ADAM STANISŁAW NARUSZEWICZ herbu Wadwicz (ur. 20 października 1733 - zm. 8 lipca 1796 w Janowie Podlaskim) - polski historyk i poeta, biskup smoleński w latach 1788-1790, biskup łucki w latach 1790-1796, sekretarz Rady Nieustającej w latach 1781-1786, jezuita, senator. Studiował w szkole jezuickiej w Lyonie, po powrocie do kraju objął profesurę w Akademii Wileńskiej, a potem Collegium Nobilium. Od 1770 był redaktorem Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych. Bliski współpracownik króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwolennik Konstytucji 3 maja. Po przystąpieniu króla do Targowicy zgłosił także swój akces do niej, jednak z zastrzeżeniem że nie będzie sprawował jakichkolwiek funkcji publicznych. Pobierał, jak większość otoczenia Stanisława Augusta Poniatowskiego stałą pensję z ambasady rosyjskiej (jurgielt).Pisał dzieła historyczne i wiersze. W jego twórczości dominuje klasycyzm, ale widać ślady barokowych skłonności do komplikowania form. Uznanie przyniosło mu tłumaczenie na język polski Tacyta oraz napisanie takich dziełjak Historia narodu polskiego czy Dzieje prehistoryczne. Od 1775 był biskupem koadiutorem smoleńskim (ze stolicą tytularną Emaus), a od listopada 1788 formalnym ordynariuszem diecezji smoleńskiej. W listopadzie 1790 został przeniesiony na biskupstwo łuckie. W 1791 był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.
SATYRA - należy do gatunków dydaktycznych, wywodzących się z antyku. Najbardziej znane są satyry Horacego, Persjusza i Juwenalisa, które były pisane heksametrem i miały postać swobodnej gawędy satyrycznej, pouczającej, operującej subtelnym komizmem, lub napastliwej lub dosadnej. Poruszano w nich tematy obyczajowe, polityczne i literackie.
W XVIII w. największą sławę zdobyły satyry Nicolasa Boileau - Desperaux. Utwory literackie tych twórców stały się źródłem inspiracji w zakresie zarówno formy jak i tematyki dla późniejszych satyryków, także polskich.
W antycznej literaturze rzymskiej wyróżniamy 2 odmiany tego gatunku:
-horacjańska- ”pogodnie uśmiechnięta”, charakteryzuje się wyrozumiałością wobec krytykowanych wad i ułomności ludzkich, unika konkretnej krytyki i posługuje się dowcipem, parodią, ironią.
-juwenalisowska - zjadliwa, ostra nagana ludzkich wykroczeń i braków świata. Rzadko komizm, częściej nieustępliwy atak, dosadna karykatura rzeczywistości, gniewny sarkazm, parodia i ironia, a obok tego także obelga, niekiedy groźba.
Na polskim gruncie satyry były tekstami stychicznymi, pisanymi wierszem sylabicznym, regularnym, najczęściej 13- lub 11- zgłoskowym.
Cechy wspólne dla satyry jako gatunku to krytyczne przedstawienie i napiętnowanie,
z dążnością do skompromitowania i ośmieszenia różnorodnych, negatywnych zdaniem autora, zjawisk rzeczywistości i działań ludzkich, ukazanych nawet z pewną przesadą, oraz ton moralizatorski i typizacja. Główną domeną satyry (gawędy satyrycznej) jest więc krytyka
i negacja, atakowanie przejawów zła. Charakterystycznym rysem wyłaniającego się z satyry obrazu świata jest pewna jednostronność przedstawianej rzeczywistości, jej deformacja osiągana poprzez komiczne lub złośliwe wyolbrzymienie albo pommniejdszenie, nieadekwatną zmianę proporcji, przejaskrawienie braków. Ukazywany jest świat „w krzywym zwierciadle”, akcentowane są jego niedostatki, niedociągnięcia, przejawy negatywne, godne pogardy i potępienia. Obraz ten wyrasta z przeświadczenia autora - satyryka o szkodliwości, niestosowności lub wręcz paradoksalności pewnych zjawisk i postaw, które zostają przez niego tak jednostronnie ukazane po to, by zauważył to również czytelnik satyry, by udzieliło mu się poczucie autora, na koniec wreszcie, by stwierdził potrzebę, a nawet konieczność zmian istniejącego stanu rzeczy.
U źródeł satyry jako gatunku znajdujemy więc postawę braku akceptacji ułomnej rzeczywistości, niezgodę na zepsucie świata ujawniające się: w obyczajach, stosunkach społecznych i postawach światopoglądowych, w orientacjach politycznych, w zachowaniu pewnych grup i osób, a także w języku - w sposobach mówienia i pisania. Satyra realizuje swą dydaktyczno - wychowawczą funkcję poprzez krytykę negatywnych postaw i nieaprobowanych zjawisk.
