I. Satyra jako gatunek literacki:
Ogólna charakterystyka twórczości satyrycznej:
- satyra: 1) nazwa pojedynczego gatunku literackiego, historycznie ukształtowanego, którego proces rozwojowy został dawno zamknięty; nazwa gawędy satyrycznej
→ pierwiastek satyryczny jest tu czynnikiem konstytutywnym
2) swoista jakość ideowo- artystyczna, mogąca ujawniać się w różnych, pod względem gatunkowym, utworach; realizuje się ona przy pomocy specjalnie dobranych środków, a jest wyrazem krytycznej, negatywnej postawy pisarza wobec istniejącej rzeczywistości
→ może dochodzić do głosu w licznych utworach literackich jako
- cele: - obrazowe napiętnowanie i drwina zwalczanych objawów życia społecznego
- ośmieszenie i skompromitowanie postaci reprezentującej pewne typowe wady
- poważne funkcje polemiczne i wychowawcze
- obraz świata o rysach wykrzywionych i przejaskrawionych
- budowa: - rozmaite formy i struktury językowe o wyrazistej ujemnej ekspresji
→ parodia, groteska, karykatura
Dwojakie zadania i kształt literacki satyry:
1) utwory satyryczne w głównej mierze nastawione są na krytykę rzeczywistości, na wydobywanie i demaskowanie, literacki osąd i potępienie jej „ciemnych” stron
2) bezpośrednio, lub pośrednio, krytyka ta zmierzać w kierunku propozycji nowego, pozytywnego ideału moralno- obyczajowego, społecznego czy politycznego
→ obok krytycznego, posiada charakter dydaktyczny, nauczający, moralizatorski
- kształt literacki- trzy pierwiastki: 1) dydaktyczny
2) liryczny
3) epiczny
→ od sposobu wykonania każdej z tych części oraz od wzajemnego ich stosunku zależy wartość artystyczna satyryczna
Adres społeczny satyr:
- nie były kierowane przeciwko konkretnym ludziom, lecz przeciw wadom
→ adres bezosobowy/ ponadczasowy
typizacja- „ujęcie zjawisk powszechnych bez ryzyka przypadkowości wynikającej z indywidualizacji”
Kryzys gawędy satyrycznej i jego źródła:
- założenie: szlachtę należy wychować i przekonać bo od niej zależy zaaprobowanie postulatów i powodzenie reformy
- rewolucyjna, powstańcza Warszawa: zdrajców i wrogów pociągano do o s o b i s t e j odpowiedzialności → dydaktyka straciła rację bytu w czasach, gdy jedynym lekarstwem były szubienice, nie kazania
II. Problematyka satyr Naruszewicza:
„Pionier demokracji antymagnackiej”:
- tendencja związana z programem reformy państwa i społeczeństwa, uzdrowienia stosunków politycznych i wychowania obywateli Rzeczypospolitej na nowych zasadach
→ poprzez krytykę anarchii i przewagi magnackiej prywaty nad interesem i dobrem ogółu; krytykę obyczajów szlacheckich i ciemnoty społeczeństwa, modnej cudzoziemszczyzny i rozpasania moralnego
- krytyka magnaterii i jej wpływu na zaprzedane masy szlacheckie
- satyryczny opis obyczajów dworu magnackiego
Rzeczpospolita pochlebców:
- Pochlebstwo: - ironiczny i parodystyczny opis groteskowego kraju i pałacu upersonifikowanego Pochlebstwa
- atakowana jest saska przeszłość
- potępiany jest panegiryzm pochlebców i upodlająca się na dworze szlachta
- krytyka skierowana jest przede wszystkim w magnackich adresatów panegirycznej literatury
- drwina z płatnych pisarków, opiewających awanse życiowe magnatów, czyniąc z nich ważne i godne powszechnej wiadomości wydarzenia
Krytyk szlacheckich rządów i obrońca warstw pracujących:
- Satyra: - to także alegoryczne przedstawienie stosunków wewnętrznych Rzeczypospolitej
