Eugenia Prokop-Janiec, Międzywojenna literatura polsko-żydowska, Kraków 1992:

WPROWADZENIE:

- w dwudziestoleciu twórczość żydowska była na tyle ważna i interesująca, że tacy autorzy jak: Kazimierz Czachowski, Ignacy Fik, poświęcali jej wiele uwagi

- fenomen tej literatury rozwinął się w zaledwie dwa dziesięciolecia - zniszczony nagle, w pełni swej żywotności

- prasa żydowska w języku polskim to m.in.: ,,Chwila”, ,,Nowy Dziennik”, ,,Nasz Przegląd”, ,,Nowy Głos”, ,,Opinia”, ,,Nasza opinia”, ,,Miesięcznik Żydowski”

- twórczość polsko-żydowska ma charakter historyczny: ani przed dwudziestoleciem, ani po nim nie spotykamy w Polsce podobnych form aktywności artystycznej

- niekiedy nie dysponujemy żadnymi informacjami co do autorów… jedynym świadectwem pozostaje zatem twórczość

- Madeline Levine powiada w szkicu: ,,Polish Literature and the Holocaust”: ,,Uznaję za żydowskich tych pisarzy, którzy sami tak się identyfikują, zazwyczaj - poświęcając się tematom żydowskim, w tym - szczególnie tematowi holocaustu”

CZĘŚĆ I:

TWÓRCZOŚĆ KULTUROWEGO POGRANICZA:

Rozdział 1:

I:
- Adolf Jakub Cohn w 1901 na łamach ,,Izraelity” w artykule ,,Nasz dorobek literacki” proponował: ,,zawiązanie specjalnego stowarzyszenia literatury polsko-żydowskiej, otoczenie pewnym uznaniem literatów polsko-żydowskich

- wysnuł apel o stworzenie towarzystwa do krzewienia literatury polsko-izraelskiej

- w 40 lat po swoim apelu Cohn ubolewa nad ,,bezprzykładnym ubóstwem” żydowskiego dorobku literackiego w języku polskim

- w XIX wieku dążono do zastąpienia wyrazu Żyd, obciążonego pejoratywnym zabarwieniem emocjonalnym, pozytywnie waloryzowanym - Izraelitą

- nasilał się proces ,,rehabilitacji” nazwy Żyd, stosowanej jako termin neutralny bądź pozytywny

- w dwudziestoleciu międzywojennym literatura polsko-żydowska powstaje jakby na nowo

- na początku lat 20. nazwa pisarz żydowsko-polski odnoszona jest do wszystkich bez wyjątku piszących po polsku autorów pochodzenia żydowskiego

- pierwsza burzliwa dyskusja nad sztuką polsko-żydowską odbyła się w roku 1929 i związana była z działalnością Andrzeja Marka, który wystawił po polsku dramaty tłumaczone z jidysz, nazywając swe przedsięwzięcie polsko-żydowskim teatrem

- poezja polsko-żydowska rozumiana jest jako poezja żydowska w języku polskim - oznacza zatem w międzywojennej literaturze teksty spełniające 2 warunki:

* napisane w języku polskim dotyczą tematów żydowskich (kryterium tematyczne)

* autorzy ich określają się jako Żydzi i manifestują swój związek z kulturą żydowską (biograficzne kryterium narodowej i kulturowej identyfikacji twórców)

- za poprzedników i prekursorów uznawani są jedynie Alfred Nossig, Zygmunt Bromberg-Bytkowski, Jakub Appenszlak

- wpływ na ukształtowanie się pojęcia i terminu literatura polsko-żydowska mieć mogły również popularne polskie terminy literackie: literatura polsko-łacińska, romans żydowski, powieść i nowela żydowska

- literaturą polsko-łacińską nazywano napisane po łacinie utwory autorstwa Polaków lub cudzoziemców związanych z Polską i polską kulturą

- określeniami ,,romans żydowski”, powieść i nowela ,,żydowska” z kolei posługiwano się w XIX wieku w odniesieniu do wszelkich polskojęzycznych utworów o żydowskich tematach. Nazwy ,,romans żydowski” użył - jako nazwy gatunkowej - Julian Ursyn Niemcewicz

