2.3. Zawód i praca zawodowa - zawodoznawstwo

W literaturze polskiej utrwaliły się dwa zbliżone do siebie stanowiska wyra­żające istotę zawodu.

Jan Szczepański rozróżnia 3 znaczenia terminu "zawód":

1) jako wewnętrznie spójny system czynności, stanowiących dla jednostki

źródło utrzymania i określających jej pozycję społeczną;

2) jako stałe wykonywanie pewnych czynności bez względu na kwalifikacje;

3) jako populację tych, którzy wykonują te same czynności, np. lekarskie,

nauczycielskie itp.8

Z kolei według T. Nowackieg09 zawód to wykonywanie zespołu czynności społecznie użytecznych, wyodrębnionych na skutek społecznego podziału pra­cy, Wymagających od pracownika odpowiedniej wiedzy i umiejętności powta­rzanych systematycznie i będących źródłem utrzymania dla pracownika i jego rodziny [125].

Ogólnie stwierdzić można, że zawód stanowi kategorię głównie ekonomicz­no-socjologiczną, ale także pedagogiczną, która ma cztery dopełniające się cechy:

- jest układem wyodrębnionych i powtarzanych czynności,

- określa pozycję społeczno-zawodową pracownika,

- stanowi źródło utrzymania,

- wymaga specjalnego przygotowania zawodowego.

Każdy zawód określa w istotnym stopniu miejsce i rolę człowieka w społecznym procesie pracy. Ma on charakter zmienny, jest uwarunkowany historycz­nie, rozwija się lub zanika zgodnie z postępem naukowo-technicznym i społecz­nym. W tym sensie mówić można o wysokiej lub niskiej pozycji danej grupy za­

8 J. Szczepański: Zagadnienie wykształcenia ogólnego i zawodowego w szkolnictwie wyż­

szym. "Studia Socjologiczne", nr 3/1970.

9 Autor w kolejnych wydaniach Podstaw dydaktyki zawodowej stosuje rózne wersje defini­

cyjne, których istota pozostaje jednak niezmienna.

79

wodowej¹⁰. Zawody występujące w danym kraju ujęte są w urzędowe spisy zwane (w zależności od kraju) nomenklaturą, klasyfikacją lub systematyką zawodów. W Polsce utrwaliła się nazwa nomenklatura, ale już od lat 80. zastępuje ją na­zwa: klasyfikacja zawodów i specjalności. Jest ona usystematyzowanym podziałem zawodów j specjalności występujących w gospodarce narodowej. Obejmuje tylko te zawody i specjalności, które wymagają przygotowania do pracy w okresie co najmniej trzech miesięcy.

W klasyfikacji zawodów i specjalności, opracowanej przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej oraz Główny Urząd Statystyczny w 1995 r. (a opubliko­wanej w 1996 r.) układ podstawowy struktury klasyfikacji zawodów i specjalności przedstawia się następująco! I (tabela 2).

W nazwie przedstawionego w tabeli układu zaakcentowano dwa terminy: zawód i specjalność, przy czym nazwę zawód traktuje się jako szerszą, zaś nazwę specjalność, jako bardziej konkretyzującą układ czynnościowy. Tak np. mówi się o zawodzie nauczyciela, pedagoga, lekarza, inżyniera, technika, a w każdym przy­padku widzi się specjalności takie, jak: nauczyciel matematyki, pedagog pracy, lekarz chirurg, inżynier-mechanik, technik-geodeta itp. Spośród wspomnianych około 2400 zawodów i specjalności, około 300 jest realizowanych w systemie szkolnictwa zawodowego. Obserwuje się przy tym tendencję do dalszego scalania zawodów (do których przygotowuje szkolnictwo zawodowe) i nadawania im cha­rakteru szerokoprofilowych. Chodzi tu o zespół wiadomości i umiejętności naby­tych w toku przygotowania zawodowego, realizowanego w szkole zawodowej lub w zakładzie pracy. W klasyfikacji zawodów szkolnych, opracowanej ostatnio (w 1993 r.) przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, wyróżnia się około 200 za­wodów i specjalności [131]. Zawody dzieli się też na wyuczone oraz wykonywane.

