Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa

w Zamościu

Waldemar Martyn

Ekologia w polityce

Zamość 2008

Spis treści

Spis treści………………………………………………………………………………… ....2 Wstęp..................................................................................................................................... 3

1. Teoretyczne podstawy polityki ekologicznej

1. Związki systemu świata przyrodniczego i społecznego…………………………….. 4

2. Współzależność ekologii i polityki………………………………………………….. 5

3. Funkcje polityki ekologicznej i struktura jej celów……………………………… 10

4. Stan społecznej percepcji zmian w środowisku naturalnym………………………. 11

5. Geneza i kształtowanie się polityki ekologicznej na przykładzie Polski…………… 13

6. Społeczne konsekwencje globalnych zmian środowiskowych……………………... 18

7. Charakterystyka globalnych i europejskich zagrożeń ekologicznych……………… 19

2. Międzynarodowa polityka ekologiczna

1. Geneza i ewolucja podstawowych zagadnień ekologicznych w wymiarze

międzynarodowym…………………………………………………………………..30

2. Podstawowe instrumenty międzynarodowej polityki ekologicznej…………………32

3. Charakterystyka państwa ekologicznego……………………………………………33

4. Międzynarodowe organizacje pozarządowe w polityce ekologicznej państwa……..36

5. Ruchy ekologiczne…………………………………………………………………..40

6. Fakty z międzynarodowych działań w zakresie polityki ekologicznej…………… 45

7. Polityka ekologiczna Unii Europejskiej……………………………………………..54

8. Międzynarodowa polityka ekologiczna Polski…………………………………… 60

9. Udział podmiotów pozarządowych w międzynarodowej polityce ekologicznej….. 65

10. Międzynarodowe prawo ochrony środowiska……………………………………... 65

C. Wewnętrzna polityka ekologiczna Polski

1. Historia polityki ekologicznej z czasów PRL……………………………………….70

2. I Polityka ekologiczna Polski (1990 -97)………………………………………….. 73

3. II Polityka ekologiczna Polski do 2025 roku………………………………………. 78

4. Rozwój zrównoważony…………………………………………………………… 82

5. Polityka ekorozwoju w praktyce krajowej ………………………………………….93

D. Słownik podstawowych pojęć z ekologii, ochrony środowiska oraz polityki z

uwzględnieniem polityki ekologicznej

1. Definicje z zakresu ekologii i ochrony środowiska…………………………………97

2. Definicje z zakresu polityki w tym polityki ekologicznej ……………………… 103

Wstęp

W planie studiów na kierunku Politologia, a więc kierunku o typowo humanistycznym programie przewidziane są wykłady i ćwiczenia z przedmiotu Ekologia w polityce.

Zajęcia dydaktyczne z tego zakresu mają wprowadzić politologów - humanistów w przyrodniczą dziedzinę wiedzy która staje się niezwykle istotną w dzisiejszych czasach. Stwarza to okazję do zwrócenia uwagi studentów zajętych przede wszystkim teorią i praktyką polityki ku ochronie środowiska. Wydaje się to istotne zważywszy na zauważoną przez światowej sławy lubelskiego przyrodnika prof. Adama Paszewskiego prawidłowość według której …„ znajomość nauk humanistycznych przez przyrodników jest średnio biorąc znacznie lepsza niż znajomość głównych idei przyrodniczych wśród humanistów. Można przyjąć iż jest to wynikiem w dużej mierze okoliczności iż humaniści w trakcie swoich studiów i podjętej po nich pracy rzadko korzystają z wiadomości pochodzących z nauk przyrodniczych, stąd też często uchodzi ich uwadze że właśnie prawa przyrodnicze determinują miejsce i działalność człowieka”.

Współczesny, wykształcony człowiek żyjący w środowisku naturalnym lub bardziej antropogenicznym ma prawo korzystać z dóbr znajdujących się w otaczającej go rzeczywistości w sposób rozsądny. Aby działać rozsądnie musi poznać z jednej strony swoje indywidualne i społeczne potrzeby życiowe, zaś z drugiej wielość i możliwości wykorzystania zasobów przyrodniczych. Konfrontacja potrzeb życiowych człowieka i możliwości zaspokojenia stwarzają miejsce i pole do działania politologa.

Przygotowanie skryptu „Ekologia w polityce”, ze względu na rozległość przedmiotu opartego na wielu współczesnych gałęziach wiedzy okazał się trudny, a brak jest dotychczas opracowania z tego zakresu które swoim poziomem odpowiadałoby studiom licencjackim z zakresu politologii. W dostosowaniu do wymagań programowych studiów wprowadzono do często obszernych treści poszczególnych zagadnień skróty, uproszczenia i ograniczenia. Nie mniej w części skryptu materiał w nim zamieszczony jest celowo szerzej omówiony niż przedstawiany będzie na wykładach. Ma to na celu rozszerzenie i pełne wyjaśnienie pojęć oraz zjawisk sygnalizowanych tylko w trakcie wykładu.

Niniejszy skrypt nie jest oczywiście oryginalnym wkładem autora w dydaktykę przedmiotu dla którego powstał. W części materiału wykorzystane źródła nie są cytowane, choć są z nich wzięte przykłady i opisy. W spisie literatury cytowane są ważniejsze pozycje, oddając sprawiedliwość ich Autorom, z których pozycji skorzystano, z drugiej zaś strony jest to wskazanie podstawowych często fundamentalnych źródeł studentom, w przypadku gdyby chcieli zapoznać się z szerszym materiałem, lub poszukiwali bardziej dokładnych informacji.

A. Teoretyczne podstawy polityki ekologicznej

1. Współzależność systemów świata przyrodniczego i społecznego

Ogólnie rozumiana przestrzeń jest systemem elementów i relacji pozostających stale we wzajemnym powiązaniu i oddziaływaniu. Relacje te są bardzo różnorodne, czasami trudne do zdefiniowania i zidentyfikowania, często dotyczą odległych problemów pochodzących z odmiennych części niżej przedstawionej triady. Najogólniej w skład przestrzeni wchodzą: socjosfera, a więc społeczeństwo, technosfera czyli gospodarka i biosfera - środowisko przyrodnicze. Wzajemne zależności można przedstawić w formie następującej triady:

Ryc. 1. Triada zależności świata społecznego i przyrodniczego

Socjosfera Technosfera

Biosfera

Biosfera stanowi specyficzny system, który funkcjonując gwarantuje harmonijną koegzystencję człowieka i przyrody. Skomplikowane procesy życiowe pozwalają na charakterystyczną dla niego zdolność samoodtwarzania się. Jak wynika z badań ekologów, procesy te występują na różnych poziomach życia biologicznego. Tworzą one naturalne podsystemy środowiska, w których każdy wyższy system zawiera elementy niższego z poziomów. Między poziomami występują więc wzajemne powiązania i wpływy. Decydują one o integracji systemu. W efekcie każdy podsystem stanowi funkcjonalną całość, ale jest to czymś więcej niż suma elementów składowych. Hierarchiczna struktura organizacji życia na Ziemi jest prawem przyrody. Ma ono podstawowe znaczenie w sterowaniu procesami ekologicznymi. Analizowanie biosfery według podsystemów w ich naturalnym układzie ułatwia zrozumienie złożoności interakcji systemu biosfery - z pozostałymi systemami (socjosferą i technosferą), a także umożliwia prognozowanie skutków poszczególnych działań w różnej skali. Pozwala to tym samym na odpowiednią efektywność polityki ekologicznej.

Technosfera jest systemem zrównoważonym. Jej podstawowym celem jest wspieranie funkcjonowania społeczności. Technosfera opiera się na zasobach ludzkich - zdolnościach, wiedzy i umiejętnościach. Wymaga ona zbalansowania systemów: ekonomicznego, społecznego i ekologicznego. W związku z tym konieczna jest łączność i możliwość wzajemnej dyskusji między grupami interesów z jakich się ona składa. Istotą technosfery jest możliwość gospodarowania nią. Gospodarowanie przy tym wykazuje charakterystyczną zależność: im wyższy jest stopień rozwoju gospodarczego tym większe jest wykorzystanie środowiska. Wynika to z faktu, że zasoby przyrodnicze są zużywane przede wszystkim w procesach gospodarczych, które człowiek może realizować, regulować i kontrolować. Działania te prowadzone są na zasadzie wymiany energii i materii pomiędzy społeczeństwem, a przyrodą. Ingerencja człowieka w naturalne procesy obiegu energii i materii (a także informacji) przebiegające w ekosystemach, może być podstawową przyczyną pogorszenia stanu środowiska naturalnego i warunków gospodarowania. Degradacja poszczególnych elementów środowiska w dzisiejszych czasach stanowi barierę rozwoju gospodarczego i społecznego. Wynikiem tego są straty ekologiczne - gospodarcze i społeczne.