- żydostwo autorów, żydowskość utworów przejawiać się miały przede wszystkim w tematyce, w faworyzowaniu tematów żydowskich

- po roku 1933 terminy poezja, proza, literatura polsko-żydowska, poeci, pisarze polsko-żydowscy weszły do języka krytyki literackiej na łamach polskojęzycznej prasy żydowskiej

II:
- Stefan Pomer tak pisał w 1933: ,,Żyją tu i tworzą zastępy pisarzy (…) którzy wnosząc swój wkład do skarbca kultury polskiej, wzbogacając ją i rozwijając, pozostają przy tym świadomymi Żydami, kształtują w swojej twórczości tematy żydowskie i podnoszą idee i problemy nurtujące Żydostwo”

- około połowy XIX wieku, literaci-Żydzi, jeśli nawet jak Julian Klaczko, Henryk Marzbach czy Aleksander Kraushar debiutowali ,,poezjami syońskimi”, rychło odchodzili od tematów żydowskich

- wczesna proza polsko-żydowska przeważnie mierna artystycznie, czasami nawet nieporadna językowo

- Samuel Hirszhorn pisał w 1928 roku: ,,obecnie mamy nowy typ pisarzy polskich - Żydów narodowych piszących po polsku”

- obok lwowskiej ,,Chwili” twierdzą literatury polsko-żydowskiej był krakowski ,,Nowy Dziennik”

- do początku lat 30. Warszawa nie miała równie aktywnego polsko-żydowskiego środowiska artystycznego jak ośrodki galicyjskie. Krąg ,,Naszego Przeglądu” zdominowany był przez starszych, z których inicjatywy zresztą pismo powstało

- próby stworzenia stabilnego czasopiśmiennictwa stanowią ważną tendencję w dziejach polsko-żydowskiej prasy w latach 30. Największą rolę odegrał tygodnik ,,Opinia” (1933-1935), przekształcony potem w ,,Naszą Opinię” (1935-1939), który szybko zdobył sobie pozycję głównego pisma polsko-żydowskiego życia literackiego. Kierującym działem literackim pisma był Roman Brandstaetter

- niewątpliwą ambicją kierownika literackiego ,,Opinii” było też uczynienie z tygodnika organu polsko-żydowskich poetów, inspirująco oddziałującego na całe polsko-żydowskie środowisko literackie

- rozwijające się w ciągu dwu dwudziestoleci polsko-żydowskie życie literackie było bogate i różnorodne, z dobrze już wykształconymi samodzielnymi instytucjami: prasą, grupami i kręgami literackimi, krytyką

III:

- jako wyraz żydowskiej świadomości narodowej poezja polsko-żydowska podnosić powinna nie tyle żydowskie tematy, ile raczej zawierać i propagować ideały odrodzenia narodowego, tchnąć żydowskiego ducha narodowego w polskie słowo poetyckie

- Szymel przyznawał, że prawie wszyscy pisarze polsko-żydowscy są ,,powracającymi do domu” żydowskości

IV:

- manifesty literatury polsko-żydowskiej mieściły się w porządku przemian, prowadzących do przenikania się kultury żydowskiej i języka polskiego

- od przełomu wieków coraz głośniej mówiono też o rozpadzie tradycyjnej kultury żydowskiej i wzroście wpływów polskich w żydowskim życiu

- mimowiedna kultura asymilacyjna sprawi, iż świat tradycyjnego Żydostwa zniknie niepostrzeżenie

- nastąpiła szybka polonizacja języka. Ona zadecydowała o powstaniu i rozwoju polskojęzycznej prasy żydowskiej

- polszczyzna stawał się wówczas coraz popularniejsza wśród wiernych dotąd jidysz klas średnich i proletariatu, a tzw. bilingwizm zewnętrzny zyskiwał w tych kręgach rangę językowej normy

