Średniowiecze
Podział mitów:
a) kosmologiczne - wyjaśniające powstanie świata
b) teogoniczne -wyjaśniające powstanie Bogów i relacje między nimi c) antropogenetyczne - mówiące o ludziach i ich ch-ach i postępowaniu relacjach między ludźmi a bogami
d) eschatologiczne zajmujące się problemami śmierci przemijania życia pośredniego
Funkcja mitu - przekazuje ludziom doświadczenia i tworzy archetypy
Mit syntezą ludzkich doświadczeń:
„Mit o Korze”(Persefonie i Demeter) Uczy, że nieposłuszeństwo może mieć opłakane skutki. Kora ściągnęła nieszczęście nie tylko na siebie, ale na matkę, której Hades zabrał córkę.
Podobną prawdę o życiu przekazuje mit o „Dedalu i Ikarze”
„Mit o Narcyzie” opowiada o młodzieńcu, który odrzucił miłość nimfy Echo - Afrodyta ukarała go za to: zakochał się w swoim odbiciu w wodzie i umarł z tęsknoty. Po śmierci został zamieniony w kwiat- Narcyz Historia ta poucza nas, że gdy jesteśmy zimni, nieczuli wobec innych sami możemy być też tak potraktowani.
„Mit o Niobe” Przestroga przed zarozumiałością. Niobe nie doceniła radości macierzyństwa.Domagała się hołdów i została za to surowo ukarana. Śmierć dzieci i skamienienie.
„Mit o Syzyfie” Ci, którzy nie dotrzymują tajemnic mogą być skazani na wieczne cierpienie. Został ukarany. Syzyfowa praca- praca bezowocna.
Archetyp - prastary wzorzec, obraz, wzór.Archetypy są pozostałością powtarzających się doświadczeń ludzi, dziedziczone są przez nich i zakorzenione w ich podświadomości.
Przykłady archetypów z literatury starożytnej:
matki cierpiącej - Niobe skamieniała z rozpaczy po stracie dzieci.
wiernej żony - Penelopa - czekała na Odyseusza przez 20 lat oddalała swe ponowne zamążpójście uciekając się do różnych podstępów można ją też uznać za archetyp przebiegłości - by się przekonać czy na pewno przybysz jest je mężem kazała wnieść jego łoże do sypialni, tylko ona i Odys wiedzieli, że to niemożliwe, gdyż nogę łoża stanowił pień oliwny zaryty w ziemię
wiary w przetrwanie, wierności ideału - Odyseusz pozostał wierny ojczyźnie, żonie, synowi
męstwa i siły - Herkules e)
odwagi i poświęcenia - Prometeusz - jest także symbolem bezinteresowności rozwoju mądrości
głupiej i bezmyślnej ciekawości - Epimeteusz
g) nierozwagi i postawy marzycielskiej - Ikar
h) postawy racjonalnej a także pracowitości - Dedal
zazdrości - Hera
j) miłości egocentrycznej - Narcyz
k) miłości umysłowej, piękna, wdzięku - Afrodyta Eros
m) pracowitości - Hefajstos
n) zwycięstwa - Nike
Budowa eposów Homera świadczy o tym, że pierwotnie eposy śpiewano, ale powstawały już wówczas, gdy Grecy umieli pisać. Wykonywane były przez Aoidów - wędrujący śpiewacy i Rapsodów - recytatorzy. Źródłem eposów były mity, baśnie, był podstawowym gatunkiem epiki aż do czasu powstania powieści.
Cechy eposu:
Rozbudowany utwór wierszowany
Wydarzenia rozgrywają się równocześnie w świecie Bogów i w świecie ludzi. Jest to tzw. paralelizm płaszczyzn fabularnych: - Bogowie rządzą światem ludzi - ludzie zaś powiązani są ze społeczeństwem, w którym żyją.
