AKSJOLOGIA W RELACJACH SPOLECZNYCH
SOCJOLOGIA III ROK
Wykład 1, 21.02.2013 - zajęcia organizacyjne
Wykład 2, 28.02.2013
Człowiek - to byt przygodny i ulegający naturalnej śmierci.
Aksjologia wyraża pewną wartość. Wymienia się wiele płaszczyzn wiedzy, w których mówi się o wartości, np. w teologii w wyraźny sposób daje się wskazać aksjologia, ponieważ objawienie jest tą wartością, która przedstawia człowiekowi wartość zbawienia.
Ks. S. Kowalczyk uważa, że na pytania kim jest człowiek udziela się odpowiedzi aksjologicznych, a ściślej mówiąc wskazuje się na aksjologię personalistyczną.
Aksjologia personalistyczna sytuuje człowieka, który jest osobą oraz interpretuje to
w kontekście bogatego i zróżnicowanego jakościowo świata wartości. Człowiek
swym życiu poszukuje w sposób rozumny i wolny.
Jan Paweł II pisze o wartości jako: „o dojrzałości osoby ludzkiej, o jej doskonałości stanowi w zasadniczej wierze to, że pozwala się ona pociągnąć prawdziwym wartościom”.
(Osoba i czyn, Lublin'94, str.173)
Wykład 3, 07.03.2013
„Chcąc rozumieć człowieka w szerokim tego słowa znaczeniu w różnych płaszczyznach, w różnych naukach nie można pominąć zagadnień aksjologicznych. Zauważa się, że socjologia wskazuje i bada aktualne przemiany skali wartości”
(J. Mariański, Kryzys moralny czy transformacja wartości, Lublin 2001, s.5)
Antropologia filozoficzna jest również ściśle powiązana z aksjologią (czerpie
i wzbogaca swój przedmiot). Zdaniem S. Kowalczyka życie człowieka to ciągłe wartościowanie w kontekście przeżywanych sytuacji indywidualnych, egzystencjalnych i społecznych. Aktywna postawa wobec życia to rozpoznanie,
a następnie ocena i wybór dostrzeganych wartości. Człowiek realizuje się i kształtuje osobowościowo poprzez wartości. Można więc mówić o aksjotropiźmie w ludzkiej naturze.
Zagadnienie aksjologii w relacjach społecznych generuje konieczność istnienia wartości, ponieważ „świat ludzki pozbawiony wartości byłby aksjologicznie neutralny i egzystencjalnie pusty. Brakowałoby bowiem w nim prawdy, dobra, sprawiedliwości, szczęścia, miłości i piękna”. (D. von Hildebrandt, Etyka chrześcijańska, Nowy Jork 1953)
Świat bez wartości byłby tylko światem biologicznym, ponieważ człowiek jest jednostkową substancją natury rozumnej, jest bytem cielesno - bytowym, jest duchowo - cielesną rzeczywistością realną, nie może abstrahować i pomijać wartości. Człowiek musi w swoim światopoglądzie umieścić świat wartości. Nie sposób pominąć aksjologii w tworzeniu relacji osobowych oraz relacji społecznych.
Wykład 4, 21.03.2013
Wartości to także:
Rodzina
Zdrowie
Czytelny i poprawny kręgosłup moralny
Relacje z innymi ludźmi
Nauka, którą jest socjologia zajmuje się również wartościami, ale łączone są one przede wszystkim z zagadnieniami społecznym. Sens indywidualny i społeczny pojęcia wartości łączy definicję, jaką zaproponował Clyde Kluchaim:
„Wartość jest sprecyzowaną lub dająca się wywnioskować koncepcją tego, co godne pożądania, charakterystyczne dla jednostki lub grupy i wywierające wpływ na wybór spośród dostępnych sposobów, środków i celów działania”.
Wykład 5, 04.04.2013
Polski socjolog Jan Szczepański określa wartość jako „dowolny przedmiot materialny, czy idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany,
w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują im ważną rolę w życiu, dążenie do jego osiągnięcia, odczuwają jako przymus”. (Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963, s.57)
W literaturze przedmiotu daje się zauważyć różne postawy i teorie, dotyczące wartości. Różnice te nie powodują wzajemnego wykluczania się różnych definicji aksjologii.