- Reduty: - pesymistyczna charakterystyka współczesnego społeczeństwa polskiego
- potępiane jest rozbawienie i beztroska stolicy w obliczu zagrożenia
- wielokrotnie oskarża niesprawiedliwość stanową
W kręgu tradycji staropolskiej:
- całokształt krytyki Naruszewicza przedstawia kompromisowe stanowisko ideologów Oświecenia wobec szlachty i magnatów:
→ krytykując obyczaje i moralność klasy panującej, domagając się pewnego zreformowania stosunków społecznych i występując w obronie ludzi pracy, nierzadko stali na gruncie feudalnego porządku, który chcieli jedynie ulepszyć a nie zmienić
- np. Szlachetność: - bez podważania samej zasady szlachectwa, krytykuje tych, którzy należą formalnie i prawnie do szlachty, ze względu na swoje czyny i sposób życia nie zasługują jednak na szlacheckie tytuły
→ odnowienie ideałów etycznych staropolskich moralistów
Przeciw sojuszowi fircyków i sarmatów:
- paradoksalny związek łączący kosmopolitycznego fircyka i prowincjonalnego szlachcica jest związkiem organicznym
→ wspólny stosunek do ojczyzny, poglądy na sprawy społeczne, wartość wykształcenia;
- oba przypadki, przy całej swej odmienności, spotykają się z podobnymi zarzutami i zyskują podobną ocenę satyryka
- oba przypadki zaopatrzone są w wartość literackiego i realistycznego odtworzenia życia szlachty
„Sarmatyzmu dziwy”:
- w ciemnocie i prymitywizmie moralnym szlachty słusznie dopatrywał się Naruszewicz konsekwencji politycznych, uznał, że niski poziom kultury i brak wykształcenia przynosi szkodę samej szlachcie, jak również Rzeczpospolitej
- np. w Chudym literacie: - przytoczony dialog, jakby wzorowany na Krótkiej rozprawie Reja, w którym wzajemnie wyrzucają sobie nieróbstwo szlachcic i ksiądz
- wykpione horyzonty myślowe współbraci (romanse i przepowiednie)
Sprzeczności oświeconego jezuity:
- krytycznie ustosunkowywał się Naruszewicz również do duchowieństwa, nie wdając się, co prawda, w szczegóły, zadowalając się złośliwymi aluzjami
- dążył do kompromisu między dawnymi wartościami etycznymi, cnotą i religijnością przodków a oświeceniowymi postawami intelektualnymi i obywatelskimi
-wysoko cenił i gloryfikował staropolską religijność, gwałtownie potępiając nowinki filozoficzne wyrosłe z racjonalistycznego i humanistycznego ducha nowej epoki, uważając, że są one przyczyną zła czasów mu współczesnych i nieomalże głównym źródłem deprawacji moralnej społeczeństwa
Bohaterowie redutowej maskarady:
- z wyjątkową niechęcią prześladował rozpróżniaczoną, chulaszczą młodzież → stanowiła ona, podobnie jak „sarmaci”, zaprzeczenie ideałów pedagogicznych ówczesnych reformatorów
- jej cechy skupia popularny fircyk → najwyraziściej zarysowany typ satyryczny w utworach Naruszewicza:
- w Pochlebstwie: prawi wszystkim damom jednakowe komplementy
- w Sekrecie: arcyplotkarz
- w Szlachetności: pyszałek
- w Głupocie: nowomodny zoil
- z szyderczym potępieniem spotykają się też takie obyczaje młodzieży jak: karciarstwo, zbytek, trwonienie pieniędzy, życie ponad stan [ <lol> ]
- z poczuciem obywatelskiej i pisarskiej odpowiedzialności zaakcentował społeczną szkodliwość hulaków i wydrwigroszy
→ wiele miejsca zajmują w Satyrach problemy ogólno- etyczne, moralistyczne utyskiwania na zło czasów współczesnych i ich negatywny osąd, krytyka obłudy, braku bezinteresowności, nieumiejętności dotrzymywania tajemnic itp.