SATYRA jest gatunkiem synkretycznym pod względem rodzajowości literackiej : autorzy satyr mieli poczucie szkodliwości zjawisk, sytuacji i zachowań, które z oburzeniem piętnowali i ośmieszali, nad istnieniem których ubolewali - stąd czynnik liryczny/uczuciowy w ich utworach. Przedstawiali w sposób narracyjny te sytuacje, scenki, działania - był yo czynnik epicki. Nie akcentuje się równie mocno czynnika dramatycznego.
Ze względu na formę podawczą (różne rodzaje monologu lub dialogu) wyodrębniamy satyry:
- monologowe - p. mówiący to autor (lub bohater liryczny będący porte - parole autora); obserwujemy środki lirycznej perswazji, przejawy uczuciowego zaangażowania.
- dialogowe - panują tu konstrukcje dramatyczne, jednak w wypowiedzi bohatera istnieją też wyraźne elementy epickie, a także przejawy liryzmu.
Oprócz satyr monologowych i dialogowych wyróżniamy także:
- abstrakcyjne - treści moralistyczno - filozoficzne, ponadczasowe, uniwersalne cechy ułomnej natury ludzkiej.
- konkretne - nasycone realiami obyczajowymi, społecznymi i politycznymi właściwymi dla danego czasu historycznego i terenu.
Autorzy wykorzystują w satyrach chwyty karykatury, groteski, posługują się środkami komizmu, takimi jak: dowcip, kpina, ironia, persyflaż (drwina o pozorach uprzejmości), parodia, pastisz, stosują inwektywy - dosadne określenia, nieraz także groźby.
MIEJSCE SATYR W DOROBKU POETYCKIM NARUSZEWICZA
Naruszewicz jest przede wszystkim lirykiem, którego obszerna twórczość liryczna reprezentuje wiele nurtów tematyczno - stylistycznych, jednak największe uznanie znajdowały wśród czytelników i badaczy jego satyry, najlepiej znane i najwyżej cenione. Stanowią one znikomą ilościowo część jego spuścizny poetyckiej. Naruszewicz napisał 8 satyr - przeważają wśród nich monologowe, z charakterystycznym dla poety rozmachem epickim i obecnymi czynnikami dramatyzmu.
SWOISTA ORYGINALNOŚĆ TEMATYCZNA SATYR NARUSZEWICZA
Satyry Naruszewicza przedstawiają wielobarwny obraz ówczesnego życia obyczajowego, społecznego, politycznego w kraju w latach siedemdziesiątych XVIII wieku, kreślą też stan kultury umysłowej społeczeństwa polskiego tych lat. Naruszewicz naśladuje teksty autorów obcych, nadając im typowo polski styl, nasycając je rodzimą treścią, osadzając je w konkretnych realiach ówczesnej rzeczywistości. Stosował typizację postaci, wzbogacając je jednak indywidualizującymi rysami, wyposażał je w cechy przejawiające się właśnie w czasie, który obserwował, umieszczał sugestywne szczegóły dotyczące wyglądu, zachowania, sposobu życia ludzi różnych stanów i kondycji, płci i wieku.
Szczegółowo i barwnie przekazany został tryb charakter i warunki ówczesnego życia - zarówno wielkopańskiego, jak i szlacheckiego, mieszczańskiego czy chłopskiego. Naruszewicz ukazuje przy tym niezwykle trafnie zróżnicowanie mentalności obyczajowej: stosunku do religii, mody, lektury, małżeństwa, stylu życia dworskiego, a także politycznej- postaw wobec aktualnych zagadnień publicznych i spraw kraju, targanego wówczas burzliwymi wydarzeniami konfederacji barskiej i dzielonego przez 3 sąsiednie mocarstwa
w wyniku zawartej w Petersburgu umowy rozbiorczej z dnia 5 sierpnia 1772 oraz ratyfikowania traktatów podziałowych 30 września 1773 na rozbiorowym sejmie delegacyjnym w Warszawie, zdominowanym przez ludzi cynicznych i zdemoralizowanych zdrajców i sprzedawczyków, żądnych władzy i bogactwa.
TYPY SATYRYCZNE
Naruszewicz - satyryk dokładnie śledzi środowiska terytorialne i społeczne, ukazuje w sposób mniej lub bardziej dokładny charakterystyczne dla tych czasów typy ludzkie występujące w danych środowiskach. Przeważa tu technika szkicowego kreślenia postaci satyrycznych. Najdokładniej przedstawiony został FIRCYK - specjalny gatunek eleganta i strojnisia, który był niezwykle charakterystyczna postacią życia obyczajowego w Europie XVIII wieku. Fircyk w satyrach Naruszewicza to sfrancuziały dworak, wytworny elegant, strojniś i modniś, chcący wzbudzać podziw swym wykwintnym strojem, mający swego krawca, szewca, i innych rzemieślników, którzy znali jego gust i dostarczali mu swych wytworów często na kredyt, z płonną zwykle nadzieją późniejszej zapłaty. Jest to bowiem nie tylko dumny potomek magnackiego rodu (Szlachetność), lecz często drobny naciągacz, gotów dla zdobycia pieniędzy na prawienie pochlebstw bez pokrycia, zdradę, fałszerstwo i podstęp. W razie „wpadki” ucieknie przed odpowiedzialnością. Fircyk jest też uprawiającym podbój kobieciarzem i karciarzem, człowiekiem pragnącym wzbudzić zainteresowanie towarzystwa szokującymi poglądami, a nawet ostentacyjną impertynencją w zachowaniu. Udaje erudytę, jako „mędrek” narzuca swe zdanie innym, wypowiadając się na tematy, w których w istocie się nie orientuje, mając bardzo powierzchowne wiadomości. Dla Naruszewicza jest on też żądnym użycia epikurejczykiem.