Socjosfera odnosi się do systemu społeczeństwa. Wyznacznikiem jej jest stosunek człowieka jako jednostki oraz społeczeństwa do środowiska. Stosunek ten kształtuje się pod wpływem:

obowiązujących wartości kulturowych i wynikających z nich norm etycznych,

nurtów społeczno-filozoficznych w tym religijnych znajdujących uznanie w społeczeństwie,

idei społeczno-filozoficznych propagowanych przez poszczególne ugrupowania polityczne,

wiedzy ludzkiej: humanistycznej, przyrodniczej i technicznej,

także:

• wiedzy ekologicznej - tj. przynajmniej ogólnej znajomości możliwości zachowania się wobec zagrożeń itp.,

• wyobraźni ekologicznej - czyli swoistej dyspozycji, umiejętności przewidywania ekologicznego skutków podejmowanych działań, zdolności do całościowego widzenia i ujmowania powiązań między jednostkami lub zorganizowanym (społecznym) działaniem człowieka a procesami przyrodniczymi, umiejętność

projektowania działań zgodnych z wymaganiami wiedzy ekologicznej,

• kultury ekologicznej - jako sposobu intelektualnego, materialnego, teoretycznego i praktycznego poznania i użytkowania przyrody z poszanowaniem jej praw,

• świadomości ekologicznej -

w znaczeniu szerszym oznacza całokształt uznawanych idei, wartości i opinii o środowisku jako miejscu życia i rozwoju człowieka (społeczeństwa) wspólnym dla określonych grup społecznych w danym okresie historycznym,

w znaczeniu węższym jest to stan wiedzy poglądów i wyobrażeń ludzi o roli środowiska w życiu człowieka, jego antropogenicznym obciążeniu, stopniu wyeksploatowania, zagrożeniach i ochronie.

2. Współzależność ekologii i polityki

Współzależność ekologii i polityki można ogólnie rozpatrywać jako istotne związki opisywane następującymi zależnościami:

Ryc. 2. Współzależności polityki i ekologii

degradacja środowiska

świadomość system polityczny

polityka ekologiczna

państwo ,władza, interesy

gospodarka struktury społeczne

degradacja środowiska

Współzależności te można rozpatrywać w dwóch wariantach:

Wariant I - gdy czynnik ekologiczny jest zmienną niezależną od procesów politycznych i ma on wówczas następujący wpływ na:

- gospodarkę:

powoduje zmiany w środowisku naturalnym (czynniku ekologicznym) pociągającym za sobą ewolucyjne zmiany w:

• strukturze gospodarowania,

• ograniczaniu produkcji w przemyśle głównie w zakresie gałęzi surowcowych (vide W. Brytania gdzie w imię ochrony środowiska zamknięto w kraju większość kopalni węgla oraz w Niemczech gdzie zlikwidowano z tego powodu całkowicie Zagłębie Rury i Saary),

• propagowaniu produkcji ekologicznej (energo- i materiało-oszczędna),

• rozwijaniu przemysłu produkującego na rzecz ochrony środowiska,

• pojmowaniu tzw. dóbr wolnych które do niedawna nie posiadały ceny (wartości), dziś są wyceniane i w formie kosztu wprowadzane do rachunku ekonomicznego,

• rozwoju ekonomicznych elementów wykorzystywanych w ochronie środowiska (kary, kredyty, subwencje, ulgi),

• unowocześnianiu gospodarki poprzez wprowadzanie coraz bardziej ekologicznych norm i standardów ekologicznych,

• poszukiwaniu nowych strategii rozwoju samopodtrzymującego się.

- strukturę społeczną:

• poprzez pojawienie się nowych grup społecznych dla których środowisko naturalne jest niezwykle istotną wartością ( tzw. orientacje postmaterialistyczne).

-system polityczny:

• poprzez strukturę partyjną - powstają przesłanki tworzenia się nowych partii i ruchów ekologicznych. W latach 70-tych powstają Partie Zielonych na Zachodzie Europy (we Francji, Holandii, Niemczech oraz na Węgrzech „Koło Dunaju”) i w Polsce (Polski Klub Ekologiczny 1980, Polska Partia Zielonych 1988),

• funkcjonowanie - problemy ekologiczne miały istotny wpływ na procesy wyborcze i wybory. Ruchy ekologiczne oraz Partie Zielonych powstające w państwach Europy Zachodniej i następnie Europy Wschodniej były na tyle silne by w roku 1980 utworzyć np. pierwszą listę wyborczą do parlamentu francuskiego. W tym samym czasie z mniejszym powodzeniem frakcje zielonych wzięły udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Poważnym sukcesem zakończył się w Niemczech start Partii Zielonych do Bundestagu w 1983 roku. Partia przekroczyła wymagany 5% próg wyborczy i była obecna w Bundestagu mając w nim swoją reprezentację. W wyborach z 1994 roku uzyskała znów wynik powyżej progu wyborczego - 6,8% głosów. Dzięki temu ponownie znalazła się w Bundestagu. Weszła do koalicji tworzącej rząd. Sukces wyborczy był na tyle znaczny, iż przywódca zielonych - J. Fischer pełnił funkcję Ministra Spraw Zagranicznych. Sukcesy ruchów ekologicznych w Europie Wschodniej były zdecydowanie mniejsze. Powstanie ruchów zielonych ówczesne władze państw socjalistycznych traktowały jedynie jako formę protestu politycznego i nie przeciwstawiały się im. Trwała milcząca zgoda wobec ich poczynań. Nawet początek przemian w Polsce w roku 1989 nie przyniósł zmian w tym zakresie. Znaczące wówczas partie polityczne oraz czołowi politycy tego okresu byli nadto zajęci własnymi problemami, które przesłaniały im problematykę ruchów ekologicznych. W roku 1991 na Słowacji i w Rumunii zieloni posiadali niezależna reprezentację swoich ruchów w parlamentach krajowych.

• strukturę aparatu państwa - po Raporcie U`Thanta oraz Konferencji środowiskowej w Sztokholmie w 1972 roku w państwach szczególnie Zachodniej zaczęły powstawać ministerstwa zajmujące się problematyką ochrony środowiska. W przypadku Europy Wschodniej pierwsze takie ministerstwo - Ministerstwo Administracji i Ochrony Środowiska powstało w Polsce w 1985 roku. W latach 1990-91 sukcesywnie takie resorty utworzono w pozostałych państwach byłego obozu socjalistycznego.

- świadomość społeczną poprzez:

• kształtowanie się nowego rodzaju świadomości tzw. post - materialistycznej. Oznaczała ona odchodzenie od obowiązującej powszechnie świadomości materialistycznej. Jej naczelnym hasłem było zapewnienie na właściwym poziomie wyżywienia, odpowiedniego ubioru, mieszkania. W przypadku państwa głównym zadaniem było zapewnienie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego.

W odróżnieniu od poprzednio pojmowanej świadomości nowy jej rodzaj za zasadnicze wartości przyjmuje: jakość życia, utrzymanie środowiska naturalnego na odpowiednim poziomie i dbanie o własny indywidualny rozwój intelektualny. Z prowadzonych pod koniec XX wieku badań ankietowych także w Polsce wynikało, że świadomość materialistyczna była domeną osób starszych urodzonych przed II wojną światową. Natomiast świadomością post - materialistyczną cechowali się ludzie młodzi i urodzeni w okresie drugiej

wojnie światowej.

Wariant II - przyjmuje, że ekologia jest zmienną zależną od poszczególnych elementów polityki, co ma wpływ na:

-gospodarkę:

• tworzone są ekonomiczne podstawy dla realizacji polityki ekologicznej. Podstawy te są znacznie zróżnicowane w poszczególnych państwach, w zależności od ich pozycji ekonomicznej. Państwa Europy Zachodniej były i są w stanie wyasygnować na cele polityki ekologicznej znacznie większe sumy pieniędzy niż np. państwa byłego obozu socjalistycznego. Często więc bogate państwa zachodnioeuropejskie udzielały i udzielają pomocy finansowej państwom rozwijającym się.

-system polityczny:

• konieczne jest wymuszanie efektywności systemu politycznego w oddziaływaniu na ekologię. Uzależnione jest to od elastyczności i otwartości danego państwa. Systemy w państwach demokratycznych sprzyjały problematyce ochrony środowiska. Stwierdzenie takie nie oznacza jednak pełnego automatyzmu. Demokracja jedynie wpływa na łatwiejsze postrzeganie problematyki ekologicznej. Wiązało się to m.in. ze zdecydowanie wcześniejszym dopuszczeniem społeczeństwa do pełnej informacji ekologicznej. Obecnie wyraźnie otwarte są możliwości pozyskiwania takich informacji przez społeczeństwa w państwach Europy Wschodniej. Niestety zaznacza się z kolei wyraźny kurs na ich blokowanie w „starych” państwach demokratycznych.

