Francja i Europa w okresie napoleońskim, podr., s. 295 - 307, 316 - 320, oprac. RM
mapy, s. 295, 302, opisy pod il., źródła - s. 297 - 320
„Piszcie krótko i niewyraźnie” (zalecenie Napoleona dla prawników piszących konstytucję okresu Konsulatu)
„Nie chodzi tylko, aby wejść do Tuileries, rzecz polega na tym, aby tam pozostać” (łatwiej zdobyć
władzę niż ją utrzymać)
„Bardziej obawiam się rewolty z powodu braku chleba, niż bitwy z dwustutysięczną armią”
„Ani czerwonych czapek, ani czerwonych pantofli” (słowa Napoleona, w których odcina się zarówno
od radykalizmu jakobinów i sankiulotów, jak i od konserwatyzmu rojalistów - zwolenników restauracji
Burbonów oraz porządku politycznego i społecznego sprzed rewolucji)
„Cenzura jest lepsza od gilotyny”
„Mąż zobowiązany jest do opiekowania się swoją żoną, żona zobowiązana jest do posłuszeństwa
wobec męża”- z francuskiego kodeksu cywilnego z 1804 r., zwanego Kodeksem Napoleona
„Trzy dni mglistej pogody, a stałbym się panem Londynu”
„Robespierre na koniu”- premier brytyjski William Pitt o Napoleonie
1. Francja w okresie napoleońskim: okres Konsulatu i I Cesarstwa
Dwie fazy ustrojowe w historii Francji okresu napoleońskiego
- okres Konsulatu (1799 - 1804): rządy Napoleona jako I konsula
- okres I Cesarstwa (1804 - 1814/1815): rządy Napoleona I jako cesarza
B. Powrót Napoleona z Egiptu i przewrót 18 brumaire`a” 9 XI 1799 (przejęcie przez Napoleona
władzy we Francji, w wyniku obalenia rządów Dyrektoriatu)
przyczyny przewrotu 18 brumaire`a”:
▪ nieudolne rządy skorumpowanego Dyrektoriatu
▪ obawy burżuazji przed przejęciem władzy przez rojalistów oraz przed ponownym przejęciem władzy
przez jakobinów
▪ burżuazja widziała w Napoleonie silną jednostkę , która gdy uzyska szeroki zakres władzy będzie
prowadzić politykę zgodną z jej interesami
skutki przewrotu przewrotu 18 brumaire`a”:
▪ rozpoczął się w historii Francji okres napoleoński, jego pierwsza faza ustrojowa zwana Konsulatem
C. Rządy Napoleona we Francji w okresie Konsulatu i Cesarstwa (przemiany wewnętrzne we Francji
w okresie napoleońskim)
- ustrój polityczny Francji w okresie Konsulatu (założenia konstytucji z XII 1799 r.): trzech
konsulów, dominacja tzw. pierwszego konsula, czyli Napoleona Bonaparte, do którego należy
pełnia władzy wykonawczej w państwie
- umocnienie scentralizowanego charakteru administracji państwa: podział na departamenty
zarządzane przez prefektów, podział departamentów na powiaty (zarządzane przez podprefektów) i
gminy miejskie (zarządzane przez merów)
- rozbudowa aparatu policyjnego (szef policji - Joseph Fouche)
- zniesienie wolności prasy (wprowadzenie cenzury) - „Cenzura jest lepsza od gilotyny”
- polityka Napoleona zgodna z interesami burżuazji i chłopów
▪ polityka gospodarcza Napoleona zgodna z interesami burżuazji (zwycięskie wojny Napoleona
były zgodne z interesami burżuazji, rządowe zamówienia u producentów na potrzeby armii,
utrzymanie prawa Le Chapeliera - zakazu robotników do strajku i zrzeszania się)
▪ zagwarantowanie chłopom własności ziemi nabytej przez nich w okresie rewolucji
- antynapoleońska opozycja: zarówno ugrupowania radykalne (jakobini, sankiuloci - zarzucali
Napoleonowi odejście od ideałów rewolucji i politykę zgodną z interesami burżuazji) jak i rojaliści
(zwolennicy restauracji Burbonów, uważający Napoleona za uzurpatora i strażnika rewolucji)
