Pedagogika społeczna, wykład, 23.11.09
Człowiek w ciągu swojego życia nieustannie podlega procesowi wychowania
i socjalizacji. Proces ten uzależniony jest od wielu czynników, między innymi
od środowiska wychowawczego czyli wielowymiarowej przestrzeni życiowej człowieka, zespołu warunków bytowania danego człowieka oraz czynników kształtujących jego osobowość. Podstawowym środowiskiem wychowawczym, socjalizującym jest rodzina,
a zaraz po niej - środowisko lokalne.
Środowisko lokalne to pojęcie wieloznaczne, różnie definiowane przez pedagogów. Jest pojęciem nienaukowym, ale określa typ ładu społecznego.
Według Pilcha środowisko lokalne to: "gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względnie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycje wartości i symbole, instytucje usługowe i kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowości do wspólnego działania, żyjących w poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa".
Cechami konstytutywnymi środowiska lokalnego (według Pilcha) będą zatem: cywilizacyjna, religijna i narodowa tożsamość; homogeniczność zawodowa i gospodarcza; znaczny wpływ i zdolność kontroli społeczności grupowej nad jednostką; powszechne utożsamianie się jej członków; odrębność, pewien stopień odizolowania od innych środowisk.
Wroczyński definiuje środowisko lokalne jako "zespół obiektywnych współwyznaczników rozwojowych i wychowawczych, w szczególności: obiektywnie istniejące i względnie stałe elementy struktury tego środowiska, które są źródłem określonych bodźców rozwojowych". Jako elementy środowiska lokalnego wymienia on: układ geofizyczny, tradycje, stan demograficzny (rozmieszczenie ludności), zróżnicowanie zawodowe, aktywność społeczno-kulturalną, strukturę gospodarczą oraz stan uprzemysłowienia.
Tradycyjne środowiska lokalne odznaczają się dużą spójnością oraz siłą
i posiadają ogromne znaczenie w rozwoju i wychowaniu jednostek. Według Anny Kłoskowskiej środowiska te cechują się: względną izolacją od otaczającego świata; samowystarczalnością; bezpośrednimi, osobistymi kontaktami wszystkich członków danej społeczności, opartymi na zasadzie sąsiedztwa i pokrewieństwa; znaczną jednorodnością majątkową, zawodową i etniczną; identycznością tradycji, wierzeń, zwyczajów, obyczajów, norm i wiernością w ich przekazie.
W środowisku lokalnym występuje specyficzny rodzaj więzi społecznych. Termin ten według Szczepańskiego i Pilcha oznacza zaplanowany i ukształtowany system stosunków między instytucjami, które sprawują kontrolę społeczną, a jednostkami
i podgrupami w danej zbiorowości, tak aby tworzyły one spójną całość i nieustannie się rozwijały. Znaniecki definiuje więzi społeczne również jako planowe i intencjonalne współdziałanie osób w danej grupie. Krzywicki w swojej definicji odwołuje się do uczuć
i ideałów, które są wspólne członkom danej społeczności, ze względu na podobieństwo rozwijających się popędów biologicznych, czy też wspólnych celów. Wreszcie Turowski podkreśla sieć stosunków i powiązań występujących w danej społeczności oraz nastawienie jej członków i grup do pełnienia określonych funkcji, kultywowania określonych wartości, ukierunkowania na wspólny cel.
Więzi społeczne możemy podzielić na: naturalne (powstają od momentu urodzenia i zamieszkania w danej społeczności); stanowione (ustanowione przez społeczeństwo); zrzeszeniowe (nieprzymuszone zrzeszanie się ludzi).
Więzi społeczne przybierają inny charakter w środowisku wspólnotowym niż
w środowisku stowarzyszeniowym. W środowisku wspólnotowym (które jest zbiorowością pierwotną, spontaniczną) więzi są osobowe, bezpośrednie, bliskie, emocjonalne, rodzinne lub sąsiedzkie. W środowisku stowarzyszeniowym (nastawionym na realizację konkretnych zadań) są więzi rzeczowe, związane z wzajemnymi świadczeniami, z wymianą usług, łączy je wspólnota celów.