• tworzenie się tzw. presji społecznej. Jest ona większa w państwach o starych otwartych systemach demokratycznych. Prowadzą one do łatwiejszego podejmowania problemów ekologicznych przez społeczeństwo. Często obserwuje się w tych państwach przykłady szybkiego i konkretnego działania w zakresie ochrony środowiska. Reguły i praktyka demokratycznego państwa pozwalają na łatwe i konstruktywne włączanie w problematykę ekologiczną ruchów ekologicznych.

- świadomość społeczną:

• następuje rozwój nowego typu świadomości post - materialistycznej. Stwarza to właściwe warunki do rozwoju polityki ekologicznej. Dla oceny świadomości ekologicznej były przeprowadzone badania na temat wydatków na cele ekologiczne w poszczególnych państwach. Pod koniec XX wieku w Niemczech o konieczności wprowadzenia takich podatków przekonanych było - 58% respondentów, w Danii 78%. W przypadku Polski wg CBOS 65 % respondentów uznało, że w naszym kraju występuje brak zagrożeń ekologicznych. Należy to tłumaczyć niskim poziomem świadomości ekologicznej, ale także brakiem chęci ponoszenia dodatkowych obciążeń finansowych na cele ekologiczne. W praktyce można wyróżnić dwie grupy społeczeństwa o odmiennym stopniu zainteresowania problemami ochrony środowiska, tj. potencjalnych sprawców i poszkodowanych. Na tej podstawie możemy mieć do czynienia z lobby albo proekologicznym (ekologów, zielonych) lub też antyekologicznym (głównie branże górnicze, budowlane).

-stosunki międzynarodowe:

• polityka ekologiczna staje się integralnym elementem polityki zagranicznej. Oznacza to, że w stosunkach międzynarodowych (głównie między państwami lub organizacjami międzynarodowymi) występują procesy realizacji celów ekologicznych wobec innych podmiotów (państw, organizacji lub ruchów).

Zagraniczna polityka ekologiczna wiąże się z rolą państwa na arenie międzynarodowej. Państwo może być postrzegane jako sprawca lub poszkodowany w problematyce ekologicznej. Sprawcy np. zanieczyszczający powietrze siarką nie są zainteresowani ponoszeniem w związku z tym kosztów. Stąd nie interesują jego straty jakie ponoszą inne państwa w wyniku tego procederu (np. kwaśnych deszczów). Państwa pokrzywdzone, u których występują szkody w środowisku wywołane przez siarkę zainteresowane są zlikwidowaniem takiego stanu. W sensie ekologicznym koszty ochrony środowiska jednego państwa mogą być przerzucane na barki innego.

• działania w zakresie ochrony środowiska stają się w polityce zagranicznej elementem „dobrego sąsiedztwa” ( w praktyce oznacza to, że we wszystkich układach międzypaństwowych obligatoryjnym jest punkt związany z problematyką ochrony środowiska). Często problemy z ochroną środowiska dawały asumpt do podpisania takich układów. Uznano przy tym, iż polityka zagraniczna może być uznana za ucywilizowaną w momencie gdy uwzględnia problemy ekologiczne.

• ekokonwersja - zjawisko to pojawiło się na początku lat 80-tych ubiegłego wieku. Znacznie zadłużone finansowo Chile zdołało zamienić część swojego długu międzynarodowego na inwestycje ekologiczne. Podobne rozstrzygnięcie dla długu międzynarodowego naszego kraju szczególnie względem prywatnych banków oraz państw skandynawskich zdołał przeforsować ówczesny mister finansów Grzegorz Kołodko. W dzisiejszych czasach ekokonwersja jest zjawiskiem popularnym na międzynarodowym rynku finansowym.

• międzynarodowa kwestia „dóbr wspólnych” tj. elementów środowiska naturalnego, które nie jest w posiadaniu jednego państwa, ale wielu państw. W świecie do takich dóbr zalicza się np. orbitę geostacjonarną, klimat, powietrze, światowe zasoby wodne, warstwę ozonowa, ale także np. Arktykę, o którą współcześnie istnieje poważny konflikt interesów w zakresie wspólnego wykorzystania tych dóbr ( zdobycie „podwodnego bieguna północnego” na dnie Arktyki i umieszczenie tam plakietki z flagą rosyjską wywołało zaniepokojenie wśród Norwegów uważających się za gospodarzy tego terenu). Akcentowana jest przy tym konieczność współpracy międzynarodowej. Nie mniej współcześnie dalej istnieje wiele konfliktów interesów w zakresie wspólnego wykorzystania tych dóbr.

3. Funkcje polityki ekologicznej i struktura jej celów

Funkcje polityki ekologicznej można zestawić w następującym katalogu:

- określenie celów polityki ochrony środowiska

- określenie podstawowych warunków osiągania celów

- przewidywanie przeszkód uniemożliwiających spełnianie tych warunków

- wskazywanie najkorzystniejszych sposobów (środków, narzędzi i instrumentów) osiągania wytyczonych celów.

Ważnym z teoretycznego punktu widzenia jest określenie intencji i ustalenie celów polityki ekologicznej. Intencje polityki jest stosunkowo łatwo określić analizując wiązkę celów. Mimo, że zawsze jest ich kilka, to można je podzielić według ważności określając ich rangę. Strukturę celów polityki ekologicznej przedstawiono na schemacie:

Ryc.3. Struktura celów polityki ekologicznej

intencja polityki ekologicznej

cel nadrzędny

cele pośrednie cele uboczne

[zależności pośrednie]

cel główny

cele podporządkowane

I poziom

cele podporządkowane

II poziom

[ zależności bezpośrednie]

Najważniejszym z celów w wiązce jest cel nadrzędny. Określa on wizję, którą zamierza urzeczywistnić władza prowadzoną polityką. Cel nadrzędny może być osiągany różnymi sposobami. Zaproponowany sposób osiągnięcia celu nadrzędnego określany jest jako strategia. Strategię charakteryzuje cel główny. Strategia taka zostaje „rozpisana” na cele szczegółowe, które przyporządkowane są I, II i kolejnym poziomom w układzie hierarchicznym w stosunku do celu głównego. Cele pośrednie i uboczne są również związane z celem głównym, ale w sposób pośredni. Wiązka celów związanych z celem głównym służy osiąganiu nadrzędnego celu polityki.

Przykładem realizacji polityki ekologicznej Polski może być dokument „Polska 2025- Długookresowa strategia zrównoważonego rozwoju”, który przyjmuje za cel nadrzędny przyjmuje ekorozwój. Dokument ten za cel główny polityki społeczno-gospodarczej przyjmuje: „zapewnienie dobrobytu polskich rodzin, umocnienie ich samodzielności materialnej oraz poczucia bezpieczeństwa. Zakłada się przy tym istnienie ładu społecznego „opartego na akceptacji wartości rodzinnych i solidaryzmu wewnątrz -i międzypokoleniowego realizacji zasady subsydialności i dbałości państwa o wspólne dobro, tożsamość narodową i suwerenność”. W ten sposób odzwierciedlone zostały zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju przyjęte na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro.

Celami współrzędnymi są:

• zmniejszanie dystansu rozwojowego Polski wobec krajów wysoko rozwiniętych i osiągnięcie jakości życia porównywalnego ze średnią w krajach UE,

• tworzenie społeczeństwa wiedzy i rozwój gospodarki opartej o wiedzę,

• przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego oraz wzrost globalnej konkurencyjności i innowacyjności polskiej gospodarki,

• zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego i zachowanie wartości środowiska przyrodniczego dla przyszłych pokoleń,

• ochrona dziedzictwa kulturowego.