- polityka Napoleona wobec robotników najemnych (najbiedniejszych mieszkańców miast): roboty
publiczne
- kodyfikacja prawa: przyjęcie 5 kodeksów prawa, w tym kodeksu prawa cywilnego, zwanego
Kodeksem Napoleona
▪ znaczenie Kodeksu Napoleona: potwierdzał wolność osobistą każdego obywatela, równość wobec
prawa, swobodę wyznania, nietykalność osobistą i majątkową, gwarantował m.in. ochronę własności,
swobodę działalności gospodarczej, prawo do rozwodów, wprowadzenie Kodeksu Napoleona wzmocniło
pozycję burżuazji wobec ziemiaństwa (szlachty),
Kodeks Napoleona opierał się na zasadach liberalizmu politycznego i ekonomicznego, myśli
politycznej i społecznej doby oświecenia, Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., został
przyjęty w wielu krajach Europy uzależnionych od napoleońskiej Francji i wywarł ogromny
wpływ na prawodawstwo i przemiany społeczne XIX Europy - przyczynił się do zakrojonych na
szeroką skalę przemian społecznych, takich jak wzrost znaczenia mieszczaństwa, tworzenie
podstaw społeczeństwa obywatelskiego
- konkordat Francji ze stolicą Apostolską (papieżem Piusem VI) z 1801 r. (katolicy we Francji
uzyskali gwarancję swobody wyznania i swobody kultu religijnego, Kościół uznał zmiany
własnościowe, jakie dokonały się we Francji w okresie rewolucji - utratę majątków kościelnych
- ogłoszenie cesarstwa i koronacja Napoleona na cesarza Francuzów (2 XII 1804 r. w katedrze Notre
Dame - zob. obraz j. L. David a) jako próba połączenia tradycji monarchistycznej z nowym
porewolucyjnym porządkiem społecznym i politycznym (np. przywrócenie tytułów szlacheckich)
D. Francja okresu napoleońskiego jako swoista synteza dwóch wcześniejszych okresów (okresu
przedrewolucujnego - teza, okresu rewolucji - antyteza)
2. Przyczyny wojen Francji w dobie rewolucji i w okresie napoleońskim
- dążenie Francji do rozszerzenia rewolucji oraz towarzyszących jej przemian politycznych i
społecznych na inne kraje Europy (np. zniesienie różnic stanowych i wprowadzenie równości
wobec prawa, uzyskanie przez burżuazję dominacji w życiu politycznym, społecznym i
gospodarczym)
- dążenie Francji do ekspansji politycznej (m.in. terytorialnej) i gospodarczej w Europie oraz w
krajach pozaeuropejskich
zwycięskie wojny Napoleona przynosiły francuskiej burżuazji ogromne korzyści (nakręcenie
koniunktury gospodarczej, dostawy dla armii, rynki zbytu)
dążenie francuskiej burżuazji do gospodarczego uzależnienia innych krajów (zwł. do uzyskania przez nią nowych rynków zbytu na swoje towary)
dążenie europejskich monarchów absolutnych do przywrócenia we Francji porządku politycznego i społecznego sprzed rewolucji (tzw. ancien regime) i restauracji Burbonów
antagonizm francusko - brytyjski jako szczególnie ważna przyczyna wojen w Europie w okresie napoleońskim
• brytyjsko - francuski konflikt ideologiczny, wynikający m.in. z ogromnej niechęci
angielskich konserwatystów - torysów (zob. E. Burke, Rozważania o rewolucji we Francji)
do idei rewolucji i francuskiego republikanizmu
• rywalizacja o kolonie
• rywalizacja miedzy francuską i angielską burżuazją o rynki zbytu i ekonomiczne
podporządkowanie niektórych krajów Europy (np. Hiszpanii, Portugalii)
- osobiste ambicje Napoleona Bonaparte
sprawa polska jako ideowe uzasadnienie przez Napoleona wojny z Rosją w 1812 r.