W środowisku lokalnym więzi społeczne kształtują się poprzez bezpośrednią styczność przestrzenną jej członków, postrzeganie obecności drugiego człowieka, oraz łączność psychiczną, a więc gotowość do nawiązywania kontaktów, utożsamianie się
z innymi członkami.
Kryteria definiowania społeczności lokalnej w oparciu o więź społeczną, według Pilcha to: aprobująca świadomość uczestnictwa; intencjonalne współdziałanie; poczucie wzajemnej niezbędności.
Durkheim wyróżniając dwa typy więzi społecznych mówi o solidarności mechanicznej, opartej na jednorodności członków danej społeczności i ich kulturowych wzorców, oraz o solidarności organicznej, związanej z podziałem ról i stanowisk w pracy oraz ze współdziałaniem i współzależnością członków.
W środowisku lokalnym ogromną rolę odgrywa sąsiedztwo, więzi z sąsiadami. Jest ono przykładem środowiska wspólnotowego. Bliskość zamieszkania ułatwia powstawaniu bliskich, osobowych więzi nacechowanych wzajemną pomocą. Taki stosunek pomiędzy osobami wzajemnie zależnymi, powstały w miejscu zamieszkania, nazywamy stosunkiem sąsiedzkim (Turowski, Frysztacki).
Turowski wyróżnia sąsiedztwa: znajomościo - świadczeniowe lub ceremonialne, oraz poinformowane.
Sosnowski i Walkowiak wprowadzają bardziej rozbudowany podział sąsiedztwa: bliskie (trwałe, osobiste, związane z wzajemnym odwiedzaniem się); grzecznościowo - poinformowane (sąsiedzi wymieniają podstawowe informacje dotyczące ich życia osobistego, rodzinnego i zawodowego, ale czynią to w sposób bardzo formalny, grzecznościowy, wzajemnie się pozdrawiają i kłaniają); poinformowane (oparte na samej wiedzy o życiu sąsiadów, ale bez nawiązania głębszych relacji, bez grzecznościowych ukłonów i pozdrowień); wymieniające informacje (informacje nie związane z ich prywatnym życiem); okazjonalno - świadczeniowe (świadczenie usług bez nawiązania relacji towarzyskich); utajone (brak kontaktów ale świadomość możliwości ich nawiązania w razie koniecznej potrzeby); brak sąsiedztwa.
Kryczek w swojej typologii sąsiedztwa zwraca uwagę na różne cechy środowisk sąsiedzkich: łatwość gromadzenia informacji o sąsiadach, poprzez obserwację, częste kontakty, także te mimowolne, bliskość zamieszkania, bezpośredni kontakt, wspólne korzystanie z placówek, sklepów, kościoła, spotkania towarzyskie lub pomocowe, zaangażowanie i uczestnictwo w życiu prywatnym
Kręgi środowiskowe Pietera
Schemat ten ukazuje jak ważne w procesie socjalizacji i wychowania jest środowisko lokalne przyznając oczywiście zupełne pierwszeństwo rodzinie. Istnieje pewna spirala w rozwoju człowieka. Rozpoczyna on w rodzinie i nigdy z niej nie wychodzi, już zawsze będzie niósł, jakby bagaż, to wszystko czego się tu nauczył, co doświadczył,
i w mniejszym lub większym stopniu będzie to wpływało na jego zachowanie
i odbiór świata przez całe życie. Podobnie jest z wartościami, które wyniósł ze swego lokalnego środowiska, będą one kształtowały jego nastawienie do kultury i społeczeństwa globalnego.
W środowisku lokalnym, oprócz powstających spontanicznie wspólnot, występują także organizacje i stowarzyszenia, które ukierunkowane są na osiągnięcie jakiegoś celu. Posiadają one formalne reguły, działają w sposób intencjonalny (jako środowisko intencjonalne), ale przynależność do nich jest oczywiście dobrowolna. Prawo do stowarzyszania się jest wpisane głęboko w ludzką naturę i dlatego jest prawem powszechnym, świadczącym o naszej, człowieczej wolności. W obecnych czasach notuje się stały wzrost liczby i poziomu zróżnicowania powstających stowarzyszeń.