4. Stan społecznej percepcji zmian ekologicznych

W historii ludzkości zaznaczają się wyraźne etapy charakteryzujące wzajemne powiązania między przyrodą (środowiskiem) a człowiekiem. Można je przedstawić w postaci charakterystycznych etapów w genezie i obecności człowieka na Ziemi:

etap I - Współżycie człowieka z przyrodą

(czasy starożytne)

Okres ten obejmuje czas od momentu pojawienia się człowieka na Ziemi (w Europie) do mniej więcej VII w. naszej ery. Odpowiednie warunki klimatyczne pozwoliły na podjęcie działalności rolniczej przez człowieka. Dotyczyło to tylko określonych enklaw naszego kontynentu. Czas ten wykorzystywany przez człowieka na myślistwo, wypas zwierząt nie pozostawił do dziś żadnych śladów w przyrodzie, bo nawet najbardziej negatywne działania człowieka bardzo szybko były zacierane przez naturę.

etap II- Walka człowieka z przyrodą i jej nieznaczne, łatwo odwracalne przekształcenia (wiek VIII-XIII)

Był to czas znacznego przyrostu ludzkości. Wykorzystując okres apogeum ciepła między zlodowaceniami znacznie rozwinęło się rolnictwo. Spowodowało to tym samym ograniczenia w powierzchni lasów (nawet o 25%) na korzyść wzrostu terenów upraw polowych. Rozwój rolnictwa spowodowany był również skutkiem wprowadzenia przemienności w agrotechnice (powrotu na to samo pole po 6-7 latach). Okres ten charakteryzował się wykorzystywaniem znacznej ilości drewna do celów budulcowych, oraz jako opału. Ograniczenia w antropopresji na środowisko było wynikiem wydawanych praw przez władców dotyczących gospodarki w dobrach królewskich lub możnowładców ograniczających ich wykorzystywanie, a nade wszystko ograniczając w nich polowania. Do współczesnych czasów nie przetrwały żadne wyraźne antropogeniczne oddziaływania na przyrodę.

etap III - Przekształcenia odwracalne

(wiek XIV- XVIII )

Na ten czas przypadają pierwsze trwałe budowle ziemne. Głównie są to budowane w owych czasach na szeroką skalę zakrojone fortyfikacje w postaci tam, grobli, sztucznych zbiorników, kanałów. Był to okres znacznego pogorszenia się warunków klimatycznych dla upraw rolniczych. Główną przyczyną było występowanie niskich temperatur w XIV-XV wieku. W tym czasie mimo podejmowanej przez niektórych władców prób ochrony środowiska (głównie wybranych gatunków roślin i zwierząt np. cisów - „militarnych drzew” potrzebnych do wyrobu broni, czy „królów puszczy” - turów). Bezprawne wycinanie drzew i kłusownictwo spowodowało, że znacznie zmniejszały się powierzchnie puszcz, a ostatni tur padł w dzisiejszym centrum Warszawy - Puszczy Jaktorowskiej w 1623 roku.

etap IV - Przekształcenia antropogeniczne przyrody (trudno odwracalne)

(lata 1800-1942)

Był to okres tzw. rewolucji przemysłowej. Jej symbolem stała się maszyna parowa jako antidotum na dotychczasowe źródła energii (wiatru, wody, mięśni ludzkich). Rozwój przemysłu spowodował powstawanie na dużą skalę odpadów poprodukcyjnych. Nastąpił w tym czasie wzrost produkcji rolniczej, rozwój medycyny i przede wszystkim higieny. Spowodowało to na eksplozję demograficzną i przekroczenie w 1820 roku liczby 1 miliarda ludności na świecie (osiągnięcie stanu 2 miliardów ludzi nastąpiło już znacznie szybciej, bo w 1927 roku). Pod koniec XIX wieku głównym źródłem energii stał się węgiel kamienny oraz ropa naftowa wykorzystywana również do oświetlenia. Na początku XX wieku na potrzeby w pierwszym rzędzie militarne, potem również dla służb cywilnych, rozpoczęto wytwarzanie bardzo silnych i niebezpiecznych dla środowiska substancji chemicznych - wytworów antropogenicznych (niespotykanych nigdzie indziej w przyrodzie) służących masowemu osłabianiu lub niszczeniu procesów życiowych (gazy bojowe, chemiczne środki ochrony roślin).

etap V - Przekształcenia niebezpieczne dla biosfery

( od roku 1942 do dziś)

Za umowną datę początku tego etapu przyjmuje się rok 1942 tj. budowę pierwszego stosu atomowego przez Fermi`ego. Uznano, że był to bardzo ważny krok w historii nauki, dający człowiekowi możliwość uzyskiwania olbrzymiej i niespotykanej dotychczas ilości niekonwencjonalnej energii. Był to także okres praktycznego wdrażania na szeroką skalę innych osiągnięć nauki np. produkcji pestycydów (DDT i substancji pochodnych). Po II wojnie światowej, w krótkim czasie powstały dwa nastawione konfrontacyjnie (w sferze politycznej, gospodarczej i militarnej) bloki polityczne, co zapoczątkowało tzw. okres „zimnej wojny i wyścigu zbrojeń:”. Był to okres niezwykłego rozwoju przemysłu, środków transportu ( m.in. floty morskiej, rozwoju lotnictwa, w tym odrzutowego). Powojenna eksplozja demograficzna pociągnęła za sobą znaczny popyt i tym samym nastąpił wzrost konsumpcji. Dalsza rozbudowa przemysłu stała się koniecznością. Już po dwudziestu latach tak intensywnego rozwoju powszechnymi stały się zanieczyszczenia wód i powietrza, zatrucie gleb, silna eutrofizacja (zarastanie roślinnością) zbiorników wodnych (naturalnych i sztucznych, w tym nawet wielkich), masowy zanik całych gatunków flory i fauny, szerzenie się chorób ludzi i zwierząt. Geneza wszystkich kataklizmów tkwiła w degradacji naturalnych warunków środowiskowych. Taka sytuacja wywołała u ludzi na całym świecie negatywne odczucia i krytykę wzrostu społeczno-gospodarczego za wszelką cenę.

Zachodzące przekształcenia niebezpieczne dla biosfery wykazywały szereg charakterystycznych cech:

• wysoka dynamika narastania wszystkich zagrożeń;

• występujący perspektywizm zmian (społeczne skutki tych zmian nie były całkowicie rozeznane ani w pełni odczuwalne przez ówczesne pokolenia);

• antropogeniczny charakter zmian - spowodowane były celowym lub ubocznym efektem ludzkiej działalności.

Głównymi przyczynami zachodzących zmian wywołanych czynnikiem antropogenicznym były:

• przyrost naturalny,

• zmiany w wykorzystywanej aktualnie technologii produkcji,

• stworzone, specyficzne instytucje społeczno-ekonomiczne (rynek, instytucje polityczne, gospodarka światowa, ekokolonializm (państwa biedne stały się często składowiskami śmieci państw bogatych),

• ukształtowane nowe wzorce zachowań, wartości kulturowe (aspekt socjologiczny- ...czyńcie sobie ziemię poddaną...).

5. Geneza i kształtowanie się polityki ekologicznej na przykładzie Polski

Polityka państwa jest pojęciem bardzo szerokim. W praktyce zdecydowanie częściej spotykamy się nie z polityką państwa, ale z jej częściami tzw. politykami działowymi. Polityka od zawsze towarzyszy państwowości. Jej elementy działowe mają różny czasokres trwania. Część z działów polityki jak np. polityka obronna lub gospodarcza towarzyszą państwowości od jej zarania i wiekiem są równe polityce ogólnej. Inne z polityk działowych mają znacznie krótszy okres trwania, tworzone są na aktualne zapotrzebowanie państwa i wraz ze zmianami politycznymi bądź ustrojowymi odchodzą do historii. Tego typu „zmianę warty” wśród polityk działowych można było obserwować w naszym kraju w trakcie reformy ustrojowej w latach 90-tych ubiegłego wieku. Wraz z systemem gospodarki planowej odeszło do historii szereg polityk działowych, dla których zabrakło miejsca w preferowanym obecnie systemie gospodarki rynkowej. Był to również okres tworzenia się nowych polityk działowych niezbędnych dla właściwego funkcjonowania gospodarki rynkowej. Powstawanie nowych polityk działowych jest procesem rozłożonym w czasie. Wiąże się on z praktycznym wykorzystaniem nowej polityki przez państwo. Polityka działowa musi stać się również dyscypliną naukową. Status taki może uzyskać w momencie gdy stanie się podmiotem i przedmiotem badań oraz gdy posiądzie własne metody analityczne.

W takim kontekście geneza krajowej polityki ekologicznej nie ma bezpośredniego związku z przemianami ustrojowymi w Polsce. Można stwierdzić, iż powstanie polskiej polityki ekologicznej wynikało przede wszystkim z wysyłanych przez świat sygnałów o konieczności podjęcia intensywnych działań w zakresie ochrony środowiska. Okazało się, że zachodzące w środowisku naturalnym negatywne procesy stają się bezpośrednią przyczyną nie tylko zagrożenia zdrowia i życia człowieka, ale większości organizmów żywych.