Florian Znaniecki rozumie wartość społeczną jako zdarzenie, fakt, w którym da się wyróżnić elementy empiryczne. Są one w zasięgu grup społecznej, fakt taki posiada również znaczenie, które wyznacza możność działania. W socjologii aksjologia jest też celem albo normą ludzkiego postępowania.
Wartość rozumiana jako norma musi być ujmowana w nauce, która opisuje postawy ludzi i ich zachowanie, czyli socjologię.
S. Kowalczyk wskazuje na wielorakość rozumień terminu aksjologia: „jest to termin podmiotowy, empiryczny, ideowo - normatywny, indywidualny lub społeczny, przeżyciowo - emocjonalny, stały lub dynamiczny”. (Człowiek w poszukiwaniu wartości, s.131)
Człowiek wykazuje wrażliwość na wyższe wartości będąc wartością. „ Osoba ludzka jest wrażliwa na wartości umysłowo - duchowe, naprawdę, dobro, przyjaźń, miłość, poświęcenie, sacrum, itd. Realizacja takich wartości jest rozwojem osoby. Nie ma pełnej osoby ludzkiej bez wartości, a te z kolei nie istnieją poza osobą”.
(Człowiek w poszukiwaniu wartości, s.111)
Człowiek jako osoba rodzi się osobą, a nie staje się dopiero osobą. Powinien realizować te wartości, które są godne osoby ludzkiej.
Nieprzekazywalność ontologiczna (cecha człowieka) polega na tym, że człowiek będąc bytem cielesno - duchowym nie może zrzec się swojej podmiotowości, duchowości i bycia osobą.
Wykład 6, 11.04.2013
Ważne staje się ustalenie relacji jaka zachodzi między dobrem wspólnym a dobrem osoby. Aby realizować dobro osoby należy włączyć się w funkcjonowanie jakiejś wspólnoty. Z kolei dobro wspólnoty musi szanować godność osoby ludzkiej we wszystkich wymiarach jej podmiotowości. Dobro osoby i wspólnoty warunkuje się wzajemnie. Takie powiązania są aksjologią dobra wspólnego we właściwie rozumianej relacji. Między dobrem wspólnym a dobrem osoby zachodzą różnorodne dobra, możliwy jest ład społeczny, spełniają się życiowe zadania, cele każdego człowieka, który uważa, że jest osobą.
Dobro wspólne funkcjonuje przed dobrem indywidualnym.
Św. Tomasz: „ Społeczność jest czymś więcej, aniżeli sumą jednostkowych ludzi. Skoro społeczność tworzy nową jakość ontologiczną, to również dobro wspólne różni się formalnie od sumy interesów indywidualnych.”
Społeczne dobro wspólne jest wyższe jakościowo od dobra poszczególnych osób, dlatego należy przyznać mu prymat.
Cele społeczne mają pierwszeństwo przed indywidualno - prywatnymi. Osoby tworzące społeczności muszą realizować dobro wspólne. Normy etyczne muszą być przełożone nad normy prawne. Życie człowieka jest życiem w społeczności. Konsekwencją prymatu dobra wspólnego przed interesami indywidualnymi jest nakaz solidarności społecznej.
Należy rozróżnić miłość bliźniego i miłość społeczną. Miłość społeczna obejmuje
i kieruje się na dobro wspólne całej społeczności, zaś miłość bliźniego dotyczy poszczególnych osób.
O przeciwieństwie dobra wspólnego nad dobrem osób można mówić tylko wtedy, gdy dotyczy tego samego rodzaju. Wartości moralne, ideowe, religijne, dotyczące dobra osób, przewyższają wartości ekonomiczne. „ Osoba ludzka choć jest cząstką społeczeństwa powinna się podporządkowywać jego dobru wspólnemu, ma również własne cele życia społecznego, transcendujące doraźnie.
Społeczność ma prawo wymagać ofiar od samych członków, w razie zagrożenia,
ale nigdy nie może żądać od nich, np.: rezygnacji z sumienia, potępiania norm moralnych, wyrzekania się światopoglądu, czy przekonań politycznych oraz zaspokajania dobra osoby, nie ma autentycznego dobra wspólnego.
Wykład 7, 18.04.2013
Personalizm wskazuje na ważny nurt w badaniach naukowych, poświęconych człowiekowi. Personalizm jest przedstawiany jako tożsamy z antropologią albo jako zespół zagadnień dotyczących wyłącznie osób, jeżeli odnosi się do osób ludzkich bądź do osób nieludzkich, czyli osoby boskiej.