Przez zawód wyuczony rozumie się całokształt wiedzy, umiejętności i pre­dyspozycji pracownika nabytych w szkole i (lub) w praktyce, potwierdzony posia­danym świadectwem lub dyplomem i umożliwiający mu wykonywanie wewnętrz­nie spójnego zespołu czynności społecznie użytecznych. Z kolei przez zawód wy­konywany rozumie się wykonywanie wewnętrznie spójnego zespołu czynności

lO

S

k

.

zero Je i uwspółcześnione rozważania na temat zawodu jako kategorii podstawowej dla

pedagogiki pracy, przeprowadza prof. Tadeusz NowaclG '.\ pozjcji: Zawodoznawstwo

(1999 r.).

11

Patrz: Klasyfikacja zawodów i specjalności. Tom II - Klas~. f'..-acJa właściwa. Warszawa

1996, s. 37.

Tabela 2

Układ podstawowej struktury klasyfikacji zawodów i specjalności w Polsce

		Liczba grup w ramach grupy			Liczba
Lp.	Nazwa grupy wielkiej		wielkiej		zawodów	Kryterium zastosowane do grupy
				dużych	średnich	elemen-	i specjal-	wielkiej
				tarnych	ności
]	Parlamentarzyści, wyżsi	3	8	9	66	Funkcji tworzenia polityki i prawa
	urzednicy i kierownicy									oraz zarządzania
2	Specjaliści	4	]8	69	572	Czwarty poziom kwalifikacji odpowia-
						dający w zasadzie wyższemu wykształ-
						cenIU
3	Technicy i inny średni	4	]7	76	375	Trzeci poziom kwalifikacji odpowiada-
	personel					j"!-cy w zasadzie średniemu wykształce-
						nIU
4	Pracownicy biurowi	2	7	20	73	Trzeci poziom kwalifikacji odpowiada-
						iący na ogół średniemu wykształceniu
5	Pracownicy usług osobistych	2	8	22	99	Drugi lub trzeci poziom kwalifikacji
	i sprzedawcy					odpowiadający zasadniczemu bądź
						średniemu wykształceniu
6	Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy	2	6	15	59	Drugi poziom kwalifikacji odpowiada-
	i rybacy					jący na ogół zasadniczemu wykształce-
						nIU
7	Robotnicy przemysłowi	4	16	63	435	Drugi poziom kwalifikacji odpowiada-
						iacy zasadniczemu wykształceniu
8	Operatorzy i monterzy maszyn	3	20	72	624	Drugi poziom kwalifikacji odpowiada-
	i urządzeń					jący na ogół zasadniczemu wykształce-
						nIU
9	Pracownicy przy pracach	3	10	23	89	Pierwszy poziom kwalifikacji odpowia-
	Drostvch					daiacv elementarnym umieietnościom
10	Siły zbroine	-	-	-	-	Obowiązki woiskowe
	RAZEM	27	110	369	2392

00 o

81

społecznie użytecznych, wynikającego z jednostkowego podziału pracy, w celu zaspokojenia istotnych potrzeb życiowych.

Zgodność zawodu wyuczonego i wykonywanego jest rozwiązaniem opty­malnym, najbardziej pożądanym. W rzeczywistości dość duża liczba pracowników (ponad 30 %) pracuje poza zawodem wyuczonym. Stanowi to jedną z istotnych przycZyn niezadowalających wyników pracy zawodowej. W okresie reformy go­spodarczej proces ten będzie się nadal utrzymywał, a nawet pogłębiał.

Dla pedagogiki pracy kategorią odpowiedniejszą, bardziej podstawową, jest praca zawodowa.

Na takim stanowisku stoi m.in. T. Tomaszewski, który pracę zawodową określa jako działalność ludzi organizowaną społecznie w taki sposób, aby prowa­dziła do powstawania wytworów społecznie wartościowych i do podnoszenia jako­ści życia wykonujących ją jednostek¹².

W przytoczonej definicji zaakcentowano dwa cele pracy zawodowej:

- produkowanie wytworów społecznie wartościowych oraz pełnienie odpo­wiednich usług,

- podnoszenie jakości życia jednostki pracującej.