Pełnią one funkcję wspomagania rozwoju osobowego i społecznego jednostki, usprawniają edukację, organizują aktywne sposoby spędzania wolnego czasu przez dzieci
i młodzież, zwiększają aktywność społeczną jednostek, poprawiają warunki lokalnych środowisk wychowawczych, w ramach placówek pozaszkolnych podejmują planową pracę wychowawczą.
Podział środowiska intencjonalnego (Pilch):
Placówki opiekuńcze:instytucje opieki nad dziećmi o upośledzeniach rozwojowych, Pogotowia Opiekuńcze, instytucje opieki zdrowotnej (sanatoria), Domy Dziecka (instytucje opieki całkowitej), Rodziny Opiekuńcze, Rodziny Zastępcze, internaty, półinternaty, szkoły środowiskowe
Placówki wspomagające rozwój dzieci i młodzieży: świetlice i czytelnie, tereny zabaw i gier ruchowych, ośrodki pracy twórczej (Domy Kultury, kluby), kolonie, obozy, poradnie
Placówki wychowania poszkolego (oświaty dorosłych): instytucje kształcenia systematycznego, kursy, biblioteki, ośrodki upowszechniania wiedzy - muzea, wystawy, ośrodki pracy twórczej i rekreacji, ośrodki kształcenia ustawicznego (doskonalenia zawodowego)
Organizacje i stowarzyszenia które podejmują się nauczania dzieci i młodzieży mają za zadanie: wspieranie lekcyjnych i pozalekcyjnych zajęć dydaktycznych tak w szkole jak i w placówkach pozaszkolnych i w domach; motywowanie młodych ludzi
do aktywnego uczestniczenia w tych zajęciach; wywoływanie i wzmacnianie w uczniach chęci podejmowania współpracy w procesie dydaktycznym; pogłębianie zasobu wiedzy dzieci i uczniów; ukazywanie im praktycznych sposobów zastosowania tej wiedzy w życiu codziennym.
Organizacje i stowarzyszenia organizujące aktywność kreatywną dzieci
i młodzieży prowadzą dla nich różnorodne zajęcia, mające na celu wspieranie ich rozwoju poprzez odkrywanie i zaspakajanie potrzeby samorealizacji, kształtowanie ich twórczości, wrażliwości , otwartości na świat artystyczny. Dokonuje się to w ramach zajęć poznawczo oświatowych poprzez kolekcjonowanie, oglądanie ciekawych filmów oświatowych, zachęcanie do czytania przez konkursy wiedzy, konkursy czytelnicze, itp. Zajęcia artystyczne przybierają postać zajęć plastycznych, muzycznych, inscenizacyjnych
i tanecznych. W ramach zajęć sportowo - turystycznych młodzi ludzie uczestniczą
w wycieczkach, imprezach i zawodach sportowych. Prowadzone są również zajęcia techniczno - praktyczne w ramach warsztatów modelarskich, tkackich, elektrotechnicznych, itp. Wszystkie te zajęcia są podejmowane przez dzieci i młodzież
w sposób dobrowolny. Mają szansę nauczyć się tu samorządności, współpracy w grupie oraz współzawodnictwa. Zajęcia są całkowicie skoncentrowane na uczestnikach,
na rozwoju potencjalności, które w nich tkwią.
Organizacje i stowarzyszenia organizujące aktywność rekreacyjną stanowią alternatywę dla biernego - mało skutecznego wypoczynku. Mają za zadanie tworzenie warunków do aktywnego wypoczynku, zabawy i rozrywki na terenie środowiska lokalnego. Inicjowanie i prowadzenie atrakcyjnych zajęć ruchowych - różne formy sportu rekreacyjnego, imprez sportowych, zabaw i gier ruchowych, gier terenowych. Inspirowanie różnorodnych form aktywności towarzyskiej - dyskoteki, gry i spotkania towarzyskie. Stymulowanie młodych ludzi do uczestnictwa w zajęciach wypoczynkowych prowadzonych przez placówki oświatowe i kulturalne. Wspieranie inicjatyw podejmowanych przez dzieci i młodzież w obrębie samoorganizowania wolnego czasu.
