Półwysep Iberyjski - Portugalia i Hiszpania jako zalążki idei kolonializmu
Początkiem kolonializmu był okres wielkich odkryć geograficznych sięgający XV i XVI wieku. Pozyskanie wiedzy o geografii świata stworzyło możliwość do ekspansji terytorialnej i gospodarczej na nowo odkrywanych przez Europejczyków ziemiach. Jakie pierwsze imperium kolonialne rozpoczęła budować Portugalia. To niewielkie państwo posiadało znaczny potencjał ekspansji wynikający z doświadczenia rekonkwisty Półwyspu Iberyjskiego. Śladem Portugalii szybko poszła też sąsiednia Hiszpania. Proces rekonkwisty zakończył się w XV wieku. Siły mobilizowane do walki z muzułmanami, a także portugalska flota, były czynnikami, które umożliwiły rozwój wpływów portugalskich poza obszarem Półwyspu Iberyjskiego. Liczne i zubożałe rycerstwo, zarówno Portugalii, jak i Hiszpanii, poszukiwało możliwości zarobku i zajęcia. W momencie, gdy zakończyła się rekonkwista cały Półwysep Iberyjski ogarnięty był dynamicznym przyrostem naturalnym. Wyprawy poza Europę były też źródłem poszukiwanych towarów, takich jak przyprawy. Szlaki lądowe do Azji były zablokowane poprzez postawę Imperium Osmańskiego, które monopolizowało wszelkie kontakty handlowe ze Wschodem. Rozwój floty i sztuki żeglarskiej umożliwiała działalność portugalskiej Szkoły Morskiej infanta (to jest księcia, syna królewskiego) Henryka Żeglarza. Dzięki protekcji królewskiej w XV wieku możliwe stały się ekspedycje badawcze, a następnie rabunkowe na terenie Afryki. Na przełomie XV i XVI wieku popularność zaczęły zdobywać tezy o możliwości otwarcia nowych, morskich szlaków handlowych do Indii.
Portugalskie imperium kolonialne
Po zakończeniu rekonkwisty, początkiem ekspansji kolonialnej Portugalii było w pierwszej połowie XV wieku zasiedlenie wysp Madera i Azorów oraz portu Ceuta. Polityka Portugalii, odrzucając ryzykowne zdaniem dworu w Lizbonie idee Krzysztofa Kolumba o opłynięciu ziemi i wytyczeniu nowego szlaku do Indii, skupiła się na eksploracji wód wokół Afryki,. W połowie XV wieku Dinis Dias odkrył Wyspy Zielonego Przylądka, pod koniec XV wieku jego krewny Bartolomeu Dias opłynął jako pierwszy Europejczyk od czasów starożytnych Przylądek Dobrej Nadziei. Wyprawa Vasco da Gamy z lat 1497 - 1499 opłynęła Afrykę i dotarła drogą morską do Indii przywożąc niezwykle drogie przyprawy, w tym pieprz. Na obrót przyprawami i innymi dobrami przywożonymi z kolonii ustanowiono królewski monopol, co zapewniło państwu portugalskiemu olbrzymie dochody. Polityka kolonialna posiadającej nieznaczny potencjał ludzki Portugalii ograniczała się do utrzymywania szlaków handlowych oraz ufortyfikowanych kolonii handlowo-wojskowych w Afryce, Indiach i na Dalekim Wschodzie (faktorii handlowych). W skład Indii Portugalskich wchodziły trzy porty i terytoria: Goa, Diu i Daman. W 1522 portugalska wyprawa Ferdynanda Magellana jako pierwsza opłynęła kulę ziemską. W XVIII wieku Portugalczycy skolonizowali Brazylię. Ważnym czynnikiem gospodarczym dla rozwoju kolonii portugalskich był też handel niewolnikami. Imperium kolonialne Portugalii, trudne do utrzymania (państwo portugalskie nie było w stanie samodzielnie zagospodarować wszystkich obszarów) chyliło się ku upadkowi. W szczytowym okresie nowożytnego kolonializmu w XIX wieku Portugalia posiadała Brazylię - od 1822 niepodległą jako Cesarstwo Brazylii, w Afryce: Angolę, Mozambik, Gwineę i Timor Wschodni w Azji.
