Prof. Władysław Zalewski
Współczesne problemy rozwiązań estetycznych stosowanych w konserwacji malowideł ściennych w świetle założeń przyjętych przez Cesare Brandiego
Specyfikacja konserwacji restauracji malowideł ściennych w stosunku do konserwacji innych rodzajów malarstwa jest zdecydowanie odmienna.
Tendencje do podejmowania bardziej skrajnych decyzji konserwatorskich wobec problematyki istniejącej przy malowidłach ściennych są koniecznością.
Zniszczenia wojenne po II-giej wojnie światowej we Włoszech postawiły nowy trudny problem przed środowiskiem konserwatorskim. Tych problemów nie mogły rozwiązać tradycyjne malarskie i rzemieślnicze tradycje konserwatorskie wywodzące się z okresu przedwojennego.
Cesare Brandi formułuje założenia konserwatorskie w celu ustalenia nowego kierunku działań przy konserwacji i renowacji dzieł sztuki. Wpływ teorii restauracji Cesare Brandiego na tendencje rozwiązań estetycznych stały się podstawą obowiązującą nie tylko we Włoszech, ale też w realizacjach konserwatorskich w całej Europie w drugiej połowie XX wieku.
Nastąpiło powstrzymanie tendencji rekonstrukcyjnych, przemalowań i ograniczenie do zachowania jedynie elementów autorskiego oryginału. Zupełna zmiana została przyjęta w metodach i sposobach uzupełniania ubytków. Pozostawiano w ubytku malowidła widoczne fragmenty podłoża lub różnicowano poziom warstwy uzupełniającej w stosunku do oryginału lub innej chronologicznie warstwy.
Kładziono na większych płaszczyznach ubytku kolor zmodyfikowany w stosunku do „koloru neutralnego” np. tzw. aqua sporca
Punktowanie w kolorze uzupełniano w zupełnie inny sposób:
Jaśniejszy i słabszy w stosunku w stosunku do oryginału. Przy rekonstrukcjach powtarzano jedynie schematycznie kompozycje malarską oraz formę bez szczegółów. Kolory wprowadzano w sposób odróżniający od oryginału np. trattegio.
Oczywiście pojawiło się wiele nieumiejętności w dostosowaniu nowych form uzupełnień w stosunku do charakteru autorskiego malowidła. Można wśród nich wymienić:
Zasadę mechanicznego pozostawiania jedynie najwcześniejszej warstwy malarskiej z totalnym usuwaniem wszystkich późniejszych.
Wprowadzenie sztywnego założenia unikania wszelkiej ingerencji plastycznej zostawiającej malowidło w przypadkowej formie wynikającej z jego stanu zachowania.
Tworzenie za pomocą obramień zabezpieczających różnic poziomów powierzchni „preparatu” konserwatorskiego sprzecznego z charakterem oryginału i odczuciem estetycznym.
Zwyczaj pozostawienie „świadków” przypadkowo zastosowanych materiałów budowlanych lub fragmentów malowideł rozrywających większą kompozycję.
Posługując się schematami teoretycznymi dotyczącymi postępowania konserwatorskiego stosowanie rozwiązań sprzecznych z logiką i estetyką (zasady stosowane przez Urzędy Konserwatorskie).
Stosowanie często metody „graficznych” uzupełnień w rodzajach uszkodzeń, które mają charakter trudny do odgraniczenia od oryginału (przetarcia).
Tendencja do usuwania wcześniejszych przemalowań i rekonstrukcji w miejscach gdzie nie mamy szans na odkrycie oryginału wskutek znacznych uszkodzeń.
Stosownie do okazji finansowania, zainteresowania malowidłem, przyśpieszone natychmiastowe działania konserwatorskie bez właściwego rozpoznania obiektu.
Częste zwłaszcza we Włoszech przenoszenie bez uzasadnionego powodu malowidła z miejsca jego powstania w inne miejsce, lub pozostawienie w formie ruchomego transferu.