Organizacje i stowarzyszenia, które podejmują się kierowania czynnościami użytecznymi społecznie mają za zadanie inspirować młodych ludzi do podejmowania różnego rodzaju działań użytecznych dla społeczeństwa, zwłaszcza tego lokalnego, a więc: rodziny, osiedla, miasta lub wsi, gminy, szkoły czy też placówek wychowania pozaszkolnego. Młodzież i dzieci uczą się sposobów pomocy bliźnim, a przez
to kształtuje się ich wrażliwość na potrzeby innych, oraz "wyobraźnia miłosierdzia"
o której mówił Jan Paweł II. Najczęstsze dzieła w których angażują się młodzi to: pomoc
i opieka nad ludźmi chorymi, samotnymi, kalekimi, starszymi z ich środowiska zamieszkania; dbanie o ochronę przyrody, o utrzymywanie czystości na terenie swojej dzielnicy, wsi; rozbudowywanie urządzeń rekreacyjno - sportowych; podejmowanie charytatywnej działalności na rzecz placówek środowiskowych i instytucji społecznych poprzez propagowanie i reklamę działalności tych instytucji; przeprowadzanie różnych ankiet, wywiadów w ramach zbierania informacji niezbędnych tym instytucjom; pomoc przy pracach remontowych. Celem organizowania i wspierania tej aktywności utylitarnej społecznie są przede wszystkim wartościowe społecznie wyniki.
Organizacje i stowarzyszenia rozwijające aktywność o charakterze opiekuńczym zobowiązują się do podejmowania działalności opiekuńczej na rzecz dzieci, młodzieży i dorosłych. Celem tej działalności jest zaopatrywanie jednostek jak i całych grup w niezbędne środki materialne, i świadczenie im różnych usług. Dba się również
o zapewnianie osobowych więzi, relacji, zwłaszcza dla osób samotnych i potrzebujących. Działania opiekuńcze mają przebieg kilkuetapowy:
Diagnozowanie potrzeb środowiska
Organizowanie opieki nad dziećmi
Udzielanie pomocy materialnej rodzinom
Organizowanie opieki zastępczej nad dziećmi w czasie pracy rodziców
Wspomaganie służb socjalnych świadczących pomoc rodzinom
Ogólnie stowarzyszenia i organizacje możemy podzielić na dwa rodzaje: lokalne (np. rada sołecka, parafialna; samorząd uczniowski; komitet rodzicielski; komitet osiedlowy) oraz ponadlokalne (ogólnokrajowe np., ZHP, ZHR, Caritas).
Środowisko wychowawcze, według koncepcji naturalistycznej, to zespół warunków sprzyjających naturalnemu rozwojowi człowieka; według koncepcji humanistycznej: układ społecznych interakcji miedzy świadomymi podmiotami społecznymi; a zgodnie z koncepcją pozytywistyczną jest to: źródło bodźców, które pobudzają, stymulują rozwój wychowanka. Ale środowisko wychowawcze to nie tylko to bezpośrednie otoczenie wychowanka, ale także wszystko to , co dociera do niego dzięki przekazowi pośredniemu oraz pod postacią działań skutków działań politycznych
i gospodarczych.
Współczesne środowisko wychowawcze charakteryzuje się takimi cechami jak:
Nakładanie się wymiaru lokalnego i globalnego, czyli tzw. glokalizacja
Wielowymiarowość środowiska wychowawczego (środowisko wychowawcze jest zarówno źródłem, formą i celem edukacji i wychowania)
Akcentowanie wartości (wizja nowego człowieka: odpowiedzialny, świadomy swoich możliwości i ograniczeń, pragmatyczny, tolerancyjny, twórczy)
Traktowanie sił ludzkich jako podstawowe ogniwo środowiska wychowawczego
Uznanie polityki i prawa za istotne elementy środowiska wychowawczego
Wspólnotowość środowiska wychowawczego (zwłaszcza wspólne wartości)
Personalizacja środowiska wychowawczego (oddziaływania wychowawcze skierowane ku jednostce i ku temu co niewidzialne - aspekt transcendentny: kultura i religia)
Umiejscowienie w środowisku wychowawczym przekazu pośredniego (rola mediów)
Nadanie szczególnej rangi relacjom międzyludzkim (oddziaływanie wychowawcze
to dialog, współdziałanie ludzi)
Odejście od wizji formalnej (traktowania z góry)
Integracja treści i działalności opiekuńczo wychowawczej
Pojęcie integracji, tak modne w obecnych czasach, na gruncie pedagogiki społecznej może być rozumiane jako:
proces różnorodnych działań opiekuńczo - wychowawczych mających na celu łączenie
ich (wszystkich kierunków i form działalności) w jednolitą całość strukturalną
i funkcjonalną po to, aby zapewnić optymalną realizację zadań i celów opieki
i wychowania.