Fabuła ma charakter epizodyczny: poszczególne elementy tekstu można czytać jako odrębne całości
Narrator: wszechwiedzący - zachowuje dystans wobec wydarzeń opowiada w trzeciej osobie - subiektywny - ujawnia się najczęściej w inwokacji
Inwokacja - rozbudowana apostrofa umieszczona na początku utworu
Styl - patetyczny, dostosowany do heroizmu czynów bohaterów przeplata się ze stylem realistycznym, szczegółowo opisującym osoby, przedmioty itp.
Utwór pisany jest heksametrem
Występują w eposie stałe epitety np. szybkonogi Achilles, gromowładny Zeus, Eos różanopalca ···············porównania Homeryckie - drugi człon jest rozwiniętym obrazem poetyckim wprowadzającym w opowieść dygresję - epizod
Retardacja - celowe opóźnienie akcji przez wprowadzenie opisów zdarzeń lub charakterystyki bohatera
Gatunki liryki:
Pean - hymn na cześć Apolina
Dytyramb - hymn na cześć Dionizosa
Anakreontyk - wywodzi się od Anakreonta: utwór wierszowany sławiący uroki życia: wino, miłość beztroską, biesiady z towarzyszami
Elegia - utwór liryki żałobnej, ale mogła mieć również inne treści np. miłosną, biesiadną, dydaktyczną, polityczną
Tren - utwór żałobny pisany
Sielanka - utwory o tematyce wiejskiej twórca Teokryt
Pieśń - Homer stroficzny, zawiera rymy
Dramat - tragedia
Komedia
Safona - najsławniejsza poetka starożytnej Grecji. Pochodziła z wyspy Lesbos, była arystokratką. Zajmowała się nie tylko poezją, ale także kształceniem młodych dziewcząt. Pozostawiła dorobek literacki w postaci 9 ksiąg. Znajdują się w nich pieśni miłosne i weselne, modlitwy oraz hymny.
Cech wierszy Safony.
Lapidarne - nawet w ocalałych fragmentach poezji kryją się złote myśli
Wyszukane słowa, bogactwo obrazów
Wątki mitologiczne np. „Do Hery”, „Do Afrodyty”
Różnorodność tematyki: miłość, przyroda, wyznania osobiste np. o córce, o bracie, o sobie, o przyjaciółkach. Safona opisywała ludzi i świat, który ją otaczał. Jej wiersze są niezwykle liryczne pełne sentencji.
Nowatorskie rozwiązania dziedzinie wersyfikacji - stworzenie strofy soficznej
Jan Kochanowski Tren VI „Safosowieńska”
Przełożył epidramat znajdujący się na grobie poetki „Z greckiego” fraszki
Maria Pablikowska - Janorzewska tomik poezji „Róże dla Safony”
Horacy - syn wyzwolonego niewolnika największy rzymski poeta. Kształcił się w Rzymie i Atenach był oficerem republikańskiej armii Brutusa w wyniku klęski Brutusa skonfiskowano mu majątek. Powrócił do Rzymu następnie zaopiekował się nim Mecenas, który podarował mu posiadłość na prowincji „Epody”, „Satyr”, „Pieśni”, „Listy” tematyka:
Miłość wzorował się na Anakreoncie miłość to właściwie miłostka, z której trzeba korzystać. Utwory miłosne poświęcił poeta 12 dziewczętom i nazwał to „Carmina 23 ks”. Poeta pisząc o miłości ma świadomość niestałości uczuć cieszy się, że uniknął cierpienia z zazdrości.
Uczta i wino - to właśnie jest sposobem na ucieczkę od smutku ono wyzwala śmiałość, pozwala wypowiedzieć skrywane dotychczas myśli, sprawia, że uczta staje się wielką przyjemnością Carpe Diem „ Hymn do Amfory” W niektórych utworach poeta przestrzega przed brakiem umiaru w piciu wina
Przyjaźń - najwięcej utworów poświęcił Mecenasowi „Nie masz”, „Ci rozum mówi”, „Nic nad przyjaźń”
Liryka refleksyjna - ody, satyry, listy - poeta zwarł elementy filozofii stoickiej i epikurejskiej
Poglądy Horacego - życie- pragnie żyć spokojnie, beztrosko chce być swobodny, niezależny, za najważniejsze szczęście uważa spokój ducha, trzeba cieszyć się tym, co niesie dzień· - - - - - - - - śmierć - nie należy jej się bać przynosi spokój, jako poeta nie umrze, gdyż jego poezja jest nieśmiertelna.