- jeśli pisarze polsko-żydowscy używali pseudonimów, nie maskowali, lecz manifestowali nimi żydowskość: Neszer, Ben Szem, Arieh, Riwka z Karkur

- pisarze polsko-żydowscy czynią wiele ,,gestów polskości”, o których głośno nie chcą rozprawiać

- znamienne były opcje kulturowe polsko-żydowskich pisarzy. Jeśli nawet twierdzili, jak Stefan Pomer, iż ,,wnoszą wkład do skarbca kultury polskiej, wzbogacają ją i rozwijają”, to przecież zdecydowanie uważali się za odrębną grupę żydowską w polskiej literaturze

- pod względem przynależności do narodu żydowskiego dojrzała część naszego społeczeństwa od dawna porzuciła cechę językową. Żydem narodowym jest każdy, kto się tej narodowości poczuwa, bez względu na to, czy rozmawia po żydowsku, hebrajsku lub językiem nieżydowskiego otoczenia

- dyskusja nad możliwościami i warunkami istnienia literatury żydowskiej w języku polskim była jednocześnie sporem o warunki i możliwości istnienia polskojęzycznej kultury żydowskiej

- nastąpił upadek literatury hebrajskiej: wskutek braku zarówno pisarzy jak i czytelników. Nie było miejscowego hebrajskiego teatru

- powszechne szkolnictwo hebrajskie objęło tylko 12,6% dzieci w wieku szkolnym; w hebrajskich szkołach średnich uczyło się w roku szkolnym 1936-1937 tylko 6,2% Żydów, uczęszczających do wszystkich gimnazjów w Polsce

- udziałem Żydów jest stały kontakt z innymi kulturami. Dalej zaś: udziałem Żydów - nie izolujących się i nie izolowanych od Europy - jest otwarcie na wpływy kultur europejskich

ROZDZIAŁ 2:

I:

- to, że w międzywojennych polsko-żydowskich kręgach literackich uznawano polszczyznę za język żydowskiej kultury, nie wiązało się bynajmniej z lekceważeniem, przemilczeniem czy z nieuświadamianiem sobie faktu, iż jest to w kulturze żydowskiej język szczególny - stanowi pomost między nią, a kulturą polską

- żydowska publiczność czytająca po polsku była do schyłku XIX wieku nieliczna (bo niezbyt liczne były wówczas spolonizowane środowiska żydowskie), miał dla pisarzy - Żydów piszących po polsku istotne konsekwencje. Podejmując tematy z życia żydowskiego musieli mieć oni świadomość, iż mówią głównie do polskiej czytającej publiczności, a także, że utwór ich ma dla tej publiczności walor żydowskiego autoportretu

- według Michała Sawickiego przejęcie przez żydów polszczyzny, miało istotne znaczenie dla strony polskiej: ze względu na język, otwierający przed Polakami zamknięty dotąd na siedem spustów świat żydowski

- według Sawickiego najlepszym środkiem budowania porozumienia byłaby literatura żydowska w języku polskim, przeznaczona dla żydowskich czytelników, do której dostęp mieliby także Polacy

- w latach 20. we Francji panowała ,,moda żydowska”

- nie będąc wspólnotą narodową, Żydzi i Polacy stawali się wspólnotą językową

- hasło polsko-żydowskiego zbliżenia poprzez sztukę miało w dwudziestoleciu także polskich zwolenników. Działalność polsko-żydowskiego teatru Andrzeja Marka dostrzeżona i wysoka oceniona została przez Boya, który w działalności takiej sceny widział spore pożytki społeczne

II:

- literatura polsko-żydowska, jako zjawisko kulturowe, fenomenem wieloaspektowym

- Chaim Low traktujący polszczyznę jako pełnoprawny język żydowski, witał program polsko-żydowskiej literatury jako naturalny i konieczny przejaw kulturowych przemian

- grupy instytucji mediatyzacyjnych, które wspólne były dla polskiego i polsko-żydowskiego życia literackiego, przyjmując za podstawę klasyfikację zaproponowaną przez Janusza Maciejewskiego. Najważniejszą rolę pełniły:

