Oświeceniowe ośrodki i programy wychowania fizycznego w Niemczech
W XVIII w. występują już także rozwinięte systemy wychowania fizycznego.
Na szczególną uwagę zasługuje działalność filantropistów, czyli kierunek liberalnego wychowania, jaki rozwinął się w Niemczech, w siedemdziesiątych latach XVIII w.
Jego głównymi przedstawicielami byli Jan Bernard Basedow (1724-1790) oraz dawny współpracownik Basedowa Chistian Salzmann (1744-1811).
Basedow, pedagog i teolog, wykładowca akademii rycerskiej w Sora i Altonie, utworzył w 1774 r. w Dessau, w pięknym zakątku kraju, swoisty wiejski zakład wychowawczy, szkołę zwaną filantropium, w której realizował nowe założenia programowe i wychowawcze. Ideą wiodącą miało być wychowanie naturalne oparte na trosce o zdrowie i rozwój fizyczny uczniów.
Rozpalony lekturą „Emila” J.J. Rousseau do idei wychowania naturalnego, do rozwijania ciała i zdrowia ludzkiego i życzliwego traktowania młodzieży, kształcenia jej przede wszystkim na rzeczach użytecznych przy pomocy metody poglądowej.
Sprzyjać temu miały zabawy ruchowe i zajęcia praktyczne oraz rozszerzony program nauk przyrodniczych. Metodą nauczania miała być metoda „sokratyczna”, sprzyjająca samodzielnemu dochodzeniu uczniów do wiedzy, wspomagane nauczaniem poglądowym w odpowiednio urządzonych gabinetach.
Salzmann na podobnych założeniach oparł swoją szkołę w Schnepfenthal , w Turyngii, w 1775 r., organizując m.in. warsztaty i laboratoria szkolne, gdzie uczniowie ćwiczyli się w praktycznym zastosowaniu nabywanych wiadomości. Salzmann starał się stworzyć ze szkoły ognisko wychowania rodzinnego. Dzieci wychowywały się tam na łonie natury wiejskiej, zdrowo, wesoło i praktycznie.
W obu tych szkołach wychowanie fizyczne zostało uznanie nie tylko za ważny środek wychowawczy, ale awansowane zostało do rzędu obowiązującego przedmiotu nauczania.
Szczególnie w szkole Salzmanna program wychowania fizycznego był bardzo rozwinięty, a to głównie dzięki nauczycielowi Johannowi (Janowi) GutsMuthsowi (1759-1839), pochodzącemu z zamożnej rodziny mieszczańskiej. Ukończył renomowane gimnazjum w Hamburgu, a następnie uniwersytet w Halle. Studiował teologię, a jako przedmioty dodatkowe także fizykę, matematykę, filozofię i historię. Opanował także kilka języków: francuski, włoski i angielski. Karierę zawodową rozpoczął jako nauczyciel prywatny, a od 1785 r. podjął pracę w szkole Salzmanna - ucząc języka francuskiego oraz geografii, historii, kaligrafii i robót ręcznych, a od 1786 r. także gimnastyki, która według pomysłu Salzmanna miała przeciwdziałać zaniedbaniu wychowania fizycznego oraz kształtować osobowość wychowanka i przygotowywać go do zwalczania niepowodzeń życiowych.
GutsMuths wprowadzając do programu nauczania gimnastykę (codziennie rano 1 godzinę) oparł się nie tylko na współczesnych podręcznikach, ale także na opisach ćwiczeń fizycznych uprawianych przez starożytnych Greków i Rzymian. Z czasem doszedł do opracowania własnego, w pełni oryginalnego systemu wychowania fizycznego. Wynikiem tych doświadczeń była opublikowana w 1793 r. książka pt. „Gimnastyka dla młodzieży”, która natychmiast stała się wielkim wydarzeniem. Wprawdzie atakowali ją lekarze-fizjolodzy, ale zyskała rozgłos w pedagogicznej literaturze krajowej i zagranicznej. Przetłumaczono ją na wiele europejskich języków, a w Danii została wprowadzona jako podręcznik szkolny i zaczęto budować boiska gimnastyczne wzorując się na pomyśle GutsMuthsa.
W 1796 r. opublikował nową pracę: „Gry dla ćwiczenia i wypoczynku ciała i ducha”, w której opisał gry i zabawy ruchowe cenne z wychowawczego punktu widzenia.
