H. Markiewicz: Czas i przestrzeń w utworach narracyjnych

Czas - według Ajdukiewicza - jako:

• chwila, punkt czasowy momentalnego zdarzenia;

• okres, odcinek czasowy - zbiór chwil;

• trwanie - długość, rozpiętość czasowa;

• wszechobejmujący okres czasu.

Dodatkowo wg Bergsona:

• trwanie, czas subiektywny, kiedy poszczególne momenty zlewają się ze sobą.

W utworach literackich czas - aspekt konstrukcji i zawartości fabularnej.

Jako aspekt konstrukcji:

• rozróżnienie między okresem (usytuowaniem na linii czasu) wewnętrznych czynności komunikacyjnych, okresem zawartości fabularnej a okresem rozszerzonego schematu fabularnego. Okres wewnętrzny czynności komunikacyjnych to odcinek czasowy, w którym mieszczą się czynności nadawcze autora i narratora, oraz czynności odbiorcy. Okres zawartości fabularnej to odcinek czasowy, w którym mieszczą się zdarzenia i stany rzeczywistości przedstawione w utworze. Okres rozszerzonego schematu fabularnego to odcinek czasowy obejmujący też zdarzenia przedstawione czy wzmiankowane jako wcześniejsze lub późniejsze od okresu zawartości fabularnej;

• okres czynności nadawczych w tekstach pisanych jest kalendarzowo oznaczony w tekście, jest wcześniejszy niż okres czynności odbiorczych. Okres czynności nadawczych i odbiorczych jest późniejszy od okresu zawartości fabularnej.

Odchylenia od tych relacji:

1. okres czynności narratora fingowanego i czynności autora oraz okres czynności odbiorcy oddalają się od siebie;

2. okres czynności narratora autorskiego - określony kalendarzowo w metatekstowych częściach utworu. Okres czynności narratora fingowanego - oznaczany bezpośrednio - przez wymienianie dat czynności, pośrednio - przez realia we wzmiankach autoprezentacyjnych i przez cechy językowe narracji;

3. okres czynności narratora fingowanego tekstów pisanych imitujących wypowiedzi ustne może być równoczesny z okresem czynności odbiorcy przedstawionego;

4. okres czynności narratora fingowanego równoczesny z okresem zawartości fabularnej (monolog wewnętrzny).

Gdy okres zawartości fabularnej jest wcześniejszy wobec okresu wewnętrznych czynności nadawczych MOŻE powstać iluzja opowiadania równoczesnego ze zdarzeniami - np. przez użycie prezentacji jako formy podawczej, zastosowanie praesens historicum, wystrzeganie się wzmianek o wydarzeniach przyszłych, użycie narracji mediatyzującej.

Powieść przyszłościowa - okres czynności autora i odbiorcy są kalendarzowo wcześniejsze niż okres czynności narratora i zawartości fabularnej;

5. okres czynności komunikacyjnych ma przeważnie mniejszą rozpiętość czasową niż okres zawartości fabularnej - zastosowanie elips, używanie narracji relacjonującej;

6. równobieżność porządku zdarzeń na osi czasowej i linearnej kolejności opowiadania o nich (rzadko realizowane, np. w Iliadzie, Odysei). Porządek ten zakłócają regresje, retrospekcje, antycypacje, przewidywania, marzenia przyszłościowe. Inne zakłócenia: opowiadanie tej samej sceny, zacieranie kolejności zdarzeń, chaotyczne segregowanie zdarzeń.

Czas może być przedstawiony pośrednio przez zmienność ludzi i przedmiotów. Obrazowanie przestrzenne pozwala pisarzom na wprowadzenie czasów innych od empirycznego. „Czas mityczny” (inicjalna epoka pierwszych przyczyn i archetypów), „czas święty”, „czas długiego trwania”, „czas zaskoczenia” - nie chodzi tu o wymiar czasowy zdarzeń, a o wypełnienie zdarzeniowe pewnych okresów czasu.

Przestrzeń:

• konstrukcja przestrzenna - wygląd optyczny dzieła literackiego - nie zawsze jest istotna;

• przestrzeń jako aspekt zawartości dzieła, przestrzeń przedstawiona - terytorium, na którym rozwijają się zdarzenia, wycinki terytorium, przedmioty naturalne i wytworzone i zjawiska przyrody o ruchu jednostajnym i zmienności powolnej;

• s. 147 - wypowiedzi językowe komunikujące o tworach przestrzennych nazywamy opisami.

Składniki w obrębie opisu:

• identyfikacja przedmiotu przez zaliczenie go do ogólnej kategorii;

• wyliczenie części składowych przedmiotu;

• określenie związków przestrzennych między tymi częściami;

• wymienienie właściwości charakteryzujących przedmiot;

• określenie stanów fizycznych przedmiotu;

• wyjaśnienia wprowadzające informacje niedostępne obserwacji;

• ocena przedmiotu (praktyczna / estetyczna);

• interpretacja przedmiotu.

Czasem opis zostaje poddany kinetyzacji - wtedy zbliża się do opowiadania. Kinetyzację uzyskuje się przez pokazanie przedmiotu w przemianach, ruchu. Konstruowanie opisu przez opowiadanie o kolejnych aktach poznawczych narratora.

Próby i możliwości kategoryzacji między biegunami:

• reprezentacja analogiczna a fantastyczna;

• ujęcie dyskursywne i ilościowe - a sensoryczne i jakościowe;

• uporządkowanie - chaotyczność;

• szczegółowość - pobieżność;

• panoramiczność - wycinkowość;

• wieloaspektowość - jednoaspektowość;

• właściwości trwałe - chwilowe;

• statyka - kinetyzacja;

• ujęcie neutralne - waloryzujące;

• ujęcie konstatacyjne - interpretacyjne (wydobywające właściwości emotywne lub alegoryczne i symboliczne przedmiotu).

Układy przestrzenne rzadko górują w całości dzieła narracyjnego.

W metaforach i porównaniach zjawiska przestrzenne użyte dla modelowania przedmiotów i stosunków nieprzestrzennych.

W powieściach fikcyjnych często zdarzenia rozgrywają się na terenach autentycznych.

Bachtin wprowadza pojęcie chronotopu - czasoprzestrzeni - to wzajemne powiązanie stosunków czasowych i przestrzennych przyswojonych artystycznie w literaturze,

• chronotop może zawrzeć całość rzeczywistości przedstawionej;

• stosowany do poszczególnych składników świata przedstawionego;

• chronotop też jako usytuowanie dzieła literackiego jako przedmiotu materialnego, realnego autora i realnego odbiorcy;

• staje się w końcu synonimem rzeczywistości przedstawianej.

---