W kulturze śródziemnomorskiej problematykę osoby wyniosło chrześcijaństwo. Zagadnienie Syna Bożego, Jego podporządkowanie Bogu Ojcu, zagadnienie dwóch natur Chrystusa, wprowadziły nowe problemy do doktryny chrześcijańskiej. Rozumienie osoby stało się dla istniejących już filozoficznych teorii bytu ważnym problemem. Filozofowie podjęli to zagadnienie i nie rozstali się z nim aż do dzisiaj. Specyfika filozofii polegająca na ujęciu poznawczym tego, co podstawowe, istotne
w przedmiocie badanym i realnie istniejące, mogła zasadnie przysłużyć się do poznania osoby.
Personalizm jest nazwą obejmującą wiele stanowisk i nurtów filozoficznych, które skupiają swoje badania przede wszystkim nad człowiekiem jako osobą. Nie kiedy pojawia się w nich dodatkowo problematyka Boga jako osoby. Zasadniczo w ramach personalizmu ukazywana jest wyjątkowa pozycja osoby zarówno wtedy, gdy chodzi
o poznanie czym jest i co stanowi osobę, jak i wtedy gdy ustala się różnicę między osobą, a tym co nieosobowe. Osoba stanowi bardzo wysoki poziom doskonałości bytowej, pozwalający na uczynienie z niej punktu odniesienia dla innych osób. Można również podkreślić, że teorie osoby zależą od koncepcji filozofii, w które są uwikłane, zależą więc od tworzonej w danym okresie dziejów filozofii, od powiązań z ogólną teorią bytu z filozofią człowieka, z naukami szczegółowymi, z filozofią nauki, teologią, itd. Te powiązania, a często uzależnienia, są podstawą periodyzacji dziejów personalizmu. Wyrażają to szczegółowe nazwy, np.:
Personalizm egzystencjalny
Personalizm fenomenologiczny
Personalizm chrześcijański
Personalizm psychologiczny, itd.
Dominacja zainteresowania problematyką osoby uwyraźniła się na przełomie XIX
i XX wieku. Od tego czasu zaczęto wyodrębniać ten nurt filozoficzny, dodatkowo kwalifikując w nim odmiany ze względu na miejsce ich powstania, np.: europejski, amerykański, czy też: język francuski, niemiecki, angielski, itd.
Kwalifikacje te nie wpływają zasadniczo na zawartość problemową poszczególnych odmian personalizmu. Przykładem personalizmu występującego w ramach rozległej problematyki dotyczącej człowieka, jest antropologia filozoficzna Maxa Schellera.
W jej ramach zostały objęte zagadnienia wyznaczone pytaniem o człowieka, jego usytuowanie względem świata i Boga. Taką szeroką problematykę zawartą
w antropologii filozoficznej usprawiedliwiał M. Scheller powiązaniem z człowiekiem wszystkich ważniejszych problemów filozoficznych. Scheller zauważa przy tym, że od dawna używane w filozofii definicje człowieka zaczęły wyglądać w świetle tej wiedzy osobliwie. Wydaje się, że i dzisiaj diagnoza M. Schellera jest wciąż aktualna, gdyż zwraca on uwagę wynikami badań szczegółowych, że są one oparte na różnorodnych założeniach, pytaniach, metodach, procedurach uzasadnienia. Max Scheller sądzi,
że należy zbudować antropologię filozoficzną na bardzo rozleglej podstawie, obejmującej najważniejsze w historii ujęcia człowieka, które zakłada nauka, myślenie potoczne i filozofia. Wskazuje na trzy ujęcia człowieka:
Człowiek to twór Boga - tradycja judeochrześcijańska;
Tradycja antyczno - greckiej filozofii akcentuje wyniosłą pozycję człowieka, dzięki rozumowi i uczestnictwie w nadludzkim rozumie będącym zasadą świata, jego uporządkowania;
Tradycja nowożytnego - przyrodoznawstwa ukazuje człowieka jako najwyższy rezultat rozwoju planety ziemi.
Max Scheller ustala dwa pojęcia odnoszące się do nazwy człowiek.