III. Warsztat satyryczny Naruszewicza:
Formy podawcze. Dialog:
- wewnętrzna organizacja materiału językowego i literackiego Satyr uzależniona jest od ich gatunkowego charakteru i strukturalnych właściwości
* głównie m o n o l o g, urozmaicany wstawkami dialogowymi:
wzbogacany poetyckimi walorami tekstu:
- zagęszczenie epickich epizodów
- charakterystyki postaci
- lapidarność wypowiedzi
realizuje się on (monolog) jako:
- pochodzący bezpośrednio od autora wykład moralistyczny (np. Wiek zepsuty)
- przemówienie (np. Szlachetność)
- konstrukcje ww. pokrewne/ mieszane
- d i a l o g zajmuje w Satyrach pozycję drugorzędną (np. Chudy literat, Małżeństwo)
→ lecz nawet tam, gdzie się pojawia, sprowadzony zostaje do prostego zestawienia dwóch monologów
- częściej występują krótkie dialogi p r z y t o c z o n e w obrębie narracji autorskiej:
w rozmowie bierze udział sam narrator; to tylko formalna odmiana monologu- ma charakter podwójnego przytoczenia: słów własnych i odpowiedzi współrozmówcy
relacja zasłyszanego, rzeczywistego czy rzekomego, dyskursu osób trzecich
→ reprezentowana w Satyrach głównie przez rozmowę prowincjonalnego amatora nowości wydawniczych z księgarzem w Chudym literacie
(żywioł dialogowy najsilniejszy spośród analizowanych utworów)
Monolog autorski i jego rodzaje:
→ głównie próby wyzyskania wewnętrznych możliwości formy dialogu:
p r z e m ó w i e n i a: skierowane do konkretnej, jednostkowej, lub typowej postaci; trzy rodzaje przemówień:
1) przemówienie o kształcie apostrofy, lub dedykacji, zwrócone do rzeczywistej osoby, poza utworem literackim
2) przemówienia, których adresatami są postaci fikcyjne, istniejące jedynie w obrębie danego utworu, spełniające określone funkcje w jego konstrukcji
a) mogą być równorzędnymi partnerami narratora, do których ten zwraca się omawiając jakieś zagadnienie lub charakteryzując poszczególne zjawiska (np. w Redutach- miły Walek)
b) lub obiektami satyrycznych wycieczek autora, atakowanymi bezpośrednio ze znaczną siłą i gwałtownością
p r z y t o c z e n i a wypowiedzi postaci literackich czy sfingowanych, lub sparodiowanych tekstów
- zmieniają radykalnie perspektywę satyryczną przez dopuszczenie do głosu krytykowanych postaci, które tym samym same siebie charakteryzują
- wprowadzają żywy element samooskarżenia, przez co wyraźnie zaostrzony zostaje akcent satyryczny utworu
m o d y f i k a c j a struktury „abstrakcyjnego ja mówiącego”
- swoiste rozdwojenie narratora
→ w pełni reprezentując rzeczywistego autora, posiada sporadycznie odsłaniane cechy postaci literackiej, głównego bohatera utworu, które to cechy traktuje z ironią, powiększając dystans między indywidualnością autora, a jego literackim wcieleniem i konkretyzacją (m.in. Reduty i Chudy literat)
Konstrukcja Satyr Naruszewicza:
→ jest w znacznym stopniu określona przez przewagę monologu autorskiego i jego zmienne kształty
→ potrzeby dydaktyczne i przerost moralizacji wykształciły w Satyrach budowę luźną (podobną kazaniu, rozprawie, czy gawędzie)
- oś konstrukcyjna/ moment wiążący → t e m a t lub zaznaczony w tytule p r o b l e m
- rozpatrywany przy pomocy szeregu przykładów/ opisu różnych wariantów krytykowanego zjawiska