* instytucje związane z utrwaleniem i technicznymi środkami przekazu dzieł literackich, zwłaszcza wydawnictwa i prasa

* cenzura

* instytucje opiniotwórcze: krytyka literacka

- literatura polsko-żydowska musiała być związana z polskojęzycznymi wydawnictwami, nie zaś z wydawnictwami tłoczącymi w jidysz czy też po hebrajsku

- związek literatury polsko-żydowskiej z polskimi wydawnictwami można interpretować dwojako: albo jako związek w pewnym sensie ,,przymusowy” (spowodowany brakiem/słabością własnych wydawnictw), albo też - jako zupełnie naturalny, bo wypływający z językowej wspólnoty

- w polskich pismach drukowali wszyscy wybitniejsi poeci i krytycy polsko-żydowscy: Szymel, Pomer, Brandstaetter, Ekerówna, Dresdner, Fallek, Berman

- cenzorzy kwestionowali głównie teksty o przejawach antysemityzmu, pogromach, getcie

- prasa polsko-żydowska mogła być traktowana przez grono jej polskich odbiorców jako źródło informacji politycznych i ekonomicznych głównie - nie zaś kulturalnych, i że teksty dotyczące ,,zagadnień interesujących Żydów” mogły być w tej lekturze pomijane

III:
- Żydów piszących po polsku podzielić można na 3 kategorie:

• na mających pretensje do zajęcia pozycji w literaturze polskiej

• na pozbawionych tych pretensji, piszących po polsku dla Żydów, np. w prasie żydowskiej

• typ mieszany

IV:
- żydowski czytelnik polskiej literatury bywał też częstym bohaterem felietonów Słonimskiego

V:

- już w dwudziestoleciu zauważono, że literaci polsko-żydowscy to głównie pisarze młodsi i najmłodsi spośród pokoleń wkraczających wówczas do literatury. Z tego względu Chaim Low traktował twórczość polsko-żydowską jako nową tendencję o wyraźnie pokoleniowym charakterze

- byli bowiem poeci polsko-żydowscy młodszymi braćmi skamandrytów także w sensie artystycznym. Mieczysław Braun zaliczany jest do ,,satelitów Skamandra”, Szymel i Pomer niewątpliwie wyszli z poetyckiej szkoły Tuwima, a wzory z niej czerpane Szymel przeniósł także do poezji w języku jidysz. Ekerówna znów otwarcie deklarowała się jako uczennica Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej

- kult Tuwima miał w środowiskach polsko-żydowskich ogromne znaczenie. Tuwim był nowym wcieleniem Heinego, nowym wzorem pisarza-Żyda, który wyszedł ze swej sfery ku Europie

- losy literackie Tuwima, Słonimskiego, Wittlina stawały się ważnym elementem edukacji młodych

VI:
- Słonimski pochodził z bardzo poważnej, starej rodziny żydowskich uczonych i pisarzy. W odróżnieniu od plejady młodych utalentowanych poetów pochodzenia żydowskiego (Tuwim, Wittlina, Stur) odznacza się jego poezja szczerością w odniesieniu do tradycji i rasowego stosunku do otoczenia. Godność wewnętrzna utrzymuje w nim czujność nad reakcjami mimikry

VII:

- pojawienie się grupy wypędzonych z literatury polskiej było efektem procesu, który rozpoczął się już przed dwudziestoleciem. Ów mechanizm był uniwersalny w całej Europie

- w swej pracy ,,From Prejudice to Destruction, Anti-Semitism 1700-1933) Jacob Katz interpretuje ,,skandal żydowskiego artysty” jako problem wynikły w momencie powstania wolnego rynku dóbr kulturalnych i wolnej konkurencji na tym rynku. Podobnie jak w Niemczech, w Polsce ,,skandal” ów ujawnił się z całą siłą wówczas dopiero, gdy na rynku literackim pojawiła się liczniejsza grupa artystów pochodzenia żydowskiego, co pociągało za sobą możliwość większej ilości konfliktów w konkurencji o pozyskanie gustów publiczności