Jedno pojęcie wyraża człowieka w aspekcie przyrodniczym jako istotę żywą, podobną do niektórych zwierząt. Drugie pojęcie - istotowe pojęcie człowieka przeciwstawia go wszystkim zwierzętom. To drugie pojęcie staje się przedmiotem antropologii filozoficznej, a jego aspekt - wyjątkowość miejsca człowieka w świecie, treścią personalizmu.
Tematyka wyznaczona pierwszym pojęciem człowieka nie może ukazać go w jego istocie swoistości. Dotyczy ona biologiczno - psychologicznego obszaru człowieka, dlatego pozwala jedynie zauważyć znaczącą różnicę między człowiekiem
i zwierzętami. Drugie pojęcie człowieka pozwala zaś ukazać istotę człowieka jako przekraczającą poziom życia oraz jego sferę ducha i osoby. Do tej sfery należą: myślenie, akty wolitywne, emocjonalne, takie jak: dobroć, miłość, skrucha, szacunek, szczęście, rozpacz, itp.
„Osoba to centrum duchowe, które jednoczy i spełnia rozmaite akty duchowe i które należy wyraźnie odróżniać od wszelkich centrów życiowych lub psychicznych. Człowiek jest indywidualnością dopiero dzięki osobie, której swoisty charakter przenika wszystkie akty i w nich się wyraża”.
Wykład 8, 09.05.2012
Antropologia filozoficzna Maxa Schellera
W ramach tej antropologii zostały objęte zagadnienia wyznaczone pytaniem
o człowieka i jego usytuowanie względem świata i Boga. (Tymona Terlecki, Krytyka personalistyczna, Warszawa 1987, s.13)
Szeroką problematykę zawartą w antropologii filozoficznej usprawiedliwia Max Scheller powiązaniem z człowiekiem wszystkich ważniejszych problemów filozoficznych. Scheller zauważa, że od dawna używane w filozofii definicje człowieka zaczęły wyglądać w świetle tej wiedzy w sposób wyróżniony. W historii trwającej 10 tys. lat jesteśmy pierwszą epoką, w której człowiek całkowicie i bez reszty stał się problematyczny, w której już nie wie (w epoce) czym jest, a zarazem też wie, że tego nie wie. (Max Scheller, Człowiek i historia, s.151)
W związku z taką oceną badań nad człowiekiem Max Scheller sądził, że należy zbudować antropologię filozoficzną na bardzo rozległej podstawie obejmującej najważniejsze w historii ujęcie człowieka, które zakłada nauka, myślenie potoczne
i filozofia.
Jacques Maritain - personalizm
Rozwinął on idee rozróżniania rzeczywistości człowieka w dwóch aspektach - osoby
i jednostki oraz porządku duchowego i doczesnego. Wykorzystał ją z czasem
w propozycji budowy nowej cywilizacji chrześcijańskiej, ukazanej w humanizmie integralnym. Maritain określa osobę jako pełną, indywidualną substancję natury intelektualnej rządzącą swoimi czynami, autonomiczną we właściwym tego słowa znaczeniu. (Trzej reformatorzy, s.30)
Podobnie więc do Boecjusza i św. Tomasza jest podkreślona najpierw indywidualność, niezbędna do bycia osobą, a więc wykluczenie realności, jakiejkolwiek ogólności
w osobie. Natura intelektualna szczególnie jest ważna w pojmowaniu osoby, stanowi nie tylko walor aksjologiczny, ale wyróżnia osoby względem innych bytów, jest to również sposób identyfikacji osoby.
W humanizmie integralnym pojawia się określenie „osoba to wszechświat o naturze duchowej, obdarzony wolnością wyborów i stanowiący tym samym całość niezależną wobec świata”.
Podkreślając uczestnictwo człowieka w niematerialnym sposobie bytowania Jacques Maritain wiąże z nią najwyższą godność os. Ludzkiej, przewyższającą cały świat materialny. Ten aksjologicznie wyrażony poziom doskonałości osoby, nie pozwala jej podporządkować jakimkolwiek instytucjom publicznym (społeczno - politycznym) ani innym zbiorowością. Nie stanowią one wartości doskonalszej niż osoba.
O doskonałości osoby świadczy również jej autonomia, która przeciwstawia się konieczności. Człowiek jako osoba mimo że podlega oddziaływaniom o charakterze materialnym, jest niezależny duchowo w wyborze swojego działania.
