiędzy zbiorem założeń, zasad, wniosków i obserwacji.

Na podstawie formułowanych przez siebie teorii psychologowie starają się przewidywać wystąpienie i (lub) następstwa danego zachowania. Punktem wyjścia dla przewidywania jest sformułowanie |hipotezy: twierdzenia dotyczącego możliwej zależności między dwiema lub więcej |zmiennymi. Hipotezy sprawdza się w eksperymentach i, chociaż mogą zostać potwierdzone ze znacznym stopniem pewności, nigdy nie uważa się ich za rzeczywiście dowiedzione.

|Korelacje są użytecznym narzędziem przewidywań psychologicznych. Korelacja jest dokładnym, statystycznym określeniem związku między dwiema zmiennymi. Należy pamiętać, że korelacja między dwiema zmiennymi |nie musi oznaczać, iż jedna z nich |powoduje drugą, a tylko, że istnieje między nimi współzmienność.

|Sterowanie zachowaniem własnym i innych możliwe jest tylko wtedy, gdy można poznać i przewidzieć warunki, w których takie zachowanie występuje. Ważnym elementem w sterowaniu jest |sprzężenie |zwrotne dotyczące wyników zachowania. Psychologowie coraz bardziej troszczą się o to, aby ich umiejętności w zakresie przewidywania zachowania i sterowania nim były wykorzystywane w taki sposób, który pozwoli podnieść, a nie obniżyć, jakość ludzkiego życia.

|Metoda |eksperymentalna stanowi podstawę badań naukowych. Metoda ta składa się z czterech głównych etapów: sformułowania hipotezy, sprawdzenia jej, wyciągnięcia wniosków i opisania wyników w taki sposób, aby inni naukowcy mogli |powtórzyć eksperyment. Na początek badacz rozstrzyga, jak należy zdefiniować i mierzyć zmienne, które ma zamiar badać, oraz formułuje hipotezę. Zmienna, której wpływ bada, nosi nazwę |zmiennej |niezależnej. Jest to ta zmienna, którą eksperymentator modyfikuje, czyli |manipuluje |nią. Zmienną zależną jest to zachowanie, którego zmian się oczekuje, gdy manipuluje się zmienną niezależną.

W typowym eksperymencie biorą udział dwie grupy badanych: |grupa |eksperymentalna i |grupa |kontrolna. Zmienną niezależną manipuluje się w grupie eksperymentalnej, natomiast w grupie kontrolnej utrzymuje się ją na stałym poziomie (wszystkie inne zmienne, które mogłyby wpływać na wyniki, utrzymuje się na stałym poziomie w obu grupach). Jeśli zmienna zależna zmienia się w grupie eksperymentalnej, a nie zmienia w kontrolnej, to różnicę tę można przypisać zmianom zmiennej niezależnej. W rzeczywistości większość zachowań ma wielorakie przyczyny i całą sieć powiązanych wzajemnie skutków. Tam, gdzie zmiennych nie można utrzymywać na stałym poziomie, kontrolę eksperymentalną realizuje się innymi środkami. Najistotniejszym elementem w przeprowadzaniu eksperymentów jest |losowe przydzielanie badanych do różnych grup eksperymentalnych.

Ważne jest, aby wiedzieć, czy istnieje |istotna |różnica między wynikami grup, czy też różnica ta mogła wystąpić przypadkowo. Trzeba to ustalić za pomocą testów statystycznych, które pozwalają uzyskać |ocenę |prawdopodobieństwa, że dana różnica wystąpiła przypadkowo. Jeśli to prawdopodobieństwo jest wystarczająco małe (np. mniejsze niż 5/100), to odrzuca się hipotezę o wyniku przypadkowym i różnicę uważa się za |istotną |statystycznie - spowodowaną nie przez przypadek, lecz przez eksperymentalną manipulację zmiennymi.

Wnioski wyciągane z eksperymentów naukowych są w takim tylko stopniu godne zaufania, jak dane, na których zostały oparte, i obiektywizm, z jakim się je interpretuje. Każdego dnia środki masowego przekazu zarzucają nas rzekomymi „wnioskami naukowymi”, których wartość musimy umieć krytycznie ocenić, jeśli chcemy uniknąć wpadnięcia w psychologiczne „pułapki”.

Badania psychologiczne, które będziemy studiować w tej książce, można sklasyfikować według stosowanego w nich |poziomu |analizy. Badania dotyczące poszczególnych elementów organizmu, na przykład zachowania pojedynczych komórek, reprezentują na ogół |mikroskopowy poziom analizy. Badania większych jednostek zachowania, na przykład procesów spostrzegania czy przetwarzania informacji, to poziom |molekularny. Ogólniejsze badania dotyczące zachowania całego organizmu lub grup organizmów są prowadzone na |molarnym poziomie analizy.

Poziom analizy, na którym działa dany psycholog, jest zdeterminowany przez przyjmowane przez niego założenia teoretyczne i przez charakter badanych procesów. W niniejszej książce przyjmiemy podejście |elektyczne do uprawiania psychologii, korzystając w miarę potrzeby z różnych założeń teoretycznych i różnych poziomów analizy.