Brandi przyjmując ogólne zasady postępowania przy różnych dziełach sztuki, sformułował zasadnicze założenia, które w praktyce zostały wypaczone w podanych powyżej negatywnych przykładach konserwacji. W rezultacie pojawiły się krytyczne reakcje na prace konserwatorskie-restauratorskie przy malowidłach ściennych wobec powstających „preparatów konserwatorskich” nieczytelnych, niezrozumiałych i agresywnych. Dotyczy to przede wszystkim użytkowników obiektów zabytkowych, kapłanów, turystów.
Biorąc pod uwagę wadliwe rozwiązania estetyczne konserwowanych malowideł ściennych, należałoby przypomnieć następujące zasady Cesare Brandiego, do których przytoczone negatywne rozwiązania estetyczne stoją w sprzeczności:
Przywrócenie potencjalnej jedności dzieła sztuki z jednoczesnym nie zacieraniem śladów czasu.
Możliwość wyeksponowania w ubytku materiału podłoża.
Podejście do zastanej rekonstrukcji - rozstrzygnięcie usunąć czy pozostawić.
Konieczność rozpoznawalności dokonanych uzupełnień, ale z ostrożnością „nie rozbijania” dzieła sztuki.
Dokładne rozpoznanie dzieła sztuki pod względem zamierzeń autora, techniki, technologii oraz czynników historycznych i estetycznych przed przystąpieniem do konserwacji i restauracji.
Stosowanie przenoszenia malowideł ściennych jedynie w sytuacjach nagłego
i całkowitego zagrożenia.
Prof. Iwona Szmelter
Rewizja konceptualnej ramy stworzonej przez Cesare Brandi dla zachowania sztuki współczesnej i innych wartości dziedzictwa kulturowego
Brandi wykorzystał fenomenologię i tzw. Psychologię Gestalt w analizie dzieła sztuki. Wymaga to indywidualnego traktowania każdego dzieła jako jednostkowego fenomenu sztuki. Współcześnie stało się to standardem, a także wyrazem szacunku dla ludzkiej twórczości.
Pierwszy aksjomat mówi o wyłącznym „restaurowaniu materii dzieła sztuki” i jest wzbogacony wyjaśnieniem, że materia jest bipolarna, posiada fizyczną strukturę i wygląd, będący także wyobrażeniem i nośnikiem idei. Myśl ta znalazła kontynuację i obecnie prowadzi znacznie dalej, aż poza zakres materii prowadząc do „niematerialnego dziedzictwa”.
Druga zasada odnosi się do postulowanego przywrócenia potencjalnej jedności dzieła sztuki, starając się nie popełniać zafałszowania artystycznego ani zatarcia śladów dawności. Wskazania te w praktyce są współcześnie przestrzegane jako norma. Na ich podstawie zaakceptowano metodę uzupełniania ubytków, zawsze i łatwo rozpoznawalnych. Przesłaniem dla następnych generacji stała się zasada odwracalności interwencji restauratorskiej. Wątpliwości wyrosłe z praktyki spowodowały rewizję kategoryczności tego założenia, m.in. wskutek nieodwracalności materiałów użytych do konsolidacji obiektów. Współcześnie odwracalność to postulat i kompromis z realną możliwością jego zastosowania. Sprowadza się do odwracalności metody, która nie może uniemożliwiać, lecz powinna ułatwiać ewentualne zabiegi w przyszłości.
Odpowiadając na generalne pytania - opieka nad dobrami kultury w Zachodniej cywilizacji preferuje zachowanie materii i unikanie rekonstrukcji. Nasze współczesne zrozumienie dziedzictwa i wiedza dotycząca zachowania artystycznych i kulturowych wartości preferuje prewencję i „minimum interwencji”, co jest postulowaną praktyką, zwłaszcza w muzeach.