Podstawowym zagadnieniem teoretycznym polityki ekologicznej jest opracowanie zasad określających sposób jej tworzenia i wdrażania. Zależy to od wielu uwarunkowań min. od:

• charakteru polityki ogólnej państwa,

• stanu środowiska naturalnego,

• poziomu rozwoju i kondycji gospodarki narodowej,

• nastrojów społecznych,

• zobowiązań międzynarodowych,

W polityce ekologicznej podkreśla się znaczenie praktycznych zasad tej polityki, którymi są:

• zasada równorzędności polityki ekologicznej, gospodarczej i społecznej,

• zasada integralności polityki ekologicznej z gospodarczą i społeczną,

• zasada harmonizacji procesów gospodarczych z procesami przyrodniczymi konieczność dostosowania rodzaju i zakresu podejmowanej działalności gospodarczej do potencjału środowiska,

• zasada zapobiegania powstawaniu zanieczyszczeń i innych obciążeń w trakcie każdej działalności i na każdym etapie procesów wytwórczych, z zastosowaniem następującej hierarchii podejmowanych przedsięwzięć ochronnych:

-unikanie wytwarzania zanieczyszczeń,

-stosowanie recyklingu,

-instalowanie urządzeń wychwytujących i neutralizujących

zanieczyszczenia,

• zasada kompleksowości i ekologicznej nie uciążliwości podejmowanych przedsięwzięć ekologicznych,

• zasada powszechności ochrony wykluczająca odstępstwa od obowiązku podejmowania przedsięwzięć ochronnych,

• zasada jednakowego prawa wobec wszystkich podmiotów (osób prawnych i fizycznych) do korzystania ze środowiska i jednakowych obowiązków jego ochrony,

• zasada uspołecznienia podejmowanych działań poprzez stworzenie prawnych i instytucjonalnych warunków uczestniczenia obywateli, grup i organizacji pozarządowych w procesie kreowania oraz realizacji polityki ekologicznej,

• zasada regionalizacji polityki ekologicznej i prawa samorządów terytorialnych do odpowiednich modyfikacji instrumentów sterowania ochroną środowiska,

• zasada ekonomizacji polityki ekologicznej, czyli osiągania podstawowych celów minimalnym kosztem społecznym,

Zasadę ekonomizacji łączy się często z regułami rozwiązań praktycznych. Zalicza się do nich:

• regułę „zanieczyszczający płaci” tj. koszty ochrony środowiska ponosi sprawca zanieczyszczenia,

• regułę „płacą poszkodowani” tj. dobrowolne włączenie się poszkodowanych w realizację zadań ochronnych zanieczyszczającego (jeśli koszty eliminacji źródła zanieczyszczenia są niższe od kosztów likwidacji strat spowodowanych zanieczyszczeniem), albo subwencjonowanie przedsięwzięć ochronnych odbywa się ze środków ogólnospołecznych,

• regułę „płaci użytkownik” tj. obciążenie kosztami ochrony środowiska użytkownika urządzenia zanieczyszczającego (nie producenta) albo wnoszenie opłat przez „użytkowników środowiska” na rzecz wyspecjalizowanej jednostki gospodarczej, realizującej obowiązek ochrony ( np. miejskiej oczyszczalni ścieków),

• regułę „wspólnej odpowiedzialności” oznaczającą subwencję ze środków ogólnospołecznych na likwidację starych źródeł zagrażających środowisku (np. wysypiska odpadów) lub realizację przedsięwzięć ochronnych w układzie regionalnym.

W tabeli przedstawiono poglądowo etapy tworzenia polityki ekologicznej w naszym kraju. Wydzielono pięć etapów jej powstawania. Podano przy nich dokładne daty dotyczące trwania dwóch pierwszych etapów tej genezy jako, że są one już czasowo zamknięte. Natomiast nie można przewidzieć dokładnych dat dotyczących początku ani końca pozostałych etapów w rozwoju polityki ekologicznej, które pozostają jeszcze w dalszej lub bliższej przyszłości.

Ryc.4. Powstawanie i etapy polityki ekologicznej w Polsce

Etap I Polityka Polityka

1973-1981 Gospodarcza Społeczna

Polityka Polityka

Etap II Gospodarcza -Środowisko Społeczna- Środowisko

1982-1990

Etap III

Polityka Polityka

Założenia na okres Gospodarcza Społeczna

ustrojowej przebudowy

gospodarki Polityka

Ekologiczna

Etap IV Polityka Polityka Polityka

Założenia na okres Gospodarcza Ekologiczna Społeczna

wdrażania ekorozwoju

Etap V Polityka

Postulowane miejsce Ekologiczna

polityki ekologicznej

w docelowym Polityka Polityka

modelu ekorozwoju Gospodarcza Społeczna

ETAP I

Punktem zwrotnym w globalnych działaniach na rzecz ekologii na które zwróciły uwagę władze państw był tzw. „Raport U Thanta” z 1968 roku oraz pierwsza Międzynarodowa Konferencja Ochrony Środowiska w Sztokholmie w 1972 roku.

Lata 1973-81 uznaje się za etap rodzenia się polskiej polityki ekologicznej. Przypadała on na okres gdy podstawą ówczesnej polityki naszego państwa był system składający się z dwóch zasadniczych elementów tj. polityki gospodarczej i społecznej. Polityka gospodarcza opierała się na planowej gospodarce socjalistycznej. Jej cechą charakterystyczną była hegemonia produkcji środków produkcji nad produkcją na cele konsumpcyjne. Problematyka społeczna spychana była wówczas na margines życia, gdyż uznawano, że ze względu na zagrożenie zewnętrzne i wewnętrzne ustroju i państwa niezbędne są wyrzeczenia społeczeństwa. Nasilona była propaganda zwycięstwa bloku państw demokratycznych we wszechpanującym wyścigu ekonomiczno- społeczno- gospodarczym dwóch wrogich obozów państw. Uważano przy tym, iż planowa gospodarka socjalistyczna nie pozwala na powstawanie konfliktów między człowiekiem i jego gospodarką a przyrodą. Uznano natomiast, że pogoń za zyskiem jako charakterystyczna cecha kapitalizmu była przyczyną zachwiania wzajemnych relacji między człowiekiem i gospodarką a przyrodą. Podkreślano to szczególnie odnosząc się do ekologicznych problemów powstających w wysoko uprzemysłowionych państwach zachodnich.

W tym okresie po raz pierwszy na świecie wystąpił kryzys ekologiczny. Jego charakterystyczna cechą było uderzenie i załamanie panującego porządku gospodarczego i społecznego w państwach najbogatszych, a nie jak w przypadku kryzysu ekonomicznego w państwach najbiedniejszych. Kryzys ekologiczny połączony był z kryzysem energetycznym, którego objawem było światowe ograniczenie produkcji i znaczny wzrost cen podstawowego nośnika energii współczesnego świata jakim jest ropa naftowa.

Objawy tego kryzysu zaobserwowano także w Polsce. Terenem klęski ekologicznej obwołano tzw. „Worek Żytawski” tj. obszar w miejscu zbiegu trzech granic państwowych: Polski, Czechosłowacji i NRD. Rozwój trzech krajowych przemysłów: w Polsce wydobywczego (w oparciu o kopalnie węgla brunatnego), w NRD energetycznego (zespoły elektrowni) oraz w Czechosłowacji przemysłu hutniczego (opartego o huty w regionie Ostrawy) spowodowały obumarcie ponad 100 tys. ha lasów iglastych w Górach Izerskich. Objawem krajowego kryzysu paliwowego był brak ropy naftowej i jej pochodnych oraz mazutu służącego do celów grzewczych i przemysłowych. Skutkiem tego wprowadzona została reglamentacja benzyny, wystapił także wzrost cen ropy, benzyny i pochodnych.

W tym okresie podejmowano w kraju w zakresie polityki ekologicznej działania propagandowe. Do takich zaliczyć można powstanie w 1972 roku Ministerstwa Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska. Był to naczelny organ administracji państwowej w zakresie ochrony środowiska naturalnego człowieka. Podobnym posunięciem ówczesnych władz było, wzorem Portugalii, umieszczenie w Konstytucji RP w roku 1976 zapisu uznającego ochronę środowiska naturalnego za zadanie państwa, ponadto ochronę środowiska włączono w zakres praw i obowiązków obywateli. W świadomości ekologicznej społeczeństwa tego okresu charakterystyczne jest społeczne zauważanie problemu zagrożenia zdrowia, a często życia wynikającego z degradacji środowiska.

ETAP II

Drugi etap rozwoju polityki ekologicznej w kraju przypadał na lata 1982-90. Wówczas to wzorem krajów zachodnich podjęto starania w zakresie poprawy warunków środowiskowych. Dotychczas funkcjonujące polityki tj. gospodarcza oraz socjalna zostały uzupełnione o działania ekologiczne. W ten sposób utworzono także w odniesieniu do ekologii tzw. Polskę branżową. Każde z ministerstw dostało pulę pieniędzy przeznaczoną na działania w zakresie ochrony środowiska. Przy skromnych zasobach tych funduszy nagminnym było przeznaczanie ich niezgodnie z założeniami. W tym czasie prowadzono tzw. bierną politykę ekologiczną. Jej cechą było inicjowanie ogólnych przedsięwzięć w postaci deklaracji i programów ekologicznych, a jednocześnie nie asygnowano potrzebnych sum pieniędzy na ich praktyczne wykonanie. Stad też programy te były jedynie martwymi dokumentami. Wynikało to z faktu, iż Polska jak również inne kraje obozu socjalistycznego przeżywały poważne kłopoty ekonomiczne. Nie przyznawano się powszechnie do istniejących zniszczeń w środowisku naturalnym i starano się wręcz ukryć je przed społeczeństwem (np. stąd brak danych statystycznych w rocznikach GUS z zakresu ochrony środowiska). Bierność polityki ekologicznej i trwałe podporządkowanie polityce gospodarczej sprawiły, że nie spełniano ustalonych norm prawnych (przykładem takiego podejścia było uruchamianie nowych zakładów przemysłowych lub modernizacja istniejących bez wymaganych oczyszczalni ścieków).