Osoba jest ponadto bytem samoistnym i podmiotem, co nie pozwala na traktowanie jej jako części czegoś, jakiejś całości czy wprost części społeczeństwa, czy przyrody. Uczestnicząc w świecie materii jest jednostką. Człowiek jako jednostka podlega prawom przyrody, społecznym, naturalnym i stanowionym.
Wykład 9, 16.05.2013
Jacques Maritain wykorzystuje odróżnienie osoby i jednostki, aby na tej podstawie antropologicznej podjąć w filozofii społecznej i politycznej krytykę indywidualizmu
i totalitaryzmu. Oba rozwiązania przeciwstawnie i skrajnie postrzegają człowieka.
W indywidualizmie wszystkie prawa mają chronić jednostkę, w totalitaryzmie zaś jednostka jest tylko częścią społeczeństwa. Zdaniem Maritain'a indywidualizm stawiając dobro jednostki ponad dobrem ogółu wypacza tylko hierarchię dóbr doczesnych. Natomiast gorszym błędem totalitaryzmu jest odwrócenie hierarchii dóbr i postawienie dóbr doczesnych ponad dobrami duchowymi.
Autor opowiada się za podporządkowaniem społeczeństwu człowieka jako jednostki względem dobra doczesnego. Natomiast jako osoba człowiek nie może podporządkować się społeczeństwu względem dobra ponadczasowego. Koncepcja człowieka i osoby stanowi też punkt odniesienia dla krytyki szeroko ujętej kultury współczesnej.
Koncepcja osoby według tomizmu konsekwentnego (Mieczysław Gogacz):
Problematykę osoby przedstawił w swoich publikacjach, np.: Wokół problemu osoby, Człowiek i jego relacje, Elementarz metafizyki, itd. Antropologia i teoria osoby w jego ujęciu jest metafizyką szczegółową. Ich przedmiotem jest realny byt poznawany dzięki relacji poznanych. Ten podstawowy sposób poznania człowieka i osoby jest poszerzony o kontekst wiedzy historyczno - filozoficznej, która służyła raczej precyzowaniu wyrażania skutków powstających jako wynik relacji poznania. Akt istnienia bytu osobowego i zaktualizowana przez niego w człowieku intelektualność, czynią go bytem osobowym i samodzielnym w dużym stopniu samowystarczalnym. Każdy byt, w którym są akt istnienia i intelektualność jest osobą. Gdy w istocie jest materia mamy do czynienia z osoba ludzką. Samoistne istnienie wraz
z intelektualnością na sposób pryncypium, a nie zaktualizowanego skutku to osoba boska. Akt istnienia posiada własności transcendentalne, gdy jest to byt osobowy są one w nim podstawą relacji osobowych.
(Własności transcendentalne: odrębność, jedność, realność, prawda, dobro i piękno)
Realność - na tej własności nabudowana jest miłość, która polega na życzliwym współprzeżywaniu osób i ich obecność.
Stopnie miłości:
Upodobanie (łac. complacentia) - dominuje uobecnianie się istnienia, odpowiedniość osób w ich istnieniu i istocie. W związku z istotą będzie to odpowiedniość natur.
Miłość pożądania - to wyższy poziom upodobania istnienia i ciała (wzbogacona o zachwyt dobrem to pożądanie).
Pełna miłość (łac. dilectio) - upodobanie osoby ze względu na jej istnienie, ciało i duszę. Życzliwość obejmuje wszystkie pryncypia. Pełna miłość wyraża się w służeniu osobom dla ich dobra.
Rodzaje pełnej miłości:
Przyjaźń - jest to wierność i zaufanie tak duże, że rozstanie nie wywołuje niepokoju, a raduje spotkanie i obecność
Miłość jako troska o dobro drugiej osoby (Caritas) - bezinteresowna, nieoczekująca wzajemności, ofiarna, wyrozumiała, wybaczająca, zawsze chroniąca, jest tak spokojna, że traktuje się ją jako niezależne odniesienie
Miłość powiązana z cierpieniem (Amor) - druga osoba jest wsparciem, stałą pomocą; nieobecność sprawia cierpienie, jest to też typowa miłość człowieka do Boga, wyrażająca się w tęsknocie
Miłość Boga do człowieka (agape) - całkowicie bezinteresowna, Bóg może spowodować nieutracalne trwanie tej miłości.