ANTYK - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA EPOKI

Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów

artystycznych i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna.

Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny.

Literaturę grecką można podzielić na cztery okresy, biorąc pod uwagę

gatunek literacki dominujący w danym czasie:

- epika (VIII wiek p.n.e.)

- liryka (VII-VI wiek p.n.e.)

- dramat (V wiek p.n.e.)

- epigramat (III wiek p.n.e

Gatunki literackie pochodzące ze starożytności

epopeja - "Iliada" i "Odyseja" Homera (epopeje greckie), "Eneida"

Wergiliusza (epopeja rzymska) - utwór epicki, pisany wierszem lub prozą,

ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w

przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest prowadzenie

bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji

pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie

społeczeństwa;

anakreontyk - lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę

beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa

wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI - V w. p.n.e.);

epigramat - zwięzły, utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się

aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze

niespodzianki, kontrastu lub paradoksu;

hymn - pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa,

legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w

stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg. schematu przemówienia,

poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu

przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne,

niekiedy wyznania osobiste;

dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew

obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.)

utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna;

pieśń - gatunek liryczny, wywodzący się ze starożytnych pieśni

obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje

uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie

refrenów;

tragedia - gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów

skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt dwóch

racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa

państwowego w "Antygonie" Sofoklesa); bohaterowie uświadamiają sobie tę

nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak

ze swoich dążeń; tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu,

bogactwo figur stylistycznych; tragedia wywodzi się z obrzędowych

dytyrambów na cześć Dionizosa;

mit - opowieść o stałej warstwie fabularnej wyrażającej wierzenia danej

społeczności. Mit wyraża emocje - najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój,

podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone, otrzymuje

wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym; np. przemienność pór roku zostaje

przekształcona w barwną fabułę i uzyskuje motywację przyczynową w postaci

bóstw uosabiających siły przyrody. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co

niejasne, zostaje wyjaśnione i przybliżone. Mity pełniły funkcje poznawcze

- umożliwiając interpretację zjawisk przyrody; światopoglądowe - jako

podstawa wierzeń religijnych; sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw

i rytualnych obrzędów; Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i

herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie

(niekiedy zrodzeni ze związku bóstwa i człowieka). Mit tworzy świętą

przestrzeń - miejsce, na którym żyją bogowie (np. Olimp).

Podziału literatury dokonał Arystoteles dzieląc ją na:

epikę - epopeja (Grecy); przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa

gatunki z Biblii) - w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły

wraz z narratorem;

dramat - tragedia (Grecy), komedia (Grecy), dialog filozoficzny (Biblia) -

w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na

scenie;

liryka - pieśń (Horacy-Grecy), dytyramb (Grecy), hymny (Grecy), pean

(Grecy), epigramat (Grecy), anakreontyk (Grecy), psalm i tren (Biblia).

TWÓRCY

AJSCHYJOS

U Ajschylosa przeważają partie chórowe z koryfeuszem; akcję wiedzie dwu

solistów w uroczystych dwuśpiewach. Tragedia ma charakter bardziej

liryczny niż dramatyczny. Ajschylos napisał około dziewięćdziesięciu

tragedii, z których zachowało się siedem. Najznaczniejsze to: Oresteja

(trylogia), tragedia o Prometeuszu, o wojnie z Persami. Ajschylos broni

godności ludzkiej i zasadniczych wartości humanistycznych.

ANAKREONT

Anakreont pisał wiersze o tematyce miłosnej i biesiadnej. Opiewają one

radość życia, urok beztroskich zabaw, a bożka miłości - Erosa traktuje

poeta jako dobrego kompana, którego towarzystwo się lubi, ale nie zawsze

trzeba go traktować poważnie.

EURYPIDES (480 - 406 p.n.e.) ¦

Eurypides pogłębia psychologię postaci i realizm akcji, a ogranicza

udział chóru. Zachowało się siedem jego dzieł, m.in. o Elektrze,

Ifigenii, Fedrze (Hippolicie), Medei - jak widać, bohaterami są kobiety.

Na Eurypidesie kończy się rozwój tragedii, przechodzący wyraźną ewolucję

od pierwotnego półreligijnego oratorium do wykształconej tragedii

świeckiej.