W późniejszych latach napisał jeszcze podręcznik pt. „Sztuka pływania” (1798) oraz zainicjował wydawanie „Biblioteki Pedagogicznej”. W ciągu 20 lat (1800-1820) wydał 25 tomów. Jego publikacje wywarły przemożny wpływ na dalszy rozwój wychowania fizycznego i na kształtowanie się systemów gimnastycznych w XIX w.
GutsMuths całe swoje życie związał z Schnepfenthal. Ożenił się ze szwagierką Salzmanna ( miał z nią 11 dzieci) i do końca życia zachował sprawność fizyczną i umysłową. Mając 80 lat uczył jeszcze geografii i gimnastyki.
Ćwiczenia fizyczne, czyli gimnastyka, miały wg GutsMuthsa dać młodzieży: zdrowie, radosne usposobienie ducha, zahartować ciało, rozwijać siły fizyczne, uczyć męstwa i zręczności, zwiększać wrażliwość zmysłów i sił umysłowych.
Opracowany przez niego szczegółowy program zajęć gimnastycznych poszerzony został o wnikliwe pod względem metodycznym uwagi. Przy tej okazji znakomicie rozwinął zarówno teoretyczny i praktyczny aspekt wychowania fizycznego.
Uznając gimnastykę jako znakomity instrument wychowawczy, GutsMuths dzielił ją na trzy części: na gimnastykę właściwa, ćwiczenie zręczności
oraz gry i zabawy ruchowe.
Gimnastyka właściwa obejmowała różne sprawności ruchowe - od prostych do złożonych, a więc:
biegi (krótkie, długie, z przeszkodami, po zaoranej ziemi, bieg szturmowy, wężem, rzędami - połączone z zabawą);
skoki - (w dal, wzwyż, sok w dół, o tyczce, przez przeszkodę, przez konia, po zaoranej ziemi);
rzuty (kamieniem, oszczepem, dyskiem);
zapasy - (różne rodzaje oparte na wzorach antycznych i współczesnych, ludowych);
wspinaczka (po żerdzi, linie, drabinie, drzewach),
ćwiczenia równoważne - (na przyrządach i bez, chód na szczudłach, łyżwiarstwo, ćwiczenia z różnymi przedmiotami);
ćwiczenia mieszane (podnoszenie i noszenie ciężarów, przeciąganie liny);
taniec, chód, ćwiczenia wojskowe (marsze, musztra, chód na szybkość i wytrzymałość);
kąpiel, pływanie i inne ćwiczenia (przeciwpożarowe, w czuwaniu i post);
Pod pojęciem zręczności i prac ręcznych rozumiał stolarstwo, tokarstwo, introligatorstwo, koszykarstwo, pracę w ogrodzie i czynności gospodarcze, a także głośne czytanie i deklamacja, ćwiczenie zmysłów, do których zaliczał ocenę odległości i wielkości, rozpoznawanie przedmiotów z zamkniętymi oczami.
Gry i zabawy ruchowe służyły wykształceniu spostrzegawczości, orientacji i refleksu, a także rozwijaniu fantazji.
GutsMuths ćwiczenia zalecał przeprowadzać w różnych warunkach atmosferycznych i terenowych, miały bowiem przyzwyczajać do znoszenia bólu, niewygód i zmęczenia, dlatego winny zawierać pewien element niebezpieczeństwa i ryzyka, aby kształtować odwagę i samodzielność. Ponieważ tego rodzaju zajęcia najlepiej udawały się w terenie - nie widział potrzeby budowania sal gimnastycznych.
W prowadzonych zajęciach proponował stopniowanie skali trudności. Kierując się wskazaniami fizjologii i higieny zalecał:
gimnastyka winna być prowadzona przed jedzeniem, a nie po;
ćwiczyć należy w lekkiej odzieży, nie powinno się pić zimnej wody, a rozgrzani ćwiczący nie mogą kłaść się na ziemi;
zajęcia należy rozpoczynać ćwiczeniami łatwymi, stopniowo przechodząc do coraz trudniejszych, a zakończyć je również łatwymi;
dla równowagi w rozwoju ciała - przede wszystkim ćwiczyć trzeba jego najsłabsze części;
nie należy dopuszczać do nadmiernego wysiłku i nadużywać hartowania.