- spajany i dopełniany przez moralistyczny komentarz/ odautorska interpretację i ocenę przedstawianych faktów/ charakteryzowanych postaci
Metafora na usługach satyry:
→ u podstaw konstrukcji satyry leżeć też może (jak w Redutach) m e t a f o r a , oraz jej obrazowe i literackie konsekwencje
→ w Redutach: - maskaradowa przebieranka i pochód; przesuwanie się poszczególnych postaci, samodzielnych figurek gorzkiej narodowej maskarady
- postaciom reprezentującym pewne typowe wady społeczne przysługuje strój i maska, zakrywające ich prawdziwe oblicze
Dalsze elementy konstrukcji. Portrety satyryczne:
- portrety satyrycznych bohaterów, najbardziej wydatne i literacko aktywne elementy konstrukcji Satyr, kształtowały głównie dwa czynniki:
retoryczność monologu autorskiego, powodująca statyczność postaci scharakteryzowanych bezpośrednio
dążenie do uzyskania sylwetki jak najbardziej ogólnej, przesadnie stypizowanej, co wyklucza elementy jednostkowe, zindywidualizowane, bogate w szczegóły realistycznego
- budowa charakterystyki większości postaci opiera się na zasadzie wyliczenia cech rzeczywistych lub karykaturalnych (ewentualnie opisu groteskowych czynności)
→ w y l i c z e n i e: - wzbogacało, jednocześnie poniekąd spłycając problematykę satyryczna
- element wypełniający luki narracji; element rozbudowujący perspektywy satyrycznej krytyki
Język Satyr:
- najaktywniejsze źródło ekspresji satyrycznej
- środki wyrazu użyte w Satyrach w głównej mierze określają ich artystyczny charakter
- język Naruszewicza (zwłaszcza Satyr) wyrósł z sarmackiej tradycji
→ rubaszność, drastyczność, obsceniczność
- „grubość” językowa wspomaga o b r a z o w o ś ć, bliski związek z potocznością, bystrość obserwacji, ciętość zwrotów, soczystość porównań
→ „jędrny język”; pełnia wymiarów języka Naruszewicza
Deminutiva i inne formy słowotwórcze:
d e m i n u t i v a:
- kategoria gramatyczna zdrobnień szczególnie przydatna jest do wyrażania ironicznej dezaprobaty, drwiny czy pogardy
- pomniejszając wagę spraw/ przedmiotów są naturalnym narzędziem karykatury
- czasem służą pogłębieniu przeciwieństw (ubóstwo- sława w Chudym literacie)
- bywają pogłosem sielankowego sentymentalizmu
→ oznaczają wówczas w pełni pozytywny, uczuciowy stosunek autora wobec opisywanych spraw czy zjawisk (np. czeladka, kmiotek)
a u g m e n t i v a (zgrubienia): np. synal, łbica, szablisko
- wyrażają w sposób spotęgowany drwinę lub pogardę autora
- dają efekty patetyczne
wyrazy z ł o ż o n e, urabiane do celów satyrycznych:
- narzędzie ironii/ szyderstwa
- przeważnie mają charakter obelżywego epitetu, siła spotęgowana jest przez
s y n t e t y c z n o ś ć i l a p i d a r n o ś ć wyrażenia (np. darmostoj, gryzipacierz)
nazwy/ nazwiska z n a c z ą c e, o wydźwięku ironicznym, czy nawet obelżywym
„Słownik Naruszewicza”:
- umiał Naruszewicz wyzyskiwać dla celów satyrycznych również zasoby istniejącego już języka; zwłaszcza:
→ wyrazy formą i znaczenie sugerujące emocjonalne stanowisko autora:
- wyzwiska
- przekleństwa
- połajanki
→ wyraz emocjonalnego zaangażowania, głębokiej niechęci/ pogardy wobec opisywanego zjawiska
→ zawierają pewien ładunek metafory, naturalnej w języku potocznym, która przez swą syntetyczność eliminuje szerokie omówienia poszczególnych kwestii, potęgując lapidarność stylu Satyr