- twórcy pochodzenia żydowskiego zawsze byli narażeni na kwestionowanie ich równych praw do uczestniczenia w polskiej literaturze

- na początku XX wieku zaczęło przybierać charakter grupowej kampanii przeciwko ,,zażydzeniu”

- miały miejsce manifesty ksenofobii. Głośna ksiązka Tadeusza Zielińskiego ,,Hellenizm i judaizm” (1927), stanowiąca próbę radykalnego zerwania z dziedzictwem żydowskim chrześcijaństwa. W zapale ,,zgrecczenia” i odjudaizowania chrześcijaństwa autor posunął się tak daleko, że wywołał protesty wszystkich zainteresowanych środowisk: oponowali i helleniści, teologowie katoliccy i judaiści

- Klaczko, Tuwim, Słonimski są pisarzami polskimi, bo ich nie łączy żaden imperatyw uczuciowy z kulturą i historią żydowską, a wszystko z polską, natomiast Feuchtwanger, Max Brod są pisarzami żydowskimi, gdyż całą swą świadomością tkwią w Żydostwie, jako pojęciu historyczno-kulturalnym

- Leśmiana, Tuwima, Słonimskiego, Wata, Jasieńskiego, Brandstaettera, uznawanych za pisarzy polsko-żydowskiego pogranicza, spajało w grupę wyłącznie pochodzenie

- najwięcej uwagi poświęcali antysemityzmowi pisarze ,,wypędzeni”, u których konwersja syjonistyczna najwyraźniej łączyła się z porażeniem przez antysemityzm

- dwudziestolecie było okresem klęski nadziei na integrację Żydów ze społecznością Europy, na powstanie ,,unii wspólnej kultury, tworzonej wspólnymi siłami”

ROZDZIAŁ 3:

I:

- Chone Shmeruk, uznający że literatura i teatr polsko-żydowski ,,wypełniały luki” w twórczości literackiej i teatralnej nieżydowskiego środowiska

- literatura polskojęzyczna a wyraźnie przy tym żydowska była w Polsce jedynie literaturą dodatkową i uzupełniającą. Jej rozwój zależny był od polskiej literatury nie przeznaczonej w szczególny sposób dla Żydów

- wielu polsko-żydowskich autorów jest tłumaczami literatur żydowskich. Brandstaetter ubolewać będzie, że pisze po polsku

-literatura polsko-żydowska to głównie twórczość autorów drugorzędnych: Schulz, Wat, Rudnicki, Ważyk, Stern, Peiper - literackie talenty pierwszej wielkości - działają poza jej sferą

CZĘŚĆ II:

AUTOPORTRET ŻYDOWSKI:

Rozdział IV:

I:
- wyznanie żydowskości pojawiwszy się około połowy wieku XIX w twórczości pierwszej generacji literatów pochodzenia żydowskiego (np. A.J. Cohn ,,Głos Żyda polskiego”) nie było w dwudziestoleciu rzadkością także i u autorów spoza polsko-żydowskiego kręgu - na przykład u Wittlina, Tuwima, Słonimskiego

- w liryce wyznanie żydowskości przybiera postać opowieści rodzinnej

- pamięć zmarłych przodków, pamięć duchowej spuścizny, jaką pozostawili, są ważnymi elementami spajającymi łańcuch żydowskości

- dominacja poczucia wspólnoty sprawia, że dzieje rodziny widziane są jako triumf ciągłości, opartej na więzach krwi, silniejszych niż międzypokoleniowe różnice

II:
- wątki autobiograficzne przynoszą ogólny obraz zbiorowego żydowskiego losu

III:
- cykl świąt, składający się na żydowski rok, jest ciągiem pomników narodowych budowanych w czasie

- z lekcji żydowskiej historii recytowanej nieustannie w polsko-żydowskiej literaturze wyłania się obraz ludu nieszczęśliwego, cierpiącego, smutnego, tułaczego, prześladowanego, nieustannie zagrożonego, samotnego pośród innych narodów