rezultat tego procesu - zwarta, scalona wewnętrznie struktura organizacyjno - treściowa działalności opiekuńczej i wychowawczej danej placówki lub zespołu tych placówek, instytucji opiekuńczo - wychowawczych na terenie środowiska lokalnego i okolicznego.
Działalność opiekuńczo - wychowawcza, jako istotny element całego systemu wychowawczego, na terenie lokalnym powinna mieć charakter zintegrowany, zespolony, scalony. Chodzi o taką planową, intencjonalną współpracę między wszystkimi instytucjami opiekuńczo - wychowawczymi na danym terenie, która przyniosłaby wzmocnione efekty pracy, korzystniejsze warunki rozwoju wszystkim grypom społecznym i jednostkom.
Proces integracji domaga się: określenia i zharmonizowania zasad współpracy wszystkich instytucji; odpowiedniego podziału zadań i przydzielenia ich poszczególnym placówkom; podejmowania nieustannej współpracy ze szkołą i z rodziną; zaktywizowania całej społeczności do działań na rzecz opieki i wychowania; traktowanie człowieka (i jego wychowania) w sposób całościowy, zintegrowany, z uwzględnieniem wszystkich sfer rozwojowych.
Środowisko lokalne odgrywające tak wielką rolę w procesie wychowania człowieka ulega nieustannym zmianom i przekształceniom. Pilch doszukuje się przyczyn tych zmian w: rozluźnianiu więzi między ludzkich (wzrost wolności, swobody, niezależności jednostki); narastającej anonimowości życia; kultywowaniu indywidualizmu; zaniku instytucji sąsiedztwa; zaniku znaczenia kontroli społecznej (brak nacisku opinii publicznej); deprecjacji społecznego znaczenia instytucji zbiorowych i autorytetów. Kawula zauważa, że członkowie społeczności lokalnych coraz częściej wykonują pracę zawodową i korzystają z usług poza miejscem zamieszkania, przynależą do różnych organizacji o charakterze ponadlokalnym, utrzymują relacje koleżeńskie z osobami nie zamieszkałymi w danej społeczności lokalnej. Wroczyński wprowadza pojęcie dezintegracji środowiskowej spowodowanej: industrializacją, urbanizacją, migracjami ludności, rozwojem środków lokomocji, rozwojem mass mediów.
Kawula i Winiarski dostrzegają również pozytywny aspekt tych przemian:
przybliżanie i przyswajanie wartości humanistycznych, religijnych, narodowych
i regionalnych
zaspakajanie potrzeb mieszkańców środowiska lokalnego
tworzenie sprzyjających warunków dzieciom, młodzieży i dorosłym do uprawiania
i rozwijania aktywności intelektualnej, twórczej, rekreacyjnej, itd.
wspieranie i wzmacnianie rodziny
Pomimo zmian społeczność lokalna nadal wywiera ogromny wpływ zwłaszcza na młode pokolenie. Wyraża się to w ich psychicznym poczuciu przynależności do danego świata tradycji, wartości, emocji.
Wyraźne granice terytorialne; wspólnoty i stowarzyszenia, które tu działają; świadomość przynależności do społeczności lokalnej; poczucie jedności; wspólnota działania; system kontroli społecznej; występowanie jawnych sił społecznych; bezpośrednie kontakty osobowe; więzi międzyosobowe; tożsamość religijna i etniczna; wspólne tradycje - to właśnie elementy środowiska lokalnego (za Winiarskim), które odgrywają tak ważną rolę w procesie wychowania.