3. Hegemonia Francji w Europie w okresie napoleońskim.
- wojna Francji z I koalicją (1793 - 1797)
skutki wojny z I koalicją:
▪ korzystne dla Francji traktaty pokojowe z Prusami (w Bazylei w 1795 r.) i z Austrią w Campo Formio w
1797 r., nabytki terytorialne Francji: Niderlandy Południowe, zachodnia część Nadrenii (aż do Renu)
▪ uzależnienie od Francji Holandii, Szwajcarii, północnych Włoch, utworzenie tzw. republik siostrzanych
(krajów podporządkowanych Francji politycznie i gospodarczo): np. Republika Batawska (Holandia),
Republika Helwecka (Szwajcaria), w północnych Włoszech np.: Republika Liguryjska, Republika
Lombardzka (dawne księstwo Mediolanu), Republika Cisalpińska
- wyprawa Napoleona do Egiptu w 1798 (bitwa pod piramidami, bitwa morska pod Abukirem)
cele - dążenie do osłabienia pozycji Wielkiej Brytanii w strefie Morza Śródziemnego, bitwy:
„bitwa pod piramidami”, bitwa morska pod Abukirem (flota brytyjska dowodzona przez admirała
Horatio Nelsona pokonała flotę francuską)
- wojna Francji z II koalicją (1798 - 1801/1802): m.in. Wielka Brytania, Austria, Rosja
▪ przyczyny: zaniepokojenie Wielkiej Brytanii wyprawą Napoleona do Egiptu, dążenie Austrii i
Rosji do wyparcia wpływów Francji we Włoszech
▪ bitwy: Legnano, Magnano, Trebbią, Mantua (1799), Marengo, Hohenlinden w 1800 r.
▪ traktaty pokojowe kończące wojnę: Luneville w 1801 (z Austrią, potwierdzono postanowienia
pokoju w Campo Formio), paryski w 1801 (z Rosją), Amiens w 1802 (z Wielką Brytanią)
- wojna Francji z III koalicją w 1805 r. (m.in. Wielka Brytania, Austria, Rosja)
▪ przyczyny: dążenie Wielkiej Brytanii do ponownego pozyskania Austrii i Rosji przeciw Francji,
sprzeciw władców Rosji i Austrii wobec koronacji cesarskiej Napoleona
▪ bitwy: Trafalgar X 1805 (śmierć admirała Horatio Nelsona), Austerlitz 2 XII 1805 („bitwa trzech
cesarzy”), podr, s. 298
▪ postanowienia i znaczenie traktatu pokojowego w Preszburgu (XII 1805): cesarz Franciszek II
zrzekł się tytułu cesarza rzymskiego (jako Franciszek I zachował tytuł dziedzicznego cesarza
Austrii, którym ogłosił się w 1804 r. po koronacji Napoleona), przestała zatem istnieć Rzesza
Niemiecka, w jej miejsce w 1806 r. powstał Związek Reński (konfederacja kilkunastu państw
niemieckich, pod zwierzchnictwem napoleońskiej Francji)
- wojna Francji z IV koalicją w l. 1806 - 1807 (m in. Prusy, Rosja, Wielka Brytania)
▪ przyczyny: dążenie Wielkiej Brytanii do pozyskania Prus i Austrii przeciw Francji, dążenie Prus
do uniezależnienia krajów niemieckich od napoleońskiej Francji i rozwiązania Związku
Reńskiego
• bitwy: Jena, Auerstadt (X 1806), Iława Pruska (II 1807), Frydląd (VI 1807)
• ogłoszenie przez Napoleona blokady kontynentalnej Wielkiej Brytanii (w Berlinie, XI 1806), 306
skutki i znaczenie blokady dla Wielkiej Brytanii:
- wzrost cen żywności, kryzys nadprodukcji w przemyśle
skutki i znaczenie blokady dla krajów Europy kontynentalnej:
- kryzys nadprodukcji w rolnictwie w wyniku zahamowania eksportu żywności do Anglii
- pobudzenie wytwórczości przemysłowej w wyniku zahamowania importu towarów z Anglii
- wzrost znaczenia burżuazji kosztem ziemiaństwa
▪ ogłoszenie przez Napoleona wojny z Prusami i z Rosją „wojną polską”
• wkroczenie wojsk napoleońskich na ziemie polskie zaboru pruskiego w XI - XII 1807 i zajęcie
Warszawy
• pokój w Tylży (7 - 9 VII 1807), postanowienia: utworzenie Księstwa Warszawskiego,
przystąpienie Rosji i Prus do blokady kontynentalnej Wielkiej Brytanii, uznanie przez Rosję i
Prusy Związku Reńskiego
- ekspansja napoleońskiej Francji we Włoszech (utworzenie Królestwa Włoskiego w 1805,
detronizacja Burbonów w Królestwie Neapolu)
- ekspansja napoleońskiej Francji na Płw. Iberyjskim (wkroczenie wojsk napoleońskich do
Portugalii, Hiszpania) oraz antyfrancuskie powstanie w Hiszpanii (od 1808), bitwa pod
Samosierrą w 1808 r. (szarża polskich szwoleżerów)
- polityka dynastyczna Napoleona: Hieronim (król Westfalii od 1806), Ludwik (król Holandii
od 1806), Józef (król Neapolu, od 1808 król Hiszpanii), Joachim Murat- szwagier Napoleona (od
1808 r. król Neapolu), małżeństwo Napoleona z Marią Ludwiką z Habsburgów i narodziny
„Orlątka”(Napoleona II)
- wojna Francji z V koalicją w 1809
▪ przyczyny: dążenie Austrii i Wielkiej Brytanii do wyparcia wpływów napoleońskiej Francji z
Płw. Iberyjskiego, Włoch, i Europy Środkowej, dążenie Wielkiej Brytanii do przezwyciężenia
ustanowionej przez Napoleona blokady kontynentalnej
▪ bitwy: Wagram, Raszyn (książę Józef Poniatowski)
▪ pokój w Schonbrunn (postanowienia: utrata przez Austrię dostępu do M. Adriatyckiego oraz ziem
zabranych w III rozbiorze Polski - powiększenie Księstwa Warszawskiego, małżeństwo
Napoleona z córką cesarza Franciszka I - Marią Ludwiką
- wyprawa Napoleona na Rosję w 1812 r. i koniec hegemonii Francji w Europie
4. Załamanie się hegemonii Francji w Europie i upadek Napoleona (zob. Lew Tołstoj, Wojna i
pokój) - przyczyny, przebieg i skutki wyprawy Napoleona na Rosję w 1812
▪ przyczyny: rywalizacja Rosji i napoleońskiej Francji o hegemonię w Europie Środkowowschodniej,
wystąpienie Rosji z blokady kontynentalnej Wielkiej Brytanii, zaniepokojenie cara Aleksandra I z powodu
powiększenia Księstwa Warszawskiego w 1809 r., obawy cara Aleksandra I spowodowane dalszymi
obietnicami Napoleona wobec Polaków
▪ ogłoszenie przez Napoleona wyprawy na Rosję II wojną polską
▪ znaczenie bitwy pod Borodino (7 IX 1812), jej skutkiem było wkroczenie Napoleona do Moskwy
▪ Napoleon w Moskwie (połowa IX - połowa X 1812)
▪ taktyka „wojny szarpanej” i partyzanckiej głównodowodzącego wojsk rosyjskich Michała
Kutuzowa
▪ wpływ „rosyjskiej zimy” na klęskę armii napoleońskiej
▪ odwrót spod Moskwy i klęska armii napoleońskiej (bitwa nad Berezyną - XI 1812)
- wojna Francji z VI koalicją (zawiązana na przełomie 1812/1813 r., tuż po zakończonej klęską wyprawie
Napoleona do Rosji, uczestnicy VI koalicji: m. in. Rosja, Wielka Brytania, Austria, Prusy, państwa niem., wł.
▪ bitwa pod Lipskiem - „bitwa narodów” (16 - 19 X 1813), śmierć (w rzece Elsterze) księcia
Józefa Poniatowskiego
▪ wkroczenie wojsk koalicji do Paryża (31 III 1814), abdykacja Napoleona (6 IV 1814) i
przyznanie mu na własność wyspy Elby
▪ restauracja Burbonów - powrót Burbonów na tron francuski (w osobie Ludwika XVIII)
- „sto dni Napoleona” (1 III 1815 - 22 VI 11815) i wojna Napoleona z VII koalicją
▪ powrót Napoleona z Elby do Francji w celu ponownego przejęcia władzy
▪ zawiązanie VII koalicji w celu ponownego obalenia Napoleona
▪ zmieniające się tytuły gazet paryskich w miarę zbliżania się Napoleona do Paryża, po wylądowaniu z
Elby w marcu1815 r.:
Potwór korsykański wylądował.
Uzurpator wkroczył do Grenoble.
Bonaparte zdobył Lyon.
Napoleon zbliża się do Fontainebleau.
Jego cesarska mość oczekiwany jest jutro w swoim wiernym Paryżu”
▪ bitwa pod Waterloo (18VI 1815): pokonanie wojsk Napoleona przez wojska brytyjskie (książę
Artur Wellington) i pruskie (gen. G. Blucher)
▪ II abdykacja Napoleona (22 VI 1815) i powrót Burbonów - Ludwika XVIII
▪ osadzenie Napoleona przez Anglików na Wyspie św. Heleny, gdzie zmarł w 1821 r.
„Robespierre na koniu”- premier brytyjski William Pitt o Napoleonie
„Jakimże romansem było moje życie”
„Trzy dni mglistej pogody, a stałbym się panem Londynu”
5. Sprawa polska w okresie napoleońskim. Księstwo Warszawskie (odrębna notatka)
6. Kongres wiedeński (1814 - 1815), jego postanowienia i znaczenie (odrębna notatka)
7. Znaczenie epoki napoleońskiej w dziejach Europy.
- Napoleon wykorzystał ideały rewolucji francuskiej („wolność, równość, braterstwo”) do realizacji
swoich wielkich ambicji politycznych oraz zapewnienia Francji mocarstwowej pozycji w Europie,
zaś francuskiej burżuazji dominacji w życiu gospodarczym Europy
- w krajach uzależnionych w okresie napoleońskim od Francji rozpoczął się proces zakrojonych na
szeroką skalę przemian społecznych i gospodarczych, których źródłem było m.in. wprowadzenie
Kodeksu Napoleona, tj. francuskiego kodeksu cywilnego opartego na ideałach oświecenia i WRF
(najistotniejsze przemiany: likwidacja poddaństwa osobistego chłopów - chłopi uzyskali wolność
osobistą, likwidacja podziałów stanowych - wprowadzenie równości wobec prawa, wzrost
znaczenia burżuazji w poszczególnych krajach Europy)
- na przemiany społeczne i ekonomiczne w Europie także miało wpływ wprowadzenie przez
Napoleona blokady kontynentalnej Wielkiej Brytanii - w Europie kontynentalnej pobudziło
wytwórczość w wyniku zahamowania importu towarów z Anglii, wywołało kryzys w
rolnictwie (w wyniku zahamowania eksportu żywności do Anglii), wzrosło znaczenie
burżuazji kosztem ziemiaństwa
- wpływ epoki napoleońskiej na świadomość narodową Włochów, Niemców, Polaków oraz
narodziny romantyzmu; przejawy, np.: narodziny nacjonalizmu niemieckiego w epoce
napoleońskiej (J. G. Fichte, Mowy do narodu niemieckiego), programu politycznego
zjednoczenia Niemiec i Włoch (risorgimento) w państwach narodowych, ożywienia dążeń
niepodległościowych Polaków*
- w okresie napoleońskim w krajach Europy kontynentalnej zaczęły kształtować się tendencje
rewolucyjne i narodowo - wyzwoleńcze, mające ogromne znaczenie dla całej epoki
romantyzmu i znajdujące swoje odzwierciedlenie w takich wydarzeniach jak np. powstania
narodowe Greków, Belgów, Polaków (powstanie listopadowe), powstanie dekabrystów w
Rosji, Wiosna Ludów
- ukształtowanie się białej (np. w świadomości Polaków) i czarnej (np. w świadomości Anglików,
Hiszpanów) legendy napoleońskiej i jej oddziaływanie na świadomość zbiorową mieszkańców
poszczególnych krajów Europy (Napoleon - „wyzwoliciel” czy „ciemiężyciel” i „podpalacz
Europy”?).
* Znaczenie epoki napoleońskiej w historii Polski i Polaków, np.
- wpływ epoki napoleońskiej na świadomość narodową Polaków i specyfikę polskiego romantyzmu
(rozbudzenie dążeń niepodległościowych, powstania narodowe - listopadowe i styczniowe
- odzwierciedlenie białej legendy Napoleona w literaturze polskiej (np. w Mazurku Dąbrowskiego,
w twórczości A. Mickiewicza (np. Pan Tadeusz, ks. I, w. 892 - 905, ks. XI, w. 1 -78)
- ożywienie dążeń niepodległościowych Polaków w okresie napoleońskim (w związku z powstaniem
Legionów Polskich we Włoszech oraz Księstwa Warszawskiego) i ich wpływ na działalność patriotyczno -
powstańczą w epoce romantyzmu (powstania listopadowe i styczniowe)
- ukształtowaniu się białej legendy Napoleona w świadomości zbiorowej Polaków towarzyszyły
narodziny mitu Francji jako państwa zawsze przychylnego Polsce i sprawie polskiej na arenie
międzynarodowej
- przemiany gospodarcze i społeczne na ziemiach polskich w okresie napoleońskim: nie tylko w
Księstwie Warszawskim (zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, wprowadzenie równości wobec
prawa, francuskiego kodeksu cywilnego) ale także w zaborze pruskim („edykt październikowy” w
1807 r. - zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, reformy Steina - Hardenberga),
- najistotniejsze przemiany polityczne, prawno - ustrojowe oraz zmiany przynależności
państwowej na ziemiach polskich w okresie napoleońskim:
▪ utworzenie Księstwa Warszawskiego jako zalążka odrodzonego po rozbiorach państwa
polskiego (utrata przez Prusy i Austrię części obszaru zagarniętego w rozbiorach Polski)
▪ nadanie konstytucji Księstwu Warszawskiemu (druga konstytucja w historii Polski)
▪ rozbudzenie dążeń niepodległościowych Polaków w okresie napoleońskim oraz istnienie przez
kilka lat Księstwa Warszawskiego spowodowało podjęcie na Kongresie Wiedeńskim decyzji o
utworzeniu namiastek państwowości polskiej - takich jak Królestwo Polskie i Wolne Miasto
Kraków, oznaczało to unieważnienie konwencji rozbiorowej z 1797 r. , która deklarowała
„wymazanie na wieczne czasy z mapy i pamięci ludzkiej” nazwy Polski
5