Jan Kochanowski, Jan Andrzej Morsztyn, Adam Mickiewicz
Wergiliusz - pochodził z ubogiej rodziny ojciec był garncarzem, majątek zdobył hodując pszczoły, dzięki czemu mógł zapewni synowi wykształcenie. Kształcił się w Mediolanie, Rzymie, studiował retorykę, astronomię i medycynę, jego opiekunem był Mecenas „Eneidę”
Twórczość „Wokoliki„ - obrazku z życia wiejskiego, bohaterami są pasterze wiodący sielankowe życie (grający na flecie, pasą bydło, flirtują z dziewczynami), w malowniczej scenerii w cieniu drzew, nad potokiem
„Georgiki” - utwór w całości poświęcony rolnictwu, ma charakter poematu dydaktycznego, składa się z czterech ksiąg.
Owidiusz - poeta rzymski, tworzył w Rzymie w czasach epoki Augustowskiej. Wywodził się z bogatej rodziny.
„Amores” - elegie miłosne, pełne humoru z ironią traktują miłość i problemy z nią związane.
„Medea” - tragedia wzorowana na dramacie Euklidesa
„Heroidy” - (listy Heroin) fikcyjne listy będące studium psychiki kobiecej
„Ars amatoria” (sztuka miłosna) - przewodnik sztuki miłosnej na pół żartobliwy na pół poważny.
Elegie wygnańcze - napisane w bardzo osobistym tonie. Wyraża żal, cierpienie, rozgoryczenie, ponieważ nie mógł powrócić z wygnania do Rzymu.
Tragedia antyczna:
1 Kompozycja tragedii:
Prolog
Parados - pierwsza pieśń chóru
Epejsodia - dialogi lub monologi przeplatane z tasimonami - pieśniami chóru stojącego zwykle od 3 do 5
Eksodos - końcowa pieśń chóru
2 Zasada trzech jedności: akcji, czasu, miejsca
3 Aktorzy - może występować ich trzech, tylko mężczyźni. Na początku aktorami byli sami autorzy, potem niewolnicy. Mieli odpowiednie kostiumy:
tragedia: chiton z długimi rękawami pas wysoko pod piersiami luźny płaszcz przerzucony przez ramię, obuwie na grubej podeszwie - koturny, na głowie wysoka czapka, maska tragiczna
komedia: z przodu i z tyłu często wynaturzenie postaci np. gad maska komiczna
4 Rola chóru
Zapowiada wydarzenia
Informuje o wydarzeniach z przeszłości i o tym, co dzieje się za kulisami
Komentuje rzeczywistość
Wygłasza nauki moralne
5 Konflikt dwóch racji
homartia -wina tragiczna,fałszywa ocena własnej sytuacji pogrążająca bohatera
hybris - pycha,duma bohatera zuchwałość wobec Bogów powodująca karę
katharsis - oczyszczenie
fatum
Dramat antyczny a dramat szekspirowski.
1. Złamanie zasady trzech jedności akcja może obejmować nawet kilka lat, przenosi się w różne miejsca, jest wielowątkowa
2. Wprowadzenie scen zbiorowych, przeplatanych scenami z udziałem 2-3 aktorów
3. Rezygnacja z chóru
4. Tekst podzielony na dialogi i monologi
5. Zachowanie budowy akcji tragedii antycznej
6. Świat Bogów zastąpiony został światem fantastycznym, który wskazuje bohaterom drogę do zła, ale to od bohatera zależy czy ją wybierze
7. Konflikt dwóch racji został zastąpiony konfliktem wewnętrznym bohatera.
8. Bohater ma dwie drogi wyboru, z których tylko jedna prowadzi do klęski. Wybiera właśnie tę wiedzioną ambicjami czy namiętnościami. Ponosi klęskę.