W pracy dydaktycznej GutsMuths proponował stosowanie współzawodnictwa - jako czynnika ożywiającego zajęcia i sprzyjającego lepszym wynikom.
Do jego pionierskich propozycji należał plan dzienny zajęć ucznia dostosowany do wieku. W planie tym przewidywał 4 godziny zajęć wychowania fizycznego dla młodzieży i 3 godziny dla dorosłych.
GutsMuths organizował także pozaszkolne życie młodzieży, m. in. częste wycieczki po okolicy (w czasie ich trwania uczniowie zbierali rośliny, owady, łapali motyle, obserwowali zjawiska przyrody, sposób uprawy roli, sami prowadzili własny ogródek, wykonywali proste roboty stolarskie itp.), a także brali udział w różnego rodzaju grach i zabawach terenowych, które wyrabiały sprawność fizyczną i zaradność życiową oraz rozbudzały ambicje do uzyskiwania jak najlepszych osiągnięć sportowych.
GutsMuths zorganizował przy szkole boisko gier i zabaw młodzieży zaopatrzone w niezbędne urządzenia. Wszystkie ćwiczenia wykonywał razem z uczniami: biegał, skakał, pływał, ćwiczył na przyrządach, uczestniczył w wycieczkach, jeździł i biegał na nartach i łyżwach, pracował w ogrodzie.
Był bez wątpienia postacią, której Niemcy zawdzięczały tak bujny rozwój wychowania fizycznego w XIX wieku.
Podobną działalność w zakresie wychowania fizycznego w filantropium w Dessau miała działalność Gerharda U. A. Vietha (1763-1836. Pochodził z Oldenburga. Studiował prawo, matematykę i fizykę na uniwersytecie Getyndze i Lipsku. Jako student uprawiał szermierkę, jeździectwo i woltyżerkę. Po studiach pracował krótko jako prawnik. W 1786 r. został nauczycielem w Dessau.
Uczył matematyki i języka francuskiego oraz był inspektorem (wychowawcą) szkolnym. Miał zainteresowania do nauk przyrodniczych, a także do ćwiczeń fizycznych i do muzyki. Urzekał uczniów sprawnością fizyczną (jazdą konną, tańcem, fechtunkiem, ćwiczeniami zręcznościowymi) oraz grą na wielu instrumentach (na skrzypcach, fortepianie, flecie). Chociaż opublikował wiele prac z matematyki i przyrodoznawstwa, to jednak sławę przyniosły mu dzieła z wychowania fizycznego.
Najważniejsza była publikacja pt.: „Próba encyklopedii ćwiczeń cielesnych”, wydana w 1794 r. i jej część druga, wydana w rok później pt.: „ System ćwiczeń cielesnych”.
Vieth w swojej „Encyklopedii”, na podstawie własnych doświadczeń, uporządkował wiedzę na temat różnych ćwiczeń oraz przedstawił metodykę ich prowadzenia.
Dzieło to składa się z 3 części:
W pierwszej - wzorem Mercurialisa - podaje przegląd starożytnych ćwiczeń fizycznych, sięgając do wzorów starogreckich i ludów starożytnego Wschodu.
W dwóch pozostałych zajmuje się systematyką i metodyką ćwiczeń, które dzieli na gimnastyczne i rycerskie.
Do ćwiczeń gimnastycznych zalicza: ćwiczenia postawy, chód, lekkoatletykę, gry, zabawy i zapasy, zaś do ćwiczeń rycerskich: fechtunek, jazdę konną, strzelanie, tańce i ćwiczenia równowagi.
Ze względu na stopień zaangażowania organizmu w ich wykonywanie wyróżniał:
ćwiczenia proste, tzn. te, w których w których udział bierze tylko część ciała;
ćwiczenia złożone - które angażują większe grupy mięśni.
Ten podział kwestionował GutsMuths wskazując, że we wszystkich ćwiczeniach współdziałają różne grupy mięśni.
W końcowej części „Encyklopedii ćwiczeń fizycznych” zawarł Vieth uwagi o higienie ćwiczeń, o urządzaniu boisk i placów sportowych oraz zalecenia metodyczne, z których wiele stosowanych jest do dnia dzisiejszego.