"Pierwszy z tych celów określa się najogólniej jako postulat wydajności

(efektywności) pracy, drugi zaś jako postulat humanizacji pracy" 13. Interpretacja powyższych rozważań prowadzi nas, między innymi, do stwierdzeń dla pedagogiki pracy kapitalnych:

- w postulacie wydajności pracy chodzi głównie o to, aby pracownik pro­dukował dużo i dobrze, co jednak uwarunkowane jest wysokim poziomem kwalifi­kacji i motywacji zawodowych; wydajność pracy określa się nawet jako funkcję kwalifikacji i motywacji zawodowych i wyraża się formułą: Wp = f (KM), gdzie poszczególne symbole oznaczają: Wp - wydajność pracy, K - kwalifikacje, M ­motywacje,

- w postulacie humanizacji pracy chodzi z kolei o to, aby praca stawała się nie tylko źródłem utrzymania, ale także potrzebą człowieka i czynnikiem jego dal­szego rozwoju.

Nie jest to jedyne spojrzenie na pracę zawodową. W literaturze pedagogicz­nej kategorię - praca zawodowa - rozpatruje się w dwóch znaczeniach: szerszym

12

T. Tomaszewski: Praca zawodowa jako centralne pojęcie kształcenia zawodowego, w:

Kształcenie zawodowe w służbie gospodarki i kultury narodowej, pod red. St. Kaczora

1 i Z. Wiatrowskiego. Warszawa 1978, s. 49.

3 Ibidem, s. 51.

82

i węższym [176]. W węższym rozumieniu na pracę zawodową składają się czynno­ści, które:

a) tworzą system wewnętrznie spójny,

b) opierają się na określonej wiedzy i umiejętnościach,

c) są skierowane na wytworzenie pewnych przedmiotów lub usług,

d) wykonywane są systematycznie lub trwale.

W ujęciu szerszym, oprócz czynności, bierze się pod uwagę także zewnętrz­ne warunki pracy, ramy organizacyjne, korzyści materialne, prestiż zawodu, szanse zawodowe i inne elementy wpływające bezpośrednio lub pośrednio na proces i wyniki pracy zawodowej.

Rola pracy zawodowej w życiu każdego dorosłego człowieka jest ogromna. Stanowi ona nie tylko niezbędny warunek życia, ale także ważną formę jego ak­tywności [41, 42]. Praca zawodowa wypełnia człowiekowi połowę życia, jest istot­nym źródłem zadowolenia, ale także często przyczyną wielu trosk i trudności. Można ją badać w aspektach: psychologicznym, socjologicznym, pedagogicznym, prakseologicznym. ekonomicznym, medycznym i w wielu innych. Szczególnie ważne są pedagogiczne badania istoty i warunków pracy zawodowej, m.in. dla należytego przygotowania zawodowego i jednoznacznego określenia kwalifikacji

zawodowych pracowników. Badania nad zawodem i pracą zawodową stanowią o istocie zawodoznawstwa.

Głównym zadaniem zawodoznawstwa jest badanie, analiza i opisywanie za­wodów, ze szczególnym uwzględnieniem analizy czynności zawodowych, warun­ków pracy oraz zadań pracowniczych. Zawodoznawstwo, będące wiedzą o zawo­dach, stanowi podstawę budowania charakterystyk i profilów zawodowych wystę­pujących w gospodarce narodowej, umożliwia klasyfikację zawodów i specjalno­ści, określa kierunki i programy kształcenia zawodowego, wreszcie tworzy podwa­liny orientacji zawodowej i poradnictwa zawodowego [130, 153]. Do niektórych z tych zagadnień wrócimy w dalszej części opracowania. W tym zaś miejscu do­damy, że szerzej zakrojone badania zawodoznawcze prowadził Instytut Kształcenia Zawodowego w Warszawie oraz Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie. Aktualnie znaczącą rolę w danym zakresie spełnia Krajowy Urząd Pracyl4.

14 Patrz: Przewodnik po zawodach, Tomy I-VI i załączniki. Wydanie Ministerstwa Pracy

i Polityki Socjalnej oraz Krajowego Urzędu Pracy. Warszawa 1998.

---