9. Złamanie zasady dekorum poprzez przemieszanie elementów tragizmu i komizmu. Wprowadzenie groteski i postaci komediowych,zastosowanie humoru i ironii dla umówienia spraw poważnych.
10. Psychologizm postaci.
Septuaginta - nazwa pierwszego przekładu Starego Testamentu z języka hebrajskiego na grecki dokonanego przez 72 tłumaczy.
Wulgata - przekład Łaciński dokonany w większości przez św. Hieronima pierwszego polskiego przekładu Bibli dokonał ks. Jakub Wojciech w 16-tym wieku.
Kosmogonia biblijna:
Jest tylko jeden przedwieczny Bóg (monoteizm), który istnieje poza czasem. Świat został stworzony w czasie 6- dni.
2. Bóg powołuje wszystko do życia swoją mocą. Siłą sprawczą jest jego słowo.
3. Bóg nadaje nazwy zjawiskom, co według tradycji wschodniej oznacza wzięcie czegoś w posiadanie
4. Bóg nit tylko stwarza świat, ale tez porządkuje dzieło stworzenia np. oddziela światło od ciemności.
5. Człowiek, który został powołany do życia jest koroną stworzenia. Został stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Bóg ustalił również różnicę płci.
6. Wszystkie dzieła Boga są dobre.
7. Stworzenie Boże jest kontynuowane dzięki pracy ludzi i prokreacji.
8Biblijne pojęcie stworzenia zakłada ciągłe wznoszenie się rozwój i dojrzewanie.
Kosmogonia mitologiczna
1. Bogowie nie są przedwieczni (politeizm) wyłaniają się z chaosu.
2. Nie ma jednego stwórcy.
3. Nie mówi się nic o tym jak długo tworzył się świat.
4. Bogowie utożsamiani są z siłami i zjawiskami natury.
5. W opisie stworzenia wzmiankuje się tylko o pojawieniu się pierwszych ludzi (ich ród wkrótce wyginie). Człowiek nabiera znaczenia dopiero po ponownym stworzeniu go przez Prometeusza.
6. Historia stworzenia łączy się z walką o władzę między Bogami.
7. Świat jest wyraźnie zróżnicowany od samego początku: istnieją na nim dobro i zło podobnie bogowie mają cechy pozytywne i negatywne.
8. Dalszy rozwój świata widziany jest jako ścieranie się przeciwstawnych sił.
Przypowieść inaczej parabola ot gatunek literatury moralistycznej przedstawione w niej postacie czy zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, postrzegane są jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw życia i kolei losów. Przypowieść ma dwa znaczenia dosłowne i ukryte (alegoryczne)
„O siewcy” - ludzie, których wiara wyparta została przez radości i troski codziennego życia symbolizuje ziarno rzucone między ciernie, zapomnieli o słowie Bożym, koncentrują się przede wszystkim na codziennych sprawach, pracy, zarabianiu pieniędzy, domie, rodzinie. Tępo życia i nawał obowiązków nie sprzyjają postawie głęboko religijnej.
„O synu marnotrawnym” - Syn marnotrawny to ten, który zbłądził, ale nawrócił się przyznał do winy i poprosił o przebaczenie. Parabola ta kładzie, więc nacisk na wewnętrzną przemianę człowieka nobilitującą go i zapowiadającą nowe życie.