Traktat z Tordesillas
Choć to Portugalia jako pierwsza rozpoczęła budowę imperium kolonialnego, Królestwo Kastylii, czyli późniejsza Hiszpania, także przystąpiła do badań, odkryć geograficznych i podboju. Korzystając z potrzeby ustanowienia stosunków pomiędzy państwami po etapie rekonkwisty, z inspiracji papiestwa i papieża Aleksandra VI, Portugalia i Hiszpania dokonany, poprzez Traktat z Tordesillas z 1494 roku, podział świata na strefy wpływów. Wedle traktatu, Portugalia zyskiwała prawo do kolonizowania obszarów na wschód od południka 46 stopni długości wschodniej, to jest Afrykę, Azję, ale też obszar przyszłej Brazylii w Ameryce. Hiszpanii pozostawały de facto tylko obszary na kontynencie amerykańskim. Traktat z Tordesillas został uzupełniony w 1529 roku Traktatem z Saragossy, ustanawiającym analogiczny podział wpływów w Azji. Jeśli chodzi o kolonie amerykańskie, postanowienia traktatu z Tordesillas były przestrzegane - Brazylia stała się obszarem wpływów portugalskich, pozostałe ziemie - hiszpańskich. System z Tordesillas nie wytrzymał jednak próby czasu, w kolejnych latach inne mocarstwa Europy rozpoczęły budowę własnych kolonii na obszarach teoretycznie przynależnych Hiszpanii i Portugalii.
Hiszpańskie imperium kolonialne
Za początek imperium kolonii Hiszpanii należy uznać wielkie odkrycie geograficzne i wyprawy Krzysztofa Kolumba począwszy od 1492 roku. Dzieło Krzysztofa Kolumba kontynuowali kolejni odkrywcy, tacy, jak Amerigo Vespucci (od jego imienia pochodzi nazwa Ameryka), i Vasco de Balboa. Hiszpanie, zajmując tereny na nowoodkrytych ziemiach, kontynuowali politykę stosowaną wcześniej w okresie rekonkwisty. Na kontynencie amerykańskim zastawali wysoko rozwinięte cywilizacje Azteków i Majów. Siłowe, brutalne i okrutne zajmowanie ich terenów i obalanie ich cywilizacji odbywało się w procesie konkwisty, prowadzonej przez Ferdynanda Koretza i Franciszka Pizarra. Początkowo hiszpańska ekspansja na ziemie Nowego Świata miała na celu zdobywanie łupów dla hiszpańskiej korony, następnie rozpoczęto tworzenie wielkich amerykańskich plantacji opartych na pracy niewolniczej. Konkwista Ameryki, podobnie jak rekonkwista Hiszpanii, miała wymiar religijny - konkwistadorom towarzyszyły liczne misje zakonne obalające staroamerykańskie religie i narzucające nową wiarę.
W XVII wieku Hiszpanie ugruntowali swoje panowanie w Ameryce Środkowej i na wybrzeżu Pacyfiku, tworząc Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii (późniejszy Meksyk) i Wicekrólestwo Peru. W XVIII wieku dołączyło do nich posiadłości w Ameryce Południowej - Wicekrólestwo Nowej Grenady (późniejsza Kolumbia) i Wicekrólestwo Rio de la Plata. Wyspy Karaibskie zostały ogłoszone Prowincjami Zewnętrznymi pod zarządem wojska. Od drugiej połowy XVIII wieku kolonie hiszpańskie w Ameryce były miejscem powstań wyzwoleńczych. Hiszpania kontynuowała bowiem rabunkową politykę wobec kolonii, traktowanych jako źródło dochodu. Prawa w koloniach przysługiwały jedynie rodowitym Hiszpanom, pozbawieni ich byli nawet Kreole, to jest osoby pochodzenia hiszpańskiego urodzone w koloniach. Na skutek wojen pomiędzy koloniami a Hiszpanią oraz powstań do 1830 roku, na obszarze dawnych kolonii hiszpańskich powstały samodzielne państwa o ustroju republikańskim: Wielka Kolumbia (w jej skład wchodziły też późniejsze Wenezuela i Ekwador), Peru, Paragwaj, Urugwaj, Argentyna i Chile. Najważniejszą postacią wystąpień niepodległościowych Ameryki Południowej był Simon Bolivar. Kolonie hiszpańskie jako pierwsze masowo dokonały procesu wybicia się na niepodległość i dekolonizacji. W XIX wieku jedyną kolonią hiszpańską było afrykańskie Rio de Oro.