- ,,lud wybrany - bękartem narodów”

- diaspora = niewola

- tyrteizm miewa też w polsko-żydowskiej poezji i starotestamentowy wyraz. Wyzwolenie będzie wyjściem z domu niewoli, poprzedzonym znakami, przez które już niegdyś przemawiał Jahwe

- w dialogu ,,Nie chcę być Żydem” z 1935r. Szymel wykłada ideę uniwersalnej, metafizycznej misji Żydostwa, pojawia się identyczna jak u Sartre'a formuła podwójnego uzależnienia i uwięzienia człowieka-Żyda przez Innych: ,,Za wszystko muszę płacić podwójnie. Oprócz ustalonej opłaty za prawo do życia jako człowiek, muszę dopłacać jeszcze raz tyle za prawo do życia jako Żyd. Mój litr uważają za pół litra. Dwie ręce moje - za jedną”

IV:

- polski krajobraz, Polacy, polskość uczestniczą w żydowskim losie

- motyw dwóch ojczyzn szczególnie ważne miejsce zajmuje w twórczości Maurycego Szymla. Pierwsza z ojczyzn, to polski pejzaż. Polski pejzaż ewokuje pejzaż palestyński, praca chłopów - kojarzy się z trudem chaluców

ROZDZIAŁ 5:

I:

- jednym z rudymentarnych doświadczeń ,,ja” polsko-żydowskiej literatury jest opuszczenie domu i rzeczywisty lub marzony powrót do niego po latach (perspektywa utraty)

- żydowski dom wspomniany jest jako idylla dzieci, kobiet i starców. Nie ojcom zatem, lecz matkom przypada funkcja wprowadzania w przestrzeń żydowskości

II:
- domy dzieciństwa stoją w rynkach, ciasnych uliczkach prowincjonalnych miasteczek, w zaułkach miast

- brzydki pejzaż jest zarazem pejzażem bliskim i drogim; waloryzacja estetyczna - kłóci się z emocjonalną

- miasteczka polsko-żydowskiej literatury pozostają anonimowe

III:

- pisarze często wspominają tradycyjne żydowskie święta takie jak: Chanuka, Purym, Pascha, Simchat Tora

- bardzo często pojawia się dziecięca wizja widzenia świata

- szabat bywa znakiem swoiście rozumianej żydowskiej tradycji, dziedzictwa, do którego pragnie powrócić ,,ja” polsko-żydowskiej literatury

- szabat to często jedyne znamię żydowskości w bohaterach polsko-żydowskiej literatury

- szabat to w poezji polsko-żydowskiej święto kameralne, intymne

- rodzina to intymna wspólnota

ROZDZIAŁ 6:

I:

- wybitnie nudny rozdział, totalnie o niczym ;)

II:

- żydowska bezdomność rozumiana bywa jako ,,ból ziemi”. Ów ból, to stała pamięć utraty

- w liryce sięgającej po technikę pejzażu wewnętrznego pojawiają się obrazy duszy jako odradzającej się ziemi jałowej

- tajemnica narodzin nowego człowieka to jeden z ulubionych wątków prozy palestyńskiej

- wielokrotnie powraca w niej motyw przemiany Żyda diaspory - w dumnego Palestyńczyka, bezdomnego tułacza - w ,,syna gleby i ojczyzny”

- ideał człowieka to wolny Żyd na wolnej ziemi Izraela

- śmierć w Palestynie interpretowana bywa jako rodzaj odkupienia, ofiara krwi, przez którą dokona się odrodzenie

- w literaturze żydowskiej centralne miejsce zajmuje wizja nowego życia

III:

- wyraźna fascynacja Wschodem

- zauroczenie orientem jest do pewnego stopnia, przejawem tęsknoty za naturą

ROZDZIAŁ 6:

- kluczowe doświadczenie żydowskie to poszukiwanie kształtu i sensu żydowskości w jej wymiarach prywatnym i zbiorowym, a także poszukiwanie realnej i symbolicznej przestrzeni zadomowienia, ojczyzny geograficznej i duchowej

---