„Przypowieść o miłosiernym Samarytanie” - Celem przypowieści było wyjaśnić, kogo możemy nazywać prawdziwym bliźnim. Wynika z niej, że bycie bliźnim nie zależy od piastowanej godności czy urodzenia, ale chęci służenia pomocą i poświęcenia się dla innych. Uniwersalność tej przypowieści polega na tym, że ustaliła ona na zawsze ideał człowieka prawdziwie zaangażowanego w sprawy ludzi, altruisty służącego innym pomocą. Propaguje następujące cechy:
bezinteresowność, miłosierdzie, dobroć, prawość, poświęcenie, altruizm. Aktualność: w dzisiejszych czasach brakuje tych cech, ponieważ większość skoncentrowana jest przede wszystkim na sobie.
„O faryzeuszu i celniku” - W kościele modli się dwóch mężczyzn: faryzeusz i celnik. Pierwszy z nich dziękuje Bogu za to, że różni się od innych ludzi: nie cudzołoży, nie kradnie, nie oszukuje i zachowuje post dwa razy w tygodniu. Drugi z nich błaga Boga o wybaczenie grzechów. Przypowieść ta obrazuje dwa modele ludzkiego myślenia i charakteru. Faryzeusz to człowiek, który dostrzega wyłącznie grzechy i winy innych nie widząc w swoim postępowaniu nic karygodnego stawiając w ten sposób siebie ponad innymi ludźmi jego postawa nacechowana jest pychą. Celnik to człowiek świadomy swych ułomności, otwarcie przyznaje się do grzechów i błaga o wybaczenie. Jego postawa nacechowana jest pokorą. Uniwersalność tej przypowieści polega na tym, że i dzisiaj spotykamy ludzi, którzy mają pretensje do całego świata, obwiniają innych o zło i nienawiść, podczas gdy sami dalecy są od doskonałości. Niewielu jest ludzi pokornych, którzy potrafią przyznać się do błędów. Przypowieść piętnuje następujące cechy; ślepotę, zadufanie, pychę, przekonanie o własnej doskonałości a każe naśladować pokorę, krytycyzm wobec samego siebie
Jak „Biblia” widzi istotę społeczeństwa?
a) Istotę społeczeństwa „ Biblia” rozważa w odniesieniu do człowieka wierzącego
b) Prawdziwym człowiekiem jest ten,który ufa Bogu ( Noe,Abraham,Hiob uczniowie Chrystusa,św. Paweł
c) człowieczeństwo równorzędne jest z postępowaniem według przykazań Bożych (ks. Koheleta,kazanie na Górze)
d) Życie doczesne jest jedynie etapem przejściowym, dlatego też nie należy przywiązywać uwagi do dóbr doczesnych.
e) Sprawiedliwy i bogobojny człowiek nie wątpi w mądrość Boga i słuszność jego decyzji (ks. Hioba, ks. Psalmów)
f) Istotną cechą prawdziwego człowieka jest jego pragnienie doskonalenia się wewnętrznego (czystość moralna,głęboka wiara),Które pomogą mu znieść trudy życia (listy św. Pawła)
g) Istotną cechą jest także cierpienie będące próbą, ale też drogą doskonałości duchowej
h) Człowiekiem prawdziwym będzie także nawrócony grzesznik, który zrozumiał swe błędy, żałuje za nie i prosi o przebaczenie (przypowieść o synu marnotrawnym) W Biblii nawrócenie się i przyznanie do grzechów zapoczątkowuje proces odnowy moralnej bohaterów, po którym staną się lepsi i silniejsi
i) Wybaczenie i miłosierdzie, to warunki konieczne by zostać uczniem Chrystusa
j) Bycie człowiekiem nie jest utożsamiane z trwaniem, ale z uczestniczeniem w życiu swoim i innych ludzi jak i z trudem, jaki wiąże się z tym zadaniem (ks. kapłańska, ks. mądrości, kazanie na Górze, listy św. Pawła)