HORACY

Horacy był najsławniejszym poetą rzymskim, świadomym swej poetyckiej

wielkości ("non omnis moriar" - nie wszystek umrę). Był autorem

znakomitych wierszy, pieśni (które później nazwano odami), satyr i

listów poetyckich. Głosił mądre zasady człowieka znającego ludzki los,

człowieka, który wie, że bogactwo rzadko przynosi szczęście i że życie w

zdrowiu, spokoju i w zgodzie z własnym sumieniem znacznie pomniejsza

troski i niepokoje (podobne myśli można znaleźć w pieśniach

Kochanowskiego).

SAFONA

Wiersze Safony (np. "Pogarda dla nie znającej poezji") są pełne

poetyckiego uroku i wdzięku, sławią serdeczną przyjaźń, głęboką miłość i

życie, które dostarcza twórczych przeżyć i wzruszeń - źródłem owych

przeżyć jest obcowanie z poezją, bez której człowiek skazany jest na

miernotę i pustkę.

SOFOKLES (496 - 406 p.n.e)

Zasługą Sofoklesa jest wzmocnienie dramatyczności akcji i nasilenie

konfliktów międzyludzkich. Wprowadza postacie kobiece. Zachowało się

kilka tragedii Sofoklesa, znaczniejsze są o Edypie i Antygonie.

SYMONIDES

Wiersze Symonidesa uczą przyjmowania życia takim, jakie jest, odradzają

nadmierną troskę o przyszłość, której nikt nie zna, a każdy dzień może

przynieść zmiany na lepsze lub gorsze i zniweczyć wszelkie nasze

osiągnięcia i zamierzenia.

TYRTAJOS (Tyrteusz)

Tyrteusz pisał elegie, w których to umiłowanie ojczyzny i gotowość do

walki o jej wolność są najistotniejszymi miernikami wartości człowieka.

Od imienia poety wywodzi się termin poezji tyrtejskiej, czyli poezji

patriotycznej.

EPIKUREIZM

Materialistyczna i ateistyczna doktryna: w etyce uznająca jedynie dobra

doczesne, a jako cel najwyższy szczęście człowieka, za które on sam jest

odpowiedzialny, a którego źródłem są zwłaszcza przyjemności natury

duchowej. Utożsamiane z dobrem negatywnym (brak cierpienia będącego

wytworem ograniczonej, ciemnej umysłowości) i wskazaniami duchowymi

jakie daje światły umysł; człowiek sam jest odpowiedzialny za swoje

szczęście, a żyjemy po to, by ciągle dążyć do szczęścia; ponadto

epikureizm zakładał istnienie tylko materialnego świata i dóbr

doczesnych.

W filozofii przyrody - uważający wszelki byt za cielesny, przyjmujący

atomową budowę ciał, głoszący zasadę przyczynowości oraz tezę o

mechanicznym działaniu przyczyn. Potocznie, postawa życiowa polegająca

na dążeniu do niczym nie skrępowanego używania życia.

Epikur (341 - 270 r. p.n.e.) - filozof grecki; przedstawiciel

starożytnego materializmu, kontynuator atomistyki Demokryta.

HEDONIZM

Doktryna etyczna uznająca przyjemność, rozkosz bądź unikanie przykrości

za jedyne dobro, cel życia, naczelny motyw ludzkiego postępowania.

SCEPTYCYZM

Stanowisko filozoficzne, głównie teoriopoznawcze, odrzucające możliwość

poznania prawdy (także innych wartości - dobro, piękno) i uzyskanie

wiedzy wiarygodnej i uzasadnionej; powątpiewające ustosunkowanie się do

czegoś.

STOICYZM

W języku potocznym istnieje zwrot "stoicki spokój" - tak określamy

postawę równowagi zachowywaną nawet wobec przeciwności losu. To

określenie wywodzi się z systemu filozofii stoickiej.

Filozofia stoicka została zapoczątkowana w III w. p.n.e. w Atenach

przez Zenona z Kition. Stoicy byli materialistami i racjonalistami:

uznawali tylko jeden byt - materię, i poznanie rozumowe. Najbardziej

jednak rozwinęli myśl etyczną, przejmując od Sokratesa przekonanie o

łączności szczęścia, cnoty i rozumu.

Najwyższym dobrem jest cnota, ona zapewnia szczęście. Aby je osiągnąć,

trzeba uniezależnić się od okoliczności zewnętrznych, zapanować nad

sobą, wyrzec się dóbr przemijających. żyć cnotliwie znaczy żyć zgodnie z

naturą. Natura jest rozumna, harmonijna, boska. Naturę człowieka

stanowić nie namiętności (te są źródłem zła), lecz rozum. życie cnotliwe

jest zatem zgodne z naturą, z życiem wolnym.