Wyjątek stanowi zniszczone narodowe dziedzictwo, a także szacunek dla odmiennych wartości kulturowych, np. Dalekiego Wschodu. Współcześnie wzrasta nacisk na eksponowanie funkcji dziedzictwa w społeczeństwie, co ma pozytywy w upowszechnieniu dóbr kultury, turystyki, ale także liczne cienie w postaci presji wolnego rynku, a nawet barbaryzacji „etyki pieniądza”.
Koncepcja relacji między teorią a praktyką, zapoczątkowana przez Brandiego, jest owocna, gdy opiera się na odpowiednim zastosowaniu tzw. „ procesu podejmowania decyzji konserwatorskich”. Na całym świecie rewizja jej aktualności dokonuje się przez estetyczne i etyczne wybory. Powstaje między nauką i praktyką motywowaną odbiorem społecznym i funkcją zabytków. Na ten ostatni czynnik nastawione są współczesne teorie tzw. zrównoważonej lub funkcjonalnej opieki nad dziedzictwem.
W praktyce aspekty starzenia jak patyna, spękania, ślady dawności - winny być respektowane. Żadna część dzieła sztuki nie powinna być usuwana bez niezbędnego potwierdzenia, że nie jest to oryginał - każde oczyszczanie jest uważane za akt krytycznej interpretacji. Wzmocnienie obiektu winno zachować jego integralność.
Retusz jako część restauracji rodzi zwyczajowe dylematy. Może być związany z wymaganiami o naturze historycznej, estetycznej lub etycznej. Znany jako trateggio - był systemem rekonstrukcji brakujących partii przy użyciu regularnych pionowych pociągnięć pędzla, kolor winien być dopasowany, a forma zrekonstruowana. Pionowe kreski winny być rozpoznawalne z bliska. Współczesne warianty stanowią rozwinięcie odróżnialnego retuszu pod nazwami (ang.) visibly retouching, chromatic selection and chromatic abstraction.
Rola koncepcji Brandiego w zachowaniu sztuki współczesnej wyrosła z jego unikalnej empatii w proces twórczy. Polega to na rozszerzonym rozumieniu roli artysty, jego idei, przekazu idei w materii sztuki, a także nowatorskim określeniu czasu i przestrzeni w sztuce.
Dzieło sztuki współczesnej traktowane jest jako materia i dzieło wyobraźni wyrosłe w kontekście kulturowym (czas, miejsce, kultura). W procesie opieki nad nim niezbędna jest re-kreacja tych wszystkich elementów.
Spuścizna myśli i konceptualnej ramy opieki nad sztuką jaką zaproponował Brandi pełnią rolę fundamentalnych zasad akceptowanej współcześnie konserwacji-restauracji, takich jak:
- potrzeba upowszechnienia i promocji wyróżniających się i uniwersalnych wartości dziedzictwa dla możliwie najszerszego audytorium,
- jawność zasad, metodologii i techniki restauracji,
- obiektywizm i otwarta postawa poznawcza, pozbawiona etnocentryzmu, kosmopolityczna, ale daleka od współczesnego globalizmu dążącego do ujednolicania,
- określenie aksjomatów i zasad konserwacji-restauracji, które zabezpieczają przed decyzjami o podłożu politycznym, religijnym i ideologicznym,
- szacunek dla autentyzmu, respekt dla nawarstwień historycznych (palimpsests),
- potrzeba odróżnienia oryginalnych partii od retuszu, który winien być wyłącznie w miejscach ubytków,
- w teorii elastyczność i pojemność określeń, które współcześnie okazały się pomocne w opiece nad sztuką współczesną, sztuką Dalekiego Wschodu.
Efekty rewizji konceptualnej ramy teorii Cesare Brandiego są pozytywne w sensie jej aktualności w progu XXI wieku. Związana jest trwale z dążeniem do dobra dzieł sztuki i pełni pozytywną rolę dla praktyki. Co szczególnie ważne, jest otwarta na problemy związane z tradycyjnymi sztukami pięknymi jak i współczesną nietypową, autonomiczną sztuką i jej różnorodnością kulturową.