k) Podstawą prawdziwego społeczeństwa powinna być miłość zarówno do Boga jak i do drugiego człowieka, tylko dzięki niej człowiek stanie się prawdziwą i pełną istotą ludzką („Pieśń nad pieśniami”, „Hymn o miłości św. Pawła”
Gatunki literackie występujące w Biblii:
Poemat epicki np. pieśń nad pieśniami
Saga rodowa - opowieść prozą przedstawiająca dzieje znanego bohatera lub całego rodu np. księga rodzaju, księgi królewskie
Kronika - księga wyjścia, księgi królewskie
Nowela dydaktyczna np. z Biblii „ Opowieść o Zuzannie i starcach” księga Daniela
Dialog filozoficzny np. Księga Hioba
Przypowieść (parabola) - przypowieść uniwersalne
Modlitwa - błagalna, dziękczynna, pochwalna np. Ewaangelia św. Łukasza
Kazanie tzw. Fragment z Biblii „ Kazanie na Górze”
List - listy apostolskie, list św. Pawła do Rzymian, do Koryntian
Satyra - satyra na upadek tyrana - księgi Izajasza
Apokalipsa - apokalipsa św. Jana
Proroctwo - proroctwo Jeremiasza, Chrystusa
Biblijne związki frazeologiczne
Hiobowe wieści
Piętno Kaina
Wieża Babel
Sadom i Gomora
Wdowi grosz
Gatunki antyczne
Cechy eposu Homeryckiego
Rozbudowany utwór wierszowany
Związki frazeologiczne
Pięta Achillesa
Syzyfowe prace
Nitka Ariadny
Róg obfitości
Paniczny strach
Stajnia Augiasza
Olimpijski spokój
Koń trojański
Puszka Pandory
„Pieśń nad pieśniami” to szereg poematów opiewających miłość oblubienicy (pasterki) i oblubieńca (króla pasterzy), którzy to tracą się to odnajdują. Forma utworu to dialog a czasem monolog oblubieńca i oblubienicy, do których przyłancza się chór, bohaterowie wygłaszają hymny pochwalne o urodzie ukochanej, ukochanego opowiadają o swych uczuciach i miłosnych perypetiach.
Oblubienica - młoda dziewczyn (pasterka), która dopiero rozpoczyna dorosłe życie, zakochana w doskonałym oblubieńcu niezwykle piękna, czysta (duchowo)
Oblubieniec - król pasterzy, piękny i dojrzały mężczyzna kochany przez wiele kobiet, jest bohaterem już ukształtowanych, nie ewoluuje
Autor tekstu nie charakteryzuje psychiki bohaterów, skupia się na ich wyglądzie, oboje opisują się nawzajem a opisy piękna kobiecego i męskiego ciała spełniają nie tylko funkcję estetyczną: wychwalając urodę ukochanego - ukochanej jednocześnie obnażają swe uczucia. Miłość oblubieńca i oblubienicy: - miłość ta ma charakter zmysłowy: kochankowie nie ukrywają fascynacji erotycznej
- oblubienica wielokrotnie deklaruje swe uczucia jest to uczucie odwzajemnione. Oblubieniec jest o wiele bardziej powściągliwy w swych uczuciach siłę jego miłości widać jednak, kiedy targuje się z braćmi oblubienicy o ukochaną (oddaje im swą winnicę)
„Hymn o miłości św. Pawła”
- tematem dzieła jest miłość Boga do człowieka i całej ludzkości, której odbiciem jest miłość ludzka ku Bogu i drugiemu człowiekowi
Człowieka, który nie zna tego uczucia Paweł uznaje za bezwartościowego i prostego
Miłość przewyższa wszelkie dary i zdolności, jakimi został obdarowany człowiek
Jednocześnie Paweł buduje wyidealizowany obraz miłości bezinteresownej skierowanej na dawanie a nie branie
Cech miłości „nie zazdrości”, nie szuka poklasku, nie znosi się pychą, nie poduszcz się bezwstydu, nie pamięta złego, wszystko przetrzyma
Hymn kończą słowa „tak, więc trwają wiara, nadzieja, miłość „ - te trzy: z nich zaś najpiękniejsza jest miłość.
.