Wiele wcieleń w satyrach Naruszewicza posiada też typowy SZLACHCIC, zwykle konserwatysta, w satyrze Pochlebstwo zwany kulfonem. Raz widzimy go „na pokojach”, tzn. na dworze królewskim. Gdzie wyraża swą wrogość wobec wszelkich postępowych zmian, raz jako szlachcica przybyłego z prowincji z racji rozprawy sądowej do Warszawy, nie ukrywającego swej ignorancji i wzbraniającego się skutecznie przed pożyteczną lekturą. Inna typowa postać przeciętnego szlachcica to ziemianin prowadzący ospały, pasożytniczy tryb życia, człowiek pozbawiony jakichkolwiek głębszych zainteresowań, poza troską o stan własnych finansów z dzierżawy karczmy.
W satyrach Naruszewicz spotykamy również liczne przedstawienia fałszywego POBOŻNISIA. Ten hipokryta, będący smutna pozostałością poprzedniej epoki, manifestujący swą rzekomą nabożność, cieszył się szacunkiem zwłaszcza na prowincji, gdzie był uznawany za świętego człowieka. Naruszewiczowski „świętoszek” i zabobonnik pojawia się w satyrze Głupstwo jako gryzipacierz, liżący pokosty na świętych obrazach, uderzający głową w podłogi kościelne, przestrzegający postów, sypiący jałmużny. Jednocześnie jest on groźnym „wilkiem w baraniej skórze”, człowiekiem podstępnym i dwulicowym, który kryje pod „nabożną opończą” swoje zbrodnicze postępki (łgarstwa, pieniactwo, zdzierstwo). Gorszy się jedynie cudzym zachowaniem, sobie zaś wybacza wszystko. Wznieca burdy, nie unika pijatyk i rozpusty, rozsiewa fałszywe pogłoski o bliźnich, pożycza pieniądze na lichwiarski procent, a sam nie oddaje długów, korzystając w ten sposób z cudzej krzywdy i straty.
Postać samowolnego, butnego MAGNATA utrzymującego cały dwór poddanych sobie ludzi została dokładnie przedstawiona w Pochlebstwie w osobie Lamy, pierwszego męża stanu bogini kraju pochlebców. Narzędziem jego prywaty są „urzędnicy ziemscy, powiatowi” oraz ludzie rekrutujący się z biednej szlachty, tzw. gołoty. Lekceważą oni istniejące prawa, , na rozkaz swego protektora biorą udział w zorganizowanych przez niego zajazdach, rugach, burdach i innych aktach samowoli. Inne przejawy tej magnackiej „opieki” to mecenat, prowadzący do estetycznego i moralnego zwyrodnienia sztuki.
Stan prawny w latach siedemdziesiątych XVIII wieku wzbudzonym dramatycznymi wydarzeniami dobrze obrazują nieuczciwi juryści. Wielokrotnie migawkowo pojawia się postać nieuczciwego patrona - przekupnego adwokata, który dla swego zysku łamie prawo, zachęcając swych klientów do oszustw, a innych doprowadzając do bankructwa. Spotykamy w satyrach literata cierpiącego biedę, nie mogącego wyżyć z pracy pióra. Kreśląc te typy satyryczne, autor ukazuje swą dezaprobatę swoją dezaprobatę do przejawianych ówcześnie
w Polsce postaw wywodzących się z konserwatyzmu, zacofania umysłowego
i prowincjonalizmu oraz, z drugiej strony, z nowomodnego kosmopolityzmu, snobizmu, cynicznej obojętności bywalców salonów na wszystko, co nie dotyczyło bieżącej mody, przyjemności łatwego, wygodnego życia lub co nie wiązało się z doraźnym zyskiem. Obserwujemy przy tym szczególną wrażliwość Naruszewicza na postawy, które były wynikiem obłudy. Autor rozpoznaje ją jako jedną z głównych chorób tego czasu w Polsce, obok gadulstwa, rozluźnienia moralności, niedouczenia, prymatu własnego interesu i obojętności szlachty na losy ojczyzny.
Osiem swych satyr Naruszewicz napisał wierszem stychicznym 13 - zgłoskowym (7+6)
o rymach parzystych aa bb.