Nie mniej jednak, również w tym okresie Sejm uchwalił w 1980 roku Ustawę o Ochronie Środowiska. Utworzono ją według koncepcji ustawy kompleksowej tj. zawierającej wszystkie zasady ochrony środowiska zarówno materialno-prawne jak też procesowe. Wprowadzono w niej zasadę ścisłego powiązania zagadnień ochrony środowiska z planowaniem przestrzennym. Ustawa ta pozwoliła na wprowadzenie zmian w sferze organizacji ochrony środowiska. W 1983 roku utworzono Urząd Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, w 1985 Urząd Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych. Charakterystycznym dla tego okresu jest społeczne postrzeganie wartości środowiska oraz strat jakie wynikają z jego degradacji.

ETAP III

Polegał na wydzieleniu polityki ekologicznej z pozostałych polityk uprawianych przez państwo tj. polityki gospodarczej i społecznej. Stworzono z nich triadę. Przebudowa państwa w zakresie polityki ekologicznej prowadzona była w taki sposób by w każdej sytuacji (w działalności społeczno-gospodarczej, ale także poprzez podnoszenie świadomości społeczeństwa oraz osobistej odpowiedzialności każdego obywatela) egzekwować i praktycznie realizować zadania z zakresu ochrony środowiska i zasobów naturalnych w miejscu pracy, zamieszkania i wypoczynku.

Za datę początku tego etapu w rodzimej polityce ekologicznej przyjęto rok 1989. Był to okres tzw. „Okrągłego stołu”. W tym czasie, głównie dzięki pracy fachowców od ekologii działających po stronie rządowej i opozycyjnej (w ramach tzw. „podstolika ekologicznego”), nastąpiła zmiana podejścia do problemów ochrony środowiska. Po raz pierwszy sformułowano oficjalne założenia strategii ekorozwoju w kraju. Zapisano, że: „koniecznym jest przyjęcie oraz konsekwentne respektowanie zasady ekorozwoju i wynikającej z niej ekopolityki jako wiodących dla dalszego społecznego i gospodarczego rozwoju kraju, prowadzących do: bezpiecznego środowiska dla życia człowieka, równowagi ekologicznej w podstawowych ekosystemach, tworzenia warunków niezbędnych dla odnowy sił człowieka, oraz możliwości dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego”.

Uznano także, iż koncepcja ekorozwoju w Polsce wymaga przede wszystkim:

• ograniczenia zależności od nieodnawialnych surowców energetycznych;

• redukcji emisji do atmosfery tlenków węgla, azotu i siarki;

• ograniczenia istniejących źródeł zanieczyszczeń toksycznych;

• stworzenia warunków do odtwarzania się (recyklingu) zasobów naturalnych;

• zagwarantowania równych szans podnoszenia stopy życiowej ludzi w układzie terytorialnym i pokoleniowym

Zaznaczono przy tym, że w zmieniających się warunkach systemowych wymagane będzie wkomponowywanie wymogów ekorozwoju do tworzonych nowych rozwiązań prawnych i ekonomicznych oraz innego systemu zarządzania. W tym czasie rozpoczęto proces restrukturyzacji gospodarki narodowej („reformy Balcerowicza”). Założeniem tych reform oprócz celów społecznych i gospodarczych były uwzględnianie celów ekologicznych

(np. likwidacja ze względów środowiskowych Huty w Siechnicy k/ Wrocławia i „Celwikozy” w Jeleniej Górze). Generalnie uznano, że idea ekorozwoju jest nie tylko podstawą przyszłej polityki ekologicznej, ale także uznano jej założenia za wytyczne do kształtowania rozwoju społecznego i gospodarczego w przyszłości. Społeczeństwo tego okresu wyraźnie zwróciło się ku problematyce ekologicznej czego dowodem jest powszechne zainteresowanie problemami ochrony środowiska.

ETAP IV

W tym okresie polityka ekologiczna staje się równoważnym elementem w stosunku do prowadzonej przez państwo polityki gospodarczej i społecznej. Polityka ekologiczna staje się aktywną polityka państwa. Oznacza to, że działalność ekologiczna będzie działaniem wyprzedzającym, mającym na celu niedopuszczanie do niekorzystnych zmian w środowisku. Polegać to ma na ścisłym integrowaniu ochrony środowiska z rozwojem gospodarczym i społecznym. Polityka ekologiczna w stosunku do elementów gospodarczych i społecznych będzie reaktywna. Polegać to będzie w/g Fiedora na przedsięwzięciach, w których celem będzie eliminacja lub minimalizacja emisji zanieczyszczeń i odpadów generowanych w procesach produkcji i konsumpcji. Okres ten będzie się w praktyce charakteryzował takim stymulowaniem gospodarki by umożliwić przechodzenie od technologii „brudnych” do „czystych” lub niskoemisyjnych. Realizacja przemian w kierunku „państwa ekologicznego” wynikać będzie przede wszystkim z przemian strukturalnych w gospodarce, w kierunku spadku udziału tradycyjnych, surowcowo- i energochłonnych i zarazem wysoko polutogennych dziedzin wytwarzania. Jest to okres powstawania nowej postmaterialistycznej filozofii, dzięki której pojawia się w środowisku proekologiczna presja społeczna.

ETAP V

Powszechnie uważa się, że etap ten jest przyszłością polityki ekologicznej. Można przypuszczać, że obejmie on zaawansowany tzw. okres postindustrialny. Oznacza to, że polityka ekologiczna stanie się podstawowym elementem w triadzie z polityką gospodarczą i społeczną. W każdym przypadku działania w zakresie czy to gospodarczym czy społecznym będą wynikać z potrzeb i konieczności ochrony środowiska. Okres ten wymagać będzie wielu jeszcze przewartościowań w stosunku do dzisiejszego podejścia do problematyki gospodarczej jak też społecznej. Dla możliwości realnej realizacji takiego podejścia podstawowym będzie konieczność zmiany mentalności ludzi.

6. Społeczne konsekwencje globalnych zmian ekologicznych

Rozwój nauki oraz techniki miał bezpośredni wpływ na przemysł i rolnictwo. Praktyka produkcji przemysłowej i rolniczej natomiast oddziaływała na stan środowiska naturalnego i w konsekwencji na pojedynczego człowieka oraz na społeczeństwo.

Społecznymi skutkami takiej sytuacji były:

• uznanie ekologii za „motor napędowy” wielkiej prawdziwie światowej polityki (Konferencja środowiskowa w Sztokholmie 1972, Raport Brutlandt 1987, Konferencja Środowiskowa w Rio 1992, Johannesburg 2002),

• poszukiwanie nowych strategii rozwojowych (dotyczących zachowania środowiska naturalnego przy zachowaniu relatywnie wysokiego standardu poziomu życia),

• zmiany w polityce międzynarodowej (eskalacja napięć między krajami „Południa” i „Północy”, ale równocześnie poszukiwanie nowych obszarów współpracy między tymi krajami),

• ewolucja świadomości postmaterialistycznej w kierunku świadomości ekologicznej,

• poszukiwanie nowego paradygmatu uprawiania polityki z punktu widzenia władzy (kształtowanie nowej etyki, nowego rodzaju odpowiedzialności),

• zróżnicowanie opcji dotyczących funkcjonowania zmian globalnych, kryzysu społeczeństw, cywilizacji (należy zmienić sposób adaptacji do zachodzących zmian) .

W oparciu o głoszone poglądy w zakresie społecznych konsekwencji zmian ekologicznych w środowisku, można wydzielić dwie przeciwstawne sobie grupy społeczeństwa:

• optymiści, którzy twierdzą, że zagrożenia nie są wielkie (dopiero narastają), nie mniej osiągnięty poziom naukowo techniczny i przewidywany jego dalszy rozwój są w stanie rozwiązać trudne problemy, o czym świadczą przesłanki związane z aktualnymi mechanizmami życia społeczno-gospodarczego, rozwojem informacji itp.

• Pesymiści uważający, że sytuacja jest trudna i wymagająca podejmowania natychmiastowych działań. Według nich wiara w naukę i technikę oraz postęp jest złudna, jako że i one mają swój kres. Przeciwnie do optymistów, pesymiści nie wierzą w cudowne mechanizmy życia społecznego i gospodarczego i uznają, że one z reguły zawodzą.

7. Charakterystyka globalnych i europejskich zagrożeń ekologicznych

Pojęcie globalnych oraz regionalnych zagrożeń ekologicznych jest pojęciem nowym dla ludzkości, powstałym pod koniec XX wieku. Powagę tego pojęcia uświadomiono sobie w okresie szóstej i siódmej dekady ubiegłego wieku. Wówczas miał miejsce po raz pierwszy światowy kryzys ekologiczny oraz paliwowy. Poszukiwanie możliwości przeciwdziałania tym kryzysom wskazało współczesnej ludzkości jaką wagę i oddziaływanie mają zmiany w systemach przyrodniczych otaczających rzeczywistość społeczno-gospodarczą. Wówczas to powstało i zostało ogólnie zaakceptowane określenie „zagrożenie”. Termin ten w praktyce nie w pełni określa opisywane zjawiska. Niemniej ogólne zagrożenia ekologiczne charakteryzują się następującymi cechami:

• są pochodzenia antropogenicznego,

• mają charakter nieintencyjny (niecelowy) - powstają jako produkt uboczny działalności człowieka,

• przyjmują charakter globalnych zmian ekologicznych,

• są trudne do przewidzenia, często ich pojawienie się jest zaskoczeniem,

• nie funkcjonują w izolacji, najczęściej problemy te wzajemnie się warunkują i uzupełniają,

• nie znamy jeszcze wszystkich zjawisk jakie pod pojęciem zagrożenia mogą funkcjonować - mogą pojawić się nowe,

Globalne zagrożenia ekologiczne:

Efekt cieplarniany

Jest to stan środowiska, w którym gazy kumulują się w górnej części atmosfery, blokując promieniowanie cieplne Ziemi. Promienie te nie mogąc przedostać się w stronę kosmosu, odbijają się od tej warstwy i trafiają ponownie na powierzchnię Ziemi. Wywołuje to efekt zbliżony do występującego w szklarniach tj. stopniowego wzrostu temperatury. Jak stwierdzono podstawowym filtrem, który jest nieprzepuszczalny dla promieniowania ziemskiego jest dwutlenek węgla (CO₂). Jest on w głównej masie pochodzenia antropogenicznego. Od szeregu lat obserwuje się narastanie jego ilości. Na przestrzeni intensywnego rozwoju przemysłowego świata uznano, że ilość jego cząstek liczonych na milion cząstek powietrza wzrosła z 250 do 350 obecnie.

Meteorolodzy i klimatolodzy uważają, iż efektem gromadzenia dwutlenku węgla w atmosferze jest stwierdzony w ciągu ostatniego 100-lecia wzrost średniej temperatury atmosfery od 0,3 do 0,7⁰ C. Jednym z podstawowych, chociaż nie do końca naukowo potwierdzonych efektów gromadzenia i oddziaływania dwutlenku węgla są radykalne zmiany klimatyczne na Ziemi. Uważa się, iż efektem ocieplenia klimatu będzie podniesienie się poziomu mórz i oceanów. Topnienie lodowców będzie bezpośrednią przyczyną zwiększenia ilości wody w morzach i ocenach. Spowoduje to wzrost ich poziomu rzędu 30-70 cm. Przewidywania te oparte są na wzroście temperatury wody w morzach i ocenach. W XX wieku temperatura wzrosła od 0,3 do 0,9 ⁰C. Podobną reakcję na podobny wzrost koncentracji CO₂ w atmosferze stwierdzono w odniesieniu do średniej temperatury gleby. Bezpośrednim skutkiem wzrostu poziomu wód morskich i oceanicznych będzie zalanie aktualnie użytkowanych przez człowieka znacznych połaci lądu. W przypadku Europy szczególne zagrożenie odnosi się do depresyjnych terenów Holandii, wybrzeży Bretanii, okolic Barcelony jak też włoskiej Wenecji. Na terenie Polski zniszczeniu ulec mogą cenne rolniczo tereny Żuław. W konsekwencji zdecydowanie wzrośnie migracja ludności z terenów zajętych przez wody morskie i oceaniczne. Powtórzy się obraz znany z historii współczesnego Egiptu, gdy wybudowano potężną zaporę na Nilu w Assuanie i powstał przed nią wielki zbiornik wodny. Z terenu tego ewakuowała się znaczna, nie przewidywana wcześniej fala uchodźców zwanych „uchodźcami klimatycznymi”. Znaczny exodus ludności był przyczyną napięć i konfliktów nie tylko na trasie przenosin, ale także w miejscu nowego stałego zamieszkania uchodźców.

Przewiduje się, że zmiany będą miały swoje odbicie także w stosunku do współczesnego rolnictwa. Polegać to będzie przede wszystkim na zmianie struktury produkcji rolnej, co z kolei będzie konsekwencją zmian w ilości i rozkładzie opadów. Zmiana dotychczasowego układu produkcji polegać będzie na pozyskiwaniu żywności z terenów dotychczas uznanych za nieprzydatne dla upraw rolniczych. Zaniechana będzie przy tym produkcja rolnicza na terenach uważanych aktualnie za spichlerze żywności. Spowoduje to masowe migracje ludności za żywnością oraz terenami przydatnymi do produkcji rolniczej. O ile migracje te będą masowe (a proces będzie długotrwały) spowodować to może zmiany w globalnym układzie sił, w tym wytwórczych i gospodarczych, a w konsekwencji i politycznych. Może na tym tle również dochodzić do napięć i konfliktów międzynarodowych.

Likwidacja warstwy ozonowej

Ozon tworzy wokół kuli ziemskiej warstwę, która jest niezwykle istotna z punktu widzenia organizmów żywych bytujących na globie. Warstwa ozonu chroni powierzchnię Ziemi przed niebezpiecznymi skutkami bezpośredniego promieniowania słonecznego, szczególnie ultrafioletowego.

W 1982 roku dzięki badaniom brytyjskich uczonych stwierdzono, że w okolicach Antarktydy występuje zdecydowanie mniejsze stężenie ozonu i tworzy się w tym miejscu stale powiększająca się „dziura ozonowa”. Powiększanie się tej dziury było szybkie. Prowadzone (tylko 2-letnie) stałe jej pomiary w latach 1982-84 wykazały powiększenie się jej rozmiarów o 30%. Brak było przy tym pełnego rozeznania przyczyn i skali tego zjawiska. Do dziś nie ma wiążącej interpretacji czy wahania w stężeniu ozonu są naturalne, czy też jego ubytki należy położyć w karby działalności ludzkiej. Z późniejszych badań udało się ustalić, iż sprawcą powstającej dziury ozonowej jest freon. Nie jest do dziś jasne czy jest to tylko działanie freonu, czy też również jest to efekt innych czynników. Jest pewnym, że głównym sprawcą kłopotów z dziurą ozonową pozostał freon. Stąd też stało się ważnym spowodowanie wyeliminowania freonu lub przynajmniej znacznego ograniczenia w działalności gospodarczej człowieka. Podjęto działania zmierzające do modernizacji zamrażalni oraz lodówek użytkowanych w gospodarstwach domowych (wynikało to z faktu, iż tam głównie był on wykorzystywany). Dziś większość zakładów przemysłu spożywczego oraz lodówki domowe są wolne od freonu. Jest to szczególnie ważne wobec wyników badań, które dowodzą, iż tereny położone między 53 a 40 ⁰ szerokości geograficznej północnej (a więc obszarze, na którym położona jest Polska) wykazują zmniejszenie stężenia ozonu o 4,7 %. Jest to znaczna strata zważywszy, iż obniżenie grubości warstwy ozonowej o 1% powodować może wzrost zachorowalności u człowieka na choroby nowotworowe skóry o 6%. Zmniejszenie stężenia ozonu o 1% wywołuje również choroby oczu, szczególnie kataraktę. Ubytek ozonu ma także negatywny wpływ na wzrost i plonowanie roślin rolniczych. W USA stwierdzono doświadczalnie, że 25% ubytek ozonu z atmosfery powodował 25% obniżenie plonowania zbóż. Straty w warstwie ozonowej mogą również być traktowane jako poważne zagrożenie w odniesieniu do bilansu żywnościowego współczesnej ludzkości.

Zmniejszenie obszaru powierzchni leśnych

Lasy pokrywają obecnie 3,5 mld ha lądów na Ziemi, co stanowi 27% jej całkowitej powierzchni. Największy udział w terenach leśnych mają lasy tropikalne (56,7%). Statystycznie ponad połowa powierzchni lasów należy do siedmiu krajów - Rosji, Brazylii, USA, Kanady, Chin, Indonezji i Kongo.

Ze względu na oddziaływanie człowieka lasy możemy podzielić na:

• pierwotne (nie poddane dotąd antropogenizacji),

• częściowo naturalne (użytkowane i zarządzane przez człowieka),

• plantacyjne (rewitalizowane i prowadzone przez ludzi na obszarach dawnych lasów

pierwotnych)

Procesy wylesiania terenu w sensie całkowitej zmiany użytkowania ziemi nazywa się deforestacją (wylesianie). Tempo wylesiania w skali globalnej w ostatnich latach uległo znacznemu przyśpieszeniu i osiąga wartość rzędu 1% pokrywy leśnej w roku (w niektórych obszarach globu, np. w Afryce Zachodniej dochodzi do 2,1%). Oznacza to, że już za kilkanaście lat może dojść do globalnych zmian klimatu wynikających z:

• dużego stężenia nie zasymilowanego CO_2, stepowienia i pustynnienia znacznych obszarów (brak naturalnych regulatorów stosunków wodnych);

• degradacji gleb (brak naturalnych barier dla procesów deflacji -zwiewania- wierzchnich urodzajnych warstw gleby)

• zmniejszania się zawartości tlenu w atmosferze (ograniczenie fotosyntezy).

Zjawiskom tym towarzyszyć będzie:

• ubożenie rezerwuaru zasobów gatunkowych roślin i zwierząt (ze względu na niesprzyjające warunki dla wzrostu i rozwoju wynikające ze zmian w środowisku naturalnym),

• zachwiania równowagi biologicznej na Ziemi.

W Europie występuje najmniejsza powierzchnia lasów pierwotnych ze wszystkich kontynentów na globie. Zajmują one zaledwie 0,5 mln ha. Zachowały się praktycznie w większych fragmentach tylko w Skandynawii, niewielkie ich powierzchnie spotkać można również w górzystych terenach Niemiec, Francji, Szwajcarii, Grecji i w śladowych ilościach w Chorwacji, Polsce oraz na Białorusi i na Słowacji. „Zielone płuca globu” tj. lasy Amazonii i tajgi syberyjskiej ulegają deforestacji w tempie dochodzącym do 30 tys. ha (dziennie, co 3 sekundy wycina się 1 ha lasu). Powtarzające się w świecie od kilkunastu lat długotrwałe susze, gigantyczne pożary np. we Francji, Hiszpanii Portugalii, USA, Australii - powodowane często nieostrożnością lub celowym działaniem - powodują coraz bardziej odczuwalne zmiany klimatu. Mogą się one okazać bardzo trudne do przezwyciężenia przy mocno zubożałych ekosystemach leśnych naszej planety. Do najważniejszych aktualnie przyczyn wylesiania zaliczyć należy:

• trudności gospodarcze krajów tzw. „Trzeciego Świata”, które sprzedażą drewna usiłują poprawić swój bilans płatniczy (wartość pozyskiwanego i sprzedawanego drewna w Ugandzie przekracza 24% PKB rocznie).

• ubóstwo i problemy żywnościowe ludności wielu krajów i w związku z tym przeznaczanie terenów leśnych pod użytki rolne (w związku ze wzrastającą bardzo dynamicznie w dalszym ciągu liczbą ubogiej ludności, kraje te potrzebują coraz więcej drewna do budowy swoich domów, na opał, oraz większych powierzchni terenów przeznaczonych pod wypas zwierząt i uprawę roli). Tych strat nie równoważy zakładanie plantacji drzew (głównie z uwagi na małą bioróżnorodność gatunkową) i zwiększoną podatność na oddziaływanie czynników destrukcyjnych np. pożarów, szkodników i chorób.

• ogromne zapotrzebowania na dobra wytwarzane z drewna (przede wszystkim w krajach wysoko uprzemysłowionych, które przejawia się modą na tzw. „ekologiczne”

meble lub budownictwo realizowane w tradycyjnej technologii z litego drewna).

Degradacja gleb

Przyczyny degradacji i ograniczenia zasobów gleb na świecie są różnorakiej natury. Wśród tych o charakterze antropogenicznym najczęściej wymienia się zatrucie gleb poprzez ich zanieczyszczenia chemiczne, pochodzące głównie z emisji przemysłowych, komunikacji, w mniejszym stopniu rolnictwa - głównie intensywnych metod uprawy roślin i hodowli zwierząt. Nie bez znaczenia są powierzchniowe straty gleb wynikające z wykorzystywania znacznych obszarów terenów pod zabudowę infrastruktury społeczno - gospodarczej, budownictwo mieszkaniowe, przemysłowe, komunikacyjne, co trwale eliminuje gleby z użytkowania rolniczego. W drugiej połowie XX wieku, jak wynika z obliczeń, w mniejszym lub większym stopniu degradacji uległy gleby na blisko 11% powierzchni wszystkich lądów Ziemi. Jest to prawie 1/3 światowych gruntów wykorzystywanych pod uprawę roślin rolniczych. Oznacza to, że obniżeniu lub utracie wartości biologicznej uległa powierzchnia gleb równa łącznej powierzchni dwóch najludniejszych państw świata Chin i Indii.

Pustynnienie

Zjawisko ma przyczyny naturalne i antropogeniczne. Procesy naturalne prowadzące do powstawania pustyni dominują na obszarach zwrotnikowych, gdzie związane jest to z uwarunkowaniami klimatycznymi i geomorfologicznymi (w ostatnich kilku dziesięcioleciach ich intensywność została wzmocniona działaniami antropogenicznymi). W strefach podzwrotnikowych i umiarkowanych decydujący wpływ na procesy stepowienia i w konsekwencji pustynnienia wielkich obszarów ma antropopresja. Każdego roku pustynnieje na całym świecie około 6,3 mln ha (w tym 3,6 mln ha gruntów ornych) na skutek wadliwego gospodarowania przejawiającego się przede wszystkim wylesianiem terenu, zbyt intensywnymi melioracjami, odkrywkową i podziemną eksploatacją surowców mineralnych. Spośród wielkich pustyń naszej planety najbardziej ekspansywna jest Sahara, która każdego roku powiększa się o koło 3,5 mln ha, wywołując przy tym poważne perturbacje społeczno-gospodarcze w przeludnionych krajach swojego południowego obrzeża np. w Mali oraz Czadzie.

Degradacja jezior

Biologicznie i gospodarczo jeziora stanowią naturalny rezerwuar wody pitnej dla człowieka. W środowisku traktowane są one przede wszystkim jako regulator stosunków wodnych obszarów je otaczających. W wyniku intensywnych zabiegów agrotechnicznych w ostatnich kilkudziesięciu latach, w tym intensywnego nawożenia mineralnego szczególnie azotem, fosforem, a ostatnio nawet potasem oraz stosowania chemicznych środków ochrony roślin wiele jezior podlega procesowi eutrofizacji (zarastania). Jest to wynik spływu do zbiorników wodnych nadmiaru nawozów z pól uprawnych z wodami powierzchniowymi oraz ruchem wód podziemnych. W ostatnim czasie proces ten jest potęgowany również spuszczaniem do jezior ciepłych wód pochodzących z technicznych instalacji chłodzących i elektrociepłowni. Z badań prowadzonych na Wiśle przez naukowców z Politechniki Warszawskiej wynika, że wyrównanie temperatury wody z rzeki oraz wód ciepłych odbywa się na przestrzeni kilkudziesięciu kilometrów (na trasie z Puławy - Dęblin). Chemiczne zanieczyszczenia powietrza i ścieki również powodują zanik życia biologicznego w tysiącach jezior, zwłaszcza na półkuli północnej naszej planety. Stan degradacji osiąga taki stopień, że wody te nie mogą już stanowić odpowiedniego biotopu dla typowych sukcesji ekologicznej biocenoz. Często nie mogą być one wykorzystane nawet do celów gospodarczych np. zaopatrzenia w wodę technologiczną.

Zatrucie wód gruntowych

Za zatrucie wód podziemnych odpowiada praktycznie tylko człowiek. Głównym czynnikiem zatruwającym są wysypiska śmieci komunalno-bytowych oraz tzw. mogilniki tj. nieprzygotowane miejsca deponowania przeterminowanych resztek chemicznych środków ochrony roślin. Obowiązujące od dawna w krajach wysoko rozwiniętych standardy przewidują dla zakładanych wysypisk i mogilników specjalne procedury technologiczne. Dotyczą one przede wszystkim szczelnej izolacji dna i boków misy depozycyjnej oraz specjalnego systemu drenażu. Ma to na celu odprowadzenie powstających przy takiej okazji tzw. odcieków - niezwykle niebezpiecznych dla życia oraz agresywnych związków biologicznych i chemicznych. Na świecie znajduje się około 2,5 mln dużych wysypisk śmieci, z których zdecydowanie niewiele spełnia właściwie parametry trwałej ich szczelności. Na pozostałych wysypiskach (zwłaszcza w krajach słabo rozwiniętych i rozwijających się) składowane odpady podlegają filtracji wód opadowych, a ogromna ilość (liczebnie i jakościowo) trujących związków chemicznych powstających (w reakcjach synergicznych) lub uwalniających się dostaje się do wód podziemnych. Wody podziemne na wielkich przestrzeniach kuli ziemskiej są podstawowym źródłem wody pitnej dla ludności. Ich permanentne zatruwanie powoduje nie