Juliusz Słowacki - Genezis z Ducha

Poemat prozą Juliusza Słowackiego. powstały w 1844,  a powtórnie zredagowany w 1846 roku, wydany pośmiertnie w Lwowie w 1871 roku. Utwór jest wg J. Kleinera "autobiografią kosmiczną" w formie modlitewnego monologu, skierowanego do Boga jako świadka. Utwór pełni także funkcję analogiczną do "Księgi Rodzaju". Zgodnie z podstawową dla genezyjskiej myśli poety, spirytualityczną koncepcję wszechświata, Słowacki pojmuje jako proces wyłaniania się z absolutu duchów odwiecznie w nim przedistniejących: od biblijnej wersji różni Genezis z Ducha pogląd, że stworzenie materii dokonało się ni z woli Boga, lecz z woli samych duchów: zażądały one kształtów, gdyż pragnęły miłować Boga przez aktywność i własną zasługę - tworzyć własną swoją boskość, nie tylko statycznie być w niej. Wyłonione tak duchy dążą do doskonałości poprzez niszczenie kolejnych form i tworzenie, nowych i doskonalszych - siłą twórczą jest wyobraźnia kreacyjna i wola.
W progresywnym procesie indywidualne duchy zachowują osobową tożsamość, przechodząc od form niższych do wyższych poprzez metempsychozę, a widzialnym świadectwem reinkarnacji jest ewolucja przyrody - drabina gatunków i rodzajów biologicznych.

Genezis z Ducha jest poetyckim wykładem pierwszego etapu "rewolucji ducha", do powstania gatunku ludzkiego. Słowacki wykorzystuje w poemacie wiedzę paleologiczną i transformizm J. B. Lamarcka. Utwór różnie przyjmowany w różnych epokach - odrzucany jako "absurd" przez pozytywistów, wysoko ceniony przez przedstawicieli Młodej Polski.

Utwór stanowi esencję i ostateczną postać tworzonej i przez lata kształtowanej przez poetę filozofii genezyjskiej. Jest manifestacją "wiary widzącej" - połączenia rozumu i intuicji. Stanowi modlitewny monolog. Narrator poematu jest jednocześnie duchem opowiadającym o swojej przeszłości i duchem przedstawiającym historię świata. Słowacki przedstawia swoją spirytualistyczną koncepcję wszechświata.

Po wystąpieniu z Koła Towiańczyków w r. 1843 Słowacki stworzył własny system filozoficzny, który porządkował poglądy poety na temat istoty wszechświata i sensu istnienia. Wyłożył swoją teorię w dziele Genezis z Ducha, stąd też jest to filozofia zwana genezyjską. Zakładała ona, że wszystko co istnieje posiada duchową istotę, podczas gdy materia to tylko owoc aktywności ducha, przemijalna forma, którą duch wciąż zmienia w procesie stałego doskonalenia się. Świat jest zespołem duchowych łańcuchów - duchową istotę posiadają narody i jednostki ludzkie. Duch aby osiągnąć wyższy stopień doskonałości musi rozbić starą formę, złożyć z niej ofiarę - stąd odwieczny konflikt między duchem a jego zewnętrzną materialną formą. Ofiara jest bolesna, lecz konieczna - im bardziej bolesna tym większy postęp ducha.

W myśl filozofii genezyjskiej:

- śmierć jest zmianą formy, odrzuceniem ciała przez ducha,

- rewolucja jest zmianą formy (systemu) i osiągnięciem wyższego stopnia rozwoju,
- historia jest areną przemian ducha i tak są interpretowane dzieje narodów, państw i ludzi.

W duchu filozofii genezyjskiej stworzył Słowacki szereg liryków, m. in. Uspokojenie. Jest to wiersz o rewolucji, prezentujący właśnie genezyjską definicję. Słowacki nie przywołuje żadnej konkretnej rewolucji, wydarzenia. Uspokojenie - utwór jest właśnie uspokojeniem dla tych, którzy się rewolucji boją, przestrzegają przed nią i nazywają zdradą. Dzieło rewolucji rozegra się w Warszawie. Nie będzie to dzieło ludzkie. Zapowiedź rewolucji brzmi apokaliptycznie, przyniosą ją zorze i niebiosa, wyjący wicher aniołów. Miasto staje się sceną bitwy ciemnych mocy - rozprzestrzenianie się nowej idei. Dlaczego straszna wizja rewolucji, przewrotu sprowadza na teren walki ciemne moce, ma być uspokojeniem? Uspokojenie to genezyjska definicja rewolucji, rewolucji przyszłej, nieokreślonej.

Forma: pismo mistyczno - filozoficzne, mające charakter traktatu poetyckiego.

Słowacki określał je jako „modlitwę” - powstać miało spontanicznie, pod natchnieniem, (a nawet objawieniem, jak pisał Słowacki w liście od Jana Nepomucena Rembowskiego).

Ogółem: głosiło prawdy pozwalające mistykę poety rozumieć na prawach systemu, którego celem było objawienie całości bytu: natury i historii.

Dzieło jest wykładem systemu genezyjskiego Słowackiego.

Jego najważniejsze tezy:

1. Duch powstał ze Słowa: „Albowiem duch mój przed początkiem stworzenia był w Słowie, a Słowo było w Tobie - a jam był w Słowie.” Jest siłą stworzoną przez Boga.

Gdy duchy zażądały kształtów, stały się widzialne. Tak jedne przybrały formę światła, inne ciemności. W toku dalszego rozwoju form doszły do swojego ostatniego etapu - człowieka (Duchy są „strumieniami prac globowych, które wszystkie do ostatecznej ludzkiej formy dążyły”).

2. Duch jest w ciągłym ruchu i pracy, nigdy nie odpoczywa.

Wszystko z niego pochodzi i do niego się sprowadza: „wszystko przez Ducha i dla Ducha stworzone jest, a nic dla cielesnego celu nie istnieje”.

Łączy w sobie sprzeczne pierwiastki; dobra i zła, życie jest ich wypadkową, pozwala rozwijać się duchowi, napędza jego działania („Już jabłko mogło być wskazane człowiekowi jako symbol mający w sobie cnotę i grzech ducha własnego, już je zjadłszy można się: było z duchem winy lub zasługi połączyć”).

Ducha ma wiedzę dobrego i złego, piękna i bezkształtu.

3. Upadek ducha nie jest równoznaczny z jego regresywnym cofaniem się. Duch bowiem nigdy nie sprowadza się do form niższych, ale „leniwieje”, a jego praca staje się wolniejsza. Przeszkodą
w rozwoju może więc „upadek Ducha. Albowiem zleniwienie się jego w drodze postępu, chęć pobytowania dłuższego w materii, dbanie o trwałość i o formy wygodę”.

Gdy Duch się leni, mądrość boża zmusza go do dalszej pracy, jest jego siłą napędową.

4. Śmierć jest formą przejściową: „na globie wszystko było żywotem i przemianą - a tego, co dziś zowiemy śmiercią, to jest przejścia ducha z formy do formy, nie było.”

Bóg zezwala na ofiarę śmierci, tj. zmiany form bez pamięci o poprzednich kształtach. Przez przyspieszenie śmierci ciał przyśpieszał się pęd duchowy żywota, a śmierć jest ruiną form niedoskonałych i zapowiedzią zmartwychwstania Ducha w formie doskonalszej, nie ma żadnej rzeczywistej władzy nad stworzeniem, bo ciało jest tylko chwilową realizacją kształtu.

Śmierć poprzez ofiarę gwarantuje przeżycie i rozwój Ducha.

Poglądy Słowackiego bliskie są pojęciu metempsychozy, jednak system filozofii genezyjskiej od towiańskizmu rożni się tym, że nie uznaje on cofania się Ducha ku formom niższym (dla towiańczyków regres, wcielenie w formy niższe, był formą kary), bo Bóg zapobiegając cofaniu się form, niszczy te wcześniejsze i mniej doskonałe. Słowacki dobitnie mówi o Towiańskim, że idee genezyjskie „indyjską metempsykozą pobrudził”.

5. Ewolucja przedstawiona jest jako dążenie Ducha do doskonałości - osiągania coraz doskonalszych form.

Duch pochodzi ze Słowa, potem staje się światłem i ciemnością, potem istnieje jako góry i ocean, będący zarzewiem form i pierwszych kształtów. Genealogia ludzka przeprowadzona zostaje od ślimaka, poprzez węże, jaszczurki, insekty (w których to Duch wypracował cnoty moralne) i ssaki (mające połączone w pary cnoty insektów), do formy człowieka (posiadającego wypracowane już ostatecznie cnoty).

Bóg niszy formy pośrednie, człowieka poprzedzające, co ma utrudnić sięganie wstecz do 'etymologii' ducha i zwrócić zainteresowanie człowieka ku przyszłości, tak jak i duchowy pęd form.

Pan przydał ci jeszcze to, o czem ty nigdy nie śniłeś... udarował cię wiecznością odradzających się kształtów - mocą odradzania podobnej tobie formy... Skutkiem tej łaski, człowiek nie tracąc swej nieśmiertelności ani cząstki żadnej ze swej duchowej potęgi, odtwarza podobną sobie formę i ta staje się podobnego mu ducha mięszkaniem. Albowiem nie rodzi on ducha, tylko gotowemu się już urodzić
a podobnemu sobie duchowi podobny kształt spładza i ducha brata wniściem do widzialności obdarowywa. W owem to podobieństwie jest cała tajemnica przechowujących się cnot w rodach, które nie są jakoby z ciała w ciało ze krwią przelane, ale z prawa tego, że w podobnych ciałach tylko podobne naturą duchy mięszkać mogą, wynikają. Nieśmiertelność ta kształtów, przez śmierć uzyskana, pokazuje, iż przez ofiarę duch otrzymuje nad śmiercią panowanie, a omijając niby prawa bezwładnej materii, zwycięża je i niszczy.

6. Duch działa celowo: „wszystko przez Ducha i dla Ducha stworzone jest, a nic dla cielesnego celu nie istnieje... ”. Eliminacja chaotyczności i bezcelowości pracy wszelkiej materii podporządkowanej jednej sile twórczej, która powołuje byty do istnienia i zmiany form. Formy te są coraz doskonalsze, bo Duch działa rozwojowo, progresywnie.

7. Człowiek w filozofii genezyjskiej:

Człowiek jest finalnym celem Ducha tworzącego na ziemi. Jest zarazem tworem natury i tworem historii („Cielesne i duchowe dzieje / Mojego ducha razem pomięszane...”). Filozofia natury i filozofia historii ma punkty wspólne.

8. Historia:

„W historii ludzi powtórzyła się jak w zwierciedle cała historia ducha w przyrodzeniu”. Duch ma też wpływ na formę historii, jej systemowość, powtarzalność, kształt.

Wiedza o przeszłości dana Duchowi ma mu pomóc zrozumieć i odkryć przyszłość.

Genezis kończy się opisem Polski jako narodu wybranego, który przez swoje cierpienia może osiągnąć siłę rozwoju i przyczynić się do dalszych zmian Ducha.

str. 1

---