Ideałem stoików był mędrzec - człowiek rozumny, szczęśliwy, wolny,

bogaty, bo mający rzeczy najcenniejsze. Mędrzec ceni tylko cnotę,

potępia zło i jest obojętny wobec dóbr nietrwałych: bogactwa, siły,

urody, zaszczytów. Dzięki temu jest niezależny i wolny.

Filozofię stoicką cechowała surowa powaga, trzeźwość, rygoryzm. Była to

jednak filozofia optymistyczna: głosiła wiarę w człowieka, w możliwość

osiągnięcia cnoty, a więc szczęścia. Pojęcie wolności wewnętrznej

człowieka jest kluczowym pojęciem etyki stoickiej.

Seneka i Marek Aureliusz należą do młodszej szkoły stoickiej. Odbiegli

oni od pierwotnego materializmu, ograniczyli filozofię stoicką do etyki

i mądrości życiowej. Wywarli duży wpływ na rozwój myśli

chrześcijańskiej. Ich pisma trafiały do szerokich rzesz odbiorców,

filozofia stawała się w ich ujęciu podporą w życiu.

POJĘCIA I HASŁA

ANAKREONTYK

Anakreontyk to lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący

pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej

chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI - V w. p.n.e.).

DYTYRAMB

Dytyramb to pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew

obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.)

utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna.

EPIGRAMAT

Epigramat to zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się

aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze

niespodzianki, kontrastu lub paradoksu.

EPOPEJA

Epopeja (epos) to rozbudowany utwór wierszowany przedstawiający

mitycznych, legendarnych, historycznych bohaterów na tle wydarzeń

przełomowych dla danej społeczności narodowej. Na plan pierwszy wysuwa

się fabuła, narrator - wszechwiedzący i obiektywny ujawnia się w

inwokacji. Styl podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów,

obfituje w realistyczne opisy ważnych przedmiotów i sytuacji. Narrator

przedstawia wydarzenia z epickim dystansem, nie komentuje ich, nie

ocenia. Rozbudowane porównania tworzące obrazy poetyckie i podnoszące

nastrój. Dokładność opisu, każda sytuacja opisywana kolejno (nie

przedstawia czynności równoczesnych). Każdy gest, szczegół. Bohaterowie

są herosami - półbogami, są wyidealizowani. Inwokacja skierowana jest

do bogów. Występuje paralelizm akcji - dwa ciągi wydarzeń, działalność

ludzi i działalność bogów (realistyczny i nadzmysłowy). O końcowym

wyniku decyduje przeznaczenie (Mojra), któremu podlegają zarówno ludzie

jak i bogowie - Mojra jest wyrazem niezmiennego porządku świata. Brak

wyraźnej różnicy pomiędzy ludźmi i bogami. Bogowie nie przewyższają

ludzi pod względem etycznym. Drobiazgowe tło polityczno-społeczne,

ekonomiczne, historyczne.

HYMN

Hymn to pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa,

legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana

w stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg schematu przemówienia,

poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu

przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne,

niekiedy wyznania osobiste.

Mit jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej. Pełni przede wszystkim

funkcje poznawcze i światopoglądowe. Mity podejmowały próby wyjaśnienia

zagadnień powstania świata i człowieka, ingerencji bogów w losy ludzkie,

oraz niepokojących, bo trudnych do wytłumaczenia, zjawisk przyrody. Mity

powstawały poza historią i poza realnym doświadczeniem.

Dzielimy je na:

- teogoniczne (poświęcone bogom i bóstwom)

- kosmogoniczne (mówiące o powstaniu świata i zjawiskach występujących

w przyrodzie)

- antropogeniczne (opowiadające losy ludzkie i ukazujące ich współudział

w tworzeniu losów świata)

- genealogiczne (przedstawiające historię głośnych rodów, które odegrały

znaczącą rolę w starożytnym świecie)

Opowieść mityczna nie wyraża treści wprost. Ważną rolę grają tu metafory

(np. mit o Syzyfie, którego praca jest metaforą bezowocnego wysięku),

alegorie (np. opowieść o Demeter i Korze obrazująca niezmienne

następstwo pór roku) i symbole (np. wieloznaczność mitu o Dedalu i

Ikarze).

---