Anglia i Wielka Brytania jako imperium kolonialne
Największe imperium kolonialne zdołała utworzyć Anglia i Wielka Brytania. W szczytowym okresie, w XIX wieku za panowania królowej Wiktorii, imperium obejmowało jedną czwartą ludności świata. Imperium Brytyjskie posiadało sformalizowany status, do dziś dawne kolonie brytyjskie łączy wspólna międzynarodowa struktura - Commonwealth.
Początki imperium kolonialnego Wielkiej Brytanii sięgają drugiej połowy XVI wieku, kiedy to, za panowania Elżbiety I, angielska flota pod wodzą admirała Francisca Drakea rozpoczęła rywalizację o panowanie na morzach z Hiszpanią. Punktem zwrotnym był rok 1588, kiedy to Anglicy zniszczyli w szeregu bitew morskich hiszpańską flotę - Wielka Armadę. Przyczyny ekspansji kolonialnej Anglii i Wielkiej Brytanii są powiązane z rozwojem brytyjskiego społeczeństwa mieszczańskiego, czerpiącego źródła dochodu z handlu i rewolucji przemysłowej. Wzrost demograficzny i spadek jakości życia na Wyspach Brytyjskich skłaniał do osiedlania się na nowo odkrywanych terytoriach. Na potrzeby rozwoju przemysłu Wielka Brytania poszukiwała też surowców, których obrót w Europie był ograniczony ze względu na politykę merkantylizmu. Już w 1497 roku Anglia rozpoczęła kolonizację Ameryki Północnej. Początek XVII wieku był okresem początków rewolucji angielskiej i niepokojów społeczno-politycznych w Anglii, kiedy to ścierały się interesy dynastii Stewartów i dążącego do utrwalenia wolnorynkowego kapitalizmu mieszczaństwa. W 1620 roku obawiający się prześladowań religijnych purytanie opuścili Anglię na statku Myflower i założyli północnoamerykańską kolonię Nowej Anglii. Członkowie tej ekspedycji uznawani są za Ojców Założycieli idei Stanów Zjednoczonych Ameryki, które powstały na skutek nieporozumień i konfliktów gospodarczych pomiędzy koloniami brytyjskimi a Ameryce a władzami w Londynie.
Ważnym kierunkiem ekspansji dla Anglii i Wielkiej Brytanii była Azja. W latach 1600 - 1858 angielskie, a następnie brytyjskie kolonie w Azji były zarządzanie przez Brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską. Brytyjczycy ugruntowali swą pozycję w Indiach i po 1858 roku rząd w Londynie sprawował władzę także na Półwyspie Indyjskim. Poprzez wojny opiumowe Brytyjczycy osłabili także władze Chin i od początku XX wieku faktycznie sprawowali kontrolę nad tym państwem. Kolejnym obszarem istotnym dla brytyjskiego Imperium kolonialnego była Afryka. Należy wymienić tutaj postać Cecila Rhodesa, który w XIX wieku zdołał utworzyć pas brytyjskich kolonii sięgający od Egiptu po Związek Południowej Afryki, zdobyty podczas wojen burskich toczonych z dawnymi kolonizatorami holenderskimi tego obszaru. Osobną kolonią brytyjską stał się obszar dzisiejszej Kenii zarządzany przez Brytyjską Imperialną Kompanię Wschodnioafrykańską Williama Mackinnona.
Pozostałe imperia kolonialne
W XIX wieku drugim co do wielkości imperium kolonialnym stało się imperium francuskie. W XVI i XVII wieku zainteresowanie Francuzów skupiało się na Ameryce Północnej, gdzie ekspedycje Jacquesa Cartiera doprowadziły do kolonizacji obszarów w regionie rzeki Świętego Wawrzyńca (późniejsza Kanada) oraz Luizjany ze stolicą w Nowym Orleanie (nazwa Luizjana nadana była na cześć Ludwika XIV). W okresie Napoleona I Bonapartego Luizjana została sprzedana nowopowstałym Stanom Zjednoczonym, co przekreśliło możliwość dalszej francuskiej ekspansji w Nowym Świecie. W Ameryce Południowej Francja założyła pozostającą do dziś francuskim terytorium zamorskim kolonię w Gujanie.
Jeszcze w XVI wieku Francuzi rozpoczęli kolonizację Afryki (Senegal), Francja brała też udział w rywalizacji z Anglią i Portugalią o dostęp do rynku Indii. Po 1830 roku Francja rozpoczęła proces tworzenia nowych kolonii w Afryce Północnej i Afryce Środkowej, które - do połowy XX wieku będą stanowiły trzon jej imperium kolonialnego. W Azji ważnymi koloniami francuskimi stały się Indochiny oraz, po I wojnie światowej, terytoria mandatowe Syrii i Libanu.
W drugiej połowie XIX wieku do grona mocarstw kolonialnych dołączyły Belgia i Niemcy. Belgowie zainicjowali wyprawy odkrywcze w dolinie rzeki Kongo. Kongo Belgijskie, dzisiejsza Demokratyczna Republika Konga, utrzymało status kolonii do 1960 roku a dla Brukseli było źródłem bogactw naturalnych.
W latach osiemdziesiątych XIX wieku, za rządów Ottona von Bismarcka, do grona państw kolonialnych dołączyły Niemcy. Główne obszary zajęte przez Niemców to Togo, Kamerun, Tanganika, Rwanda i Burundi.
Kolonializm, dekolonizacja
Polityka kolonializmu, po okresie wielkich odkryć geograficznych, miała na celu zapewnienie rozwijającym się dynamicznie w ramach kolejnych fal rewolucji przemysłowej państwom europejskim dostępu do surowców i dodatkowych rynków zbytu. Okres XIX wieku stanowi czas europejskiej dominacji nad Azją, której główne ośrodki - Indie i Chiny bądź formalnie, bądź faktycznie, stały się zależne od mocarstw Europy. Afryka została niemal w całości podporządkowana państwom europejskim. W 1885 roku na konferencji w Berlinie mocarstwa Europy zdecydowały o rozbiorze Afryki - prawo podziału kontynentu zyskały państwa posiadające faktorie handlowe na wybrzeżu. Jedynymi niepodległymi państwami Afryki były Cesarstwo Etiopii i Liberia, państwo założone przez dawnych niewolników, wyzwoleńców, wracających do Afryki ze Stanów Zjednoczonych. Wyścig o kolonie a w XIX wieku wyścig o Afrykę był dodatkowym czynnikiem dla wojen między mocarstwami Europy.
W XX wieku politykę kolonialną prowadziła też Japonia, dążąca do ustanowienia japońskiego imperium na Dalekim Wschodzie. Nawet Stany Zjednoczone, państwo powstałe na bazie kolonii brytyjskich, utworzyło własną kolonię w Filipinach.
Państwa Europy Wschodniej nie brały udziału w wyścigu o kolonie. Dla Rosji obszarem ekspansji stała się Syberia i Daleki Wschód. Dla I Rzeczpospolitej naturalnym terenem ekspansji były nie zaludnione obszary późniejszej Ukrainy. Faktem jednak jest, że lenno polskie - Kurlandia, posiadało faktorie na Karaibach. W okresie dwudziestolecia międzywojennego cześć społeczeństwa polskiego domagała się ustanowienia kolonii dla Polski.
Proces dekolonizacji najwcześniej rozpoczął się w Ameryce, gdzie zbuntowane kolonie brytyjskie utworzyły nowe państwo - Stany Zjednoczone, a hiszpańskie kolonie w Ameryce Południowej na skutek powstań przekształciły się w samodzielne państwa. Dekolonizacja na innych obszarach rozpoczęła się po I wojnie światowej. Liga Narodów ustanowiła system terytoriów mandatowych, przekształconych po powstaniu ONZ w system powiernictwa. Dekolonizacja stała się jednym z celów ONZ, organizacji opierającej się na idei samostanowienia narodów. Proces dekolonizacji był jednak trudny i przyczynił się do wielu konfliktów, jak wojna algierska czy wojna o Indochiny, która przeistoczyła się w wojnę w Wietnamie. Dawne obszary kolonialne do dziś borykają się z problemami gospodarczymi wynikającymi z wielowiekowej zależności od wykorzystującej je gospodarczo metropolii