np. „ (…) pomów z kowalem
By ci gębę łokciowym zagwoździł bratnalem”
Dwojakie właściwości składni poetyckiej Satyr:
- w składni satyr Naruszewicza realizują się dwie sprzeczne tendencje:
l a p i d a r n o ś ć i dążność do k o n d e n s a c j i w formie retorycznego rozczłonkowania tekstu i rozbicia go na odrębne fragmenty, oraz w konstruowanych na wyraźne potrzeby utworu aforyzmach, sentencjach, stwierdzeniach ogólnych, przysłowiach:
- retoryczne wyodrębnienie i usamodzielnienie sensu wypowiedzi poszczególnych wersów
- wyliczanie i szeregowanie problemów
- najwartościowszymi środkami lakonizmu językowego Satyr są aforyzmy i sentencje
- paralelizm wyliczeń
- anafora
- przysłowia: znaczenie utrwalone przez tradycję, głębsze niż sens dosłowny; zastępują rozległe omówienia, które lapidarnie wypunktowują i komentują
wyszukane i zawiłe i n w e r s j e:
- niektóre z nich mimowolnie pogłębiają ironiczny wydźwięk tekstu
n i e s k ł a d n o ś ć i chaotyczność w budowie niektórych zdań, pogmatwanych i niedopracowanych, czasem nawet niechlujnie zniekształconych
Obrazowość językowa i literacka w Satyrach:
- konstrukcje literackie:
p o r ó w n a n i e: służy uplastycznieniu i ukonkretnieniu omawianej sprawy, sprowadzeniu jej do wymiarów prostszych i niejako materialnie bardziej uchwytnych
obraz/ obrazowa metafora/ wypowiedź zmetaforyzowana: fakty i czynności abstrakcyjne ujęte nierzadko w formułę odwołującą się do konkretnych plastycznych i ruchowych skojarzeń
→ zamiast stwierdzić, że ktoś nadmiernie chlubi się znakomitością swojego rodu, zarzuca mu Naruszewicz, że „co raz to w oczy swoją mitrą chluśnie”
animizacja
reifikacja
technika groteski literackiej, parodia, hiperbola (m.in. w Redutach i Chudym literacie)
Źródła i wzory literackie:
→ określenie s k ą d czerpał Naruszewicz pomysły i motywy satyryczne oraz jak je przetworzył; ustalenie s t o s u n k u jego satyr do dotychczasowej tradycji literackiej
- czerpał ze „skarbnicy” tematów, przekładał, adaptował, przetwarzał pomysły autorów greckich, rzymskich, francuskich i staropolskich
- sięgał po współczesnych sobie pisarzy: Mikołaja Boileau w: Szlachetności, Głupstwie i Małżeństwie
- przekłady i parafrazy te są na ogół bardzo swobodne, spolszczają koloryt obyczajowy i stylistyczny wzoru
- s t a r o p o l s k i e pokrewieństwa: oświeceniowa problematyka powiązana ze staropolsim dziedzictwem ideowym, literackim i stylistycznym
Barokowe tradycje Naruszewicza:
- poezja Naruszewicza wyrosła w znacznej mierze na gruncie zasad popularyzowanych przez Macieja Kazimierza Sarbiewskiego
*niektóre charakterystyczne cechy poezji Naruszewicza stają się lepiej zrozumiałe i genetycznie uzasadnione właśnie na tle pisma M. K. Sarbiewskiego; np.:
retoryczność utworów Naruszewicza
patos satyrycznych oskarżeń
aforystyczna lapidarność
- znaczny wpływ wywarła na Naruszewicza teoria trzech funkcji mowy i odpowiednich dla ich realizacji środków retorycznych i artystycznych
- składniowe dziwaczności, zawiłe inwersje, neologizmy, upodobanie do niezwykłych złożeń słownikowych, anafora, paralelizm, antyteza, koncept, alegoria, personifikacja
Treść:
Chudy literat: (satyra VI)
- motto: „Któż się nad tym zadziwi, że wiek jeszcze głupi?
Rzadko kto czyta księgi, rzadko je kto kupi”
(patrz: orpac. BN- Sarmatyzmu dziwy)
- konstrukcja:
rozmowa Literata z Narratorem:
1.1) rozmowa Szlachcica z Księdzem → przytaczana przez Literata
1.1 a) wnioski Księdza i jego opowieść historii Szlachcica na „zakupach” w warszawskiej księgarni
sedno: c i e m n o t a s z l a c h t y
- treść:
Narrator do Literata:
- wypowiedź podkreślająca k o n t r a s t między sławą i dokonaniami twórcy, popularnością jaka cieszy się wśród mu współczesnych, a materialnym ubóstwem, jakie przychodzi mu w tak „sprzyjających” okolicznościach cierpieć
odpowiedź Literata:
- zwraca uwagę, że kolejne żarty z jego osoby zdają się być nie na miejscu, bo cała jego „kariera” jest niczym więcej niż żartem właśnie
- wszystkie oszczędności przeznaczył na druk dzieła, z którego żadnych zysków nie otrzymał
- radzi po wydrukowaniu spalić (potencjalne) dzieła, lub też rozdacie je nieukom do zawijania placków
- pisarstwo jest rzemiosłem, które „prócz sławy kęsa, nic nie daje autorom, ni chleba, ni mięsa”
+ „narodowa ciemnota”: nikt nie czyta, lecz „w dobrym tonie” wydaje się wzajem siebie w tej kwestii nagabywanie
rozmowa Szlachcica z Księdzem, przytaczana przez Literata:
- Szlachcic namawia Księdza, bo przecież nie ma żony i dzieci na głowie, do lektury, w związku z czym swobodnie może się, jego zdaniem, oddawać „intelektualnym rozrywkom”
- Ksiądz do Szlachcica: szlachcicowi pokarmu się dostarcza, na wojnie nie walczy, raczej pije niż zajmuje się rodziną, mógłby zatem:
„ (…) co przeczytać, a z odętym pyskiem
Nie być tylko szlachcicem herbem i nazwiskiem”
→ wnioski Księdza:
- każdy szlachcic chce być posłem, a pośród nich m.in. sędzia nie znający prawa
- każdym na swój sposób usprawiedliwia nieczytanie: chłop polem, mnich chórem
opowieść o Szlachcicu w warszawskiej księgarni, przytaczana przez Księdza:
- szlachcic pyta o ewentualne „modne nowości wydawnicze”, na co Księgarz proponuje mu: „Kazania na święta i wszystkie niedziele”, pisma Tacyta, „Sejm szatański”, „Przyjaźń patriotyczną”, „Wiersze”, „Polskie dzieje”, „O gospodarstwie”, „O rządzie Europy”
- każdą z propozycji Księgarza odpiera szlachcic argumentami obnażającymi jego ciemnotę, prostactwo i zaściankowość, czego sedno osiąga prosząc w końcu o kalendarz z przepowiedniami...
podsumowanie:
- „nieczytanie” - próżnowanie, pijaństwo, pieniactwo
- Polska= „społeczeństwo zabawnych ludzi”- każdy sprawia wrażenie działania na rzecz ojczyzny, co w większości sprowadza się do wyprowadzania/ podważania swoich wzajem szlacheckich genealogii
Reduty: (satyra VII)
*reduty- bale maskowe
- przemówienie narratora do, kilkakrotnie w tekście sygnalizowanego, Walka
→ r e w i a typów, przypominająca konwencję teatru lalkowego
- narrator z Walkiem staja koło zamku, w najruchliwszym miejscu stolicy; stamtąd narrator przeprowadza obserwację przejeżdżających „redutników”:
stwierdza, że chociaż karnawał minął wszyscy noszą m a s k i
→ w czym nie ma na myśli masek karnawałowych, lecz charakteryzuje w ten sposób świat pozorów
wylicza galerię masek, m.in.:
- popisująca się biedota
- głupcy udający brodatych filozofów
- „co chłop to baba”
* włącza do wyliczenia również postawy posłów sejmu rozbiorowego
prezentacja szczegółów:
- wielki pan w modnej karecie
→ zwraca uwagę na p o z o r y, budujące jego wizerunek; wskazuje źródła wyłącznie zewnętrznego przepychu; opowiada historię roztrwonienia ojcowskiego majątku przez „lansującego się” młodziana ; demaskuje aktualne źródła utrzymania przepychu:
p o ż y c z k i
- junak
- „pierwszy minister króla Faraona”- hazardzista
- hipokryta
- dama modna
→ pochód typów, które demaskuje kolejno narrator, w taki sam sposób jak w przypadku „pana w karocy”
- wskazuje społeczne źródła obserwowanej okazałości, opartych w przeważającej mierze na pracy i krzywdzie chłopów
→ podsumowanie: satyra ukazująca realia epoki i tragiczną sytuacje kraju
Naruszewicz Satyry
9