Demografia ludności świata

Demografia to nauka zajmująca się ludnością żyjącą na określonym terenie, wyznaczonym przez osobę badającą. Bada w ujęciu statystycznym jej liczebność, strukturę wieku i płci, określa stan cywilny, strukturę zatrudnienia, rasy, narodowości oraz wiele innych czynników, które dają całościowy obraz danego społeczeństwa.

Pierwsze definicje ludności określały ja na ogół jako ogół mieszkańców jakiegoś określonego terytorium lub w globalnym ujęciu - całej Ziemi. Ludność to inaczej mówiąc dowolny zbiór ludzi, wydzielony ze względu na specyficzne kryteria:

• socjologiczne - na podstawie przynależności do określonej warstwy społecznej,

• przestrzenne - na podstawie zamieszkiwanego terytorium,

• ekonomiczne - na podstawie wykonywanego zawodu.

Ludność jest zbiorem dynamicznym, stale zmieniającym swoją strukturę, właściwości oraz liczebność w wyniku ciągłego przepływu osób w czasie. Problemem w klasyfikacji jest często praktykowany dzisiaj zwyczaj zamieszkiwania w innym miejscu niż miejsce zameldowania, zwłaszcza, gdy dotyczy to sezonowym przebywaniem za granicą osób podczas powszechnego spisu ludności. Wszelkie migracje są zatem powodem sfałszowania wyników badań demograficznych.

Demografowie czerpią wiedzę na temat ludności z trzech głównych źródeł:

1. powszechny spis ludności - daje pogląd o liczebnym stanie ludności i jej cechach. Można dzięki temu określić dwie cechy ludności:

1. de iure - ludność zamieszkała, czyli według zameldowania

2. de facto - ludność faktycznie przebywająca w chwili sporządzania spisu w obrębie danej jednostki terytorialnej.

Warunkiem przeprowadzania spisu jest niewielka mobilność ludzi, dlatego też nie przeprowadza się go w okresie świątecznym, wakacji, ferii oraz weekendów, gdyż wówczas wiele osób wyjeżdża poza miejsca swojego zamieszkania. Stanowi pierwsze stadium statystyczne. Według założeń ONZ powinny być przeprowadzane co 10 lat równocześnie we wszystkich krajach.

2. ewidencja bieżąca ludności - pozwala określić stan ludności, prowadzi rejestrację zawieranych małżeństw, rozwodów, urodzin oraz zgonów w czasie miedzy spisami powszechnymi,

3. inne źródła - są to źródła wtórne, jak np. dane gromadzone przez ZUS.

Powyższe źródła dają obraz poszczególnych domostw. W kwestionariuszach zawarte są pytania i liczbę osób w danych przedziałach wiekowych, o płeć zamieszkujących w danym mieszkaniu osób, o ich statusie materialny, zatrudnieniu, liczbie lat, dacie urodzenia, stan cywilny itp. Na tej podstawie bada się przede wszystkim trzy istotne cechy:

1. dynamikę - składają się na nią:

• ruch naturalny,

• migracje,

• ogólne zmiany ludności spowodowane narodzinami i zgonami,

rozmieszczenie - składają się na nią:

• rozmieszczenie i gęstość w stosunku do rozwoju ekumeny,

• rozmieszczenie i gęstość w stosunku do układów osadniczych,

• systemy miary rozmieszczenia ludności,

• strukturę - składają się na nią:

• cechy fizyczne - struktura płci, wieku, rasowa,

• cechy społeczno-ekonomiczne - stan cywilny, posiadanie rodziny, stopień wykształcenia.

DYNAMIKA LUDNOŚCI:

Każde społeczeństwo zmienia się w sposób dynamiczny. Wciąż zachodzą różne zmiany ilościowe i jakościowe.

Zmiany ilościowe dotyczą głównie liczby ludzi w danej społeczności lub na danym terenie. Zmiany te wynikają przede wszystkim z dwóch podstawowych cech:

• urodzenia - liczbo nowo urodzonych dzieci na danym obszarze w określonej jednostce czasu. Obejmuje zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Liczba noworodków jest określana przeważnie na podstawie różnych współczynników, między innymi:




2. współczynnika dzietności,

3. współczynnika reprodukcji netto (bierze pod uwagę tylko matki i córki),

4. współczynnika reprodukcji brutto.

• zgony - liczba zanotowanych zgonów, zarówno osób dorosłych jak i noworodków. Obecnie zauważa się spadkowy trend umieralności ze względu na polepszenie warunków sanitarno - higienicznych oraz zaawansowaną medycynę. Niestety z powodu rozwoju cywilizacyjnego widoczna jest nadumieralność mężczyzn.

Na podstawie zgonów i urodzeń dla celów statystycznych, porównawczych i analitycznych powstało kilka współczynników:

• współczynnik przyrostu naturalnego = liczba urodzeń żywych - liczba zgonów

(może przyjmować wartości dodatnie lub ujemne)

• obrót naturalny = liczba urodzeń żywych + liczba zgonów

• 
  
  

Zgony i urodzenia oraz struktura płci warunkuje pewne charakterystyczne układy tzw. piramid wieku. Piramida wieku to graficzne przedstawienie podstawowych charakterystyk danej społeczności: wieku i płci. Demografowie wyznaczyli trzy charakterystyczne piramidy, określające specyfikę ludności:

1. typ progresywny - o kształcie zbliżonym do trójkąta równoramiennego; charakteryzuje społeczeństwa młode o stałym wzroście liczebności osób, urodzenia przeważają tutaj nad zgonami, czyli tzw. społeczeństwa młode,




2. typ zastojowy - opisuje społeczeństwa, w których liczba zgonów i urodzeń jest sobie równa w danym roku lub bardzo zbliżona. Są to społeczeństwa, których liczba ludności nie zmienia się zbytnio,




3. typ regresywny - cechuje społeczeństwa, w których przeważa liczba osób w wieku poprodukcyjnym, wówczas notowana jest niewielka liczba urodzeń




Piramidy wieku są zatem kształtowane przez zgody i urodzenia, ale również przez migrację. W piramidach wieku wielu krajów widoczne są wcięcia, które mogą, jak w przypadku Polski, oznaczać utratę ludności na skutek działań militarnych.

Ponieważ społeczeństwa są dynamiczne, wyróżnia się trzy fazy jej rozwoju:




1. faza 1 - z wysokim współczynnikiem urodzeń i zgonów, charakteryzuje kraje, w których brak kontroli urodzeń, odznaczają się one przerostem ludności; kraje biedne i nisko rozwinięte, jak np. Etiopia,

2. faza 2 - duży spadek umieralności, ale i również liczby noworodków. W tej fazie znajdują się kraje średnio rozwinięte,

3. faza 3 - niski współczynnik umieralności i urodzeń, w tej fazie znajdują się kraje bogate, wysoko rozwinięte.

MIGRACJE:

Migracją nazywamy każdą zmianę miejsca pobytu lub zamieszkania, która polega na przekroczeniu pewnej granicy terytorialnej, np. miasta, wsi, gminy czy kraju. Migracje są spowodowane kilkoma czynnikami. Jednym z nich jest przeludnienie danego terenu. Wówczas liczne jednostki podejmują decyzję o przeniesieniu się w inne miejsce w celu poszukiwania lepszych warunków. Z tym łączy się przeważnie czynnik biedy. Ludzie zmieniają miejsce pobytu dla podniesienia warunków bytowych i znalezienia lepszej pracy. Tak też często dzieje się teraz, kiedy ludzie masowo wyjeżdżają za granicę do krajów wysoko rozwiniętych, by zapewnić sobie i swojej rodzinie godziwe warunki i wyższe zarobki. Przeważnie najpierw wyjeżdża głowa rodziny, a następnie jedzie pozostała część rodziny. Ponadto wyjeżdżają głównie ludzie młodzi, którzy nie założyli jeszcze własnej rodziny. Wzrost liczby migracji był spowodowany również zniesieniem pańszczyzny chłopów oraz dyfuzją innowacji do najniższych warstw społecznych.

Migracje możemy podzielić według różnych kryteriów:

1. odległość:

• wewnętrzne - przemieszczenia w obrębie granic kraju, przekraczanie jedynie wewnętrznych granic jednostek terytorialnych (miast, wsi, powiatów, gmin itd.),

• zewnętrzne - polegają na przekroczeniu granicy państwowej, regionu (np. Unii Europejskiej) lub wręcz przemieszczenie się na inny kontynent,

2. kierunek:

• miasto
  
  inne miasto,

• miasto
  
  wieś,

• wieś
  
  miasto,

• wieś
  
  inna wieś,

3. przyczyny:

• ekonomiczne - przede wszystkim zarobkowe, poprawa warunków życiowych,

• pozaekonomiczne - polityczne, głównym powodem są ścigania i represje ze strony władz,

4. sposób organizacji:

• dobrowolne - czyli z woli samego emigranta, dobrowolne,

• przymusowe - w wyniku nacisku ze strony władz, z przyczyn religijnych, politycznych lub etnicznych, spowodowane nowymi wielkimi inwestycjami na danym obszarze ( np. budowa olbrzymiej zapory z elektrownią wodną na rzece Jangcy) lub katastrofami (np. Czarnobyl w 1986 roku),

5. czas trwania:

• stałe - zmiana miejsca zamieszkania na stałe,

• czasowe - polegają na czasowej zmianie miejsca pobytu:

• okresowe - podejmowane w konkretnym celu, np. studia, zarobek,

• sezonowe - w ściśle określonych porach, np. sezon turystyczny, plemiona pasterskie,

• codzienne - tzw. wahadłowe, są to krótkie przemieszczenia, podejmowane w ciągu jednej doby, np. codzienne dojazdy do pracy,

6. charakter prawny:

• legalne - w pełni zgodne z obowiązującym prawem,

• nielegalne - niezgodne z obowiązującym prawem państwa.

WZROST LICZBY LUDNOŚCI:

Na przestrzeni dziejów liczba ludności przedstawiała się mniej więcej tak, jak na poniższym wykresie:




Rozwój ludności był początkowo przez bardzo długo czas powolny. Zaznaczały się jedynie niewielkie wahania, jednak można powiedzieć, iż liczba ludności Ziemi była stosunkowo stała i niewielka. Jeszcze 6 tysięcy lat p.n.e. Ziemia była zamieszkiwana jedynie przez około 5 mln ludzi. Ale już w 100 roku n.e. było już 210 mln osób. W ciągu następnych 1 500 lat, czyli około roku 1 600 n.e. nastąpiło podwojenie liczby ludności do około 486 mln. Później wzrost mieszkańców naszej planety przebiegał w sposób logarytmiczny. I tak 50 lat później było już 556 mln ludzi, w 1850 roku - ponad 1 mld, 1950 roku - 2,5 mld, 1990 roku - 5,2 mld a w 2004 roku - znacznie ponad 6 mld.

Tak więc dzieje ludzkości pod względem demograficznym można podzielić na trzy okresy:

1. od pojawienia się człowieka do połowy XVII wieku - bardzo powolny przyrost liczby ludzi ,

2. od XVII wieku do roku 1950 - wzmożony wzrost liczby ludności świata,

3. po 1950 roku - nagły i szybki wzrost liczby ludności, eksplozja demograficzna.

To dynamiczne zwiększenie się liczby mieszkańców naszej planety było spowodowane różnymi czynnikami. Przede wszystkim zmniejszyła się liczba zgonów ze względu na rozwój medycyny. Zwiększyła się przeżywalność noworodków, co doprowadziło do zwiększenia się liczby ludności. Ponadto rozwój nauki i techniki pozwolił na wprowadzenie nowych upraw w miejsca, w których dotychczas gospodarka rolna nie była możliwa („zielona rewolucja”). Pojawiły się nowe środki wspomagające rolnictwo, dzięki czemu możliwe stało się wykarmienie większej liczby ludzi. Dodatkowo podniosła się higiena życia poprzez dostęp do różnych środków higieny osobistej i środków czystości. Spowodowało to gwałtowny wzrost zaludnienia, między innymi w Azji, która stała się najludniejszym kontynentem świata. I tak wyróżniamy 5 obszarów o największym zaludnieniu:

1. Azja Wschodnia - Chiny, Japonia, Korea, Tajwan (ponad 26% ludności),

2. Indie wraz z krajami przyległymi - około 20% ludności,

3. Indonezja i Filipiny - około 9% ludności,

4. Ameryka Północna - ludność skoncentrowana w wielkich zespołach metropolitalnych,

5. Europa Zachodnia - ludność skupiona w miastach.

Ze względu na przeludnienie kontynentu azjatyckiego, władze Chin wprowadziły ograniczenia populacji poprzez regulacje prawne dotyczące modelu rodziny. Obecnie obowiązującym modelem rodziny jest 2+1, czyli rodzice z jednym dzieckiem.

W Polsce na przestrzeni lat model rodziny ulegał zmianom:

• przed wojną 2+10/12 (tradycja),

• po wojnie 2+3/4,

• za czasów Gierka 2+1,

• potem 2+samochód/pies,

• obecnie 2+2.

W wyniku rozwoju w wielu państwach nastąpiło samoistne ograniczenie liczy dzieci w rodzinach z różnych względów. Ponieważ ludzie młodzi stawiają teraz przede wszystkim na karierę zawodową, kobiety rodzą dzieci bardzo późno, przeważnie jedno dziecko, lub też nie maja dzieci wcale. Niektóre małżeństwa nie chcą mieć dzieci póki nie będą w stanie zapewnić im podstawowych dóbr. Coraz częściej także stosowanie przez wiele lat środków antykoncepcyjnych opartych na bazie hormonów przez młode kobiety prowadzi do utraty płodności. Taka sytuacja występuję przede wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych.

Z drugiej strony znajdują się kraje, w których wciąż tradycja wielodzietnej rodziny jest praktykowana. Są to przede wszystkim biedne Kraje Trzeciego Świata. Mamy tam do czynienia z eksplozją demograficzną, częstymi wojnami z powodu przeludnienia, brakiem dostępu do podstawowych środków czystości oraz pożywienia. Aby poprawić tą sytuację, wiele organizacji humanitarnych wysyła do tych miejsc misjonarzy i wolontariuszy, którzy edukują lokalną ludność, dodatkowo zaopatrując ją w wiele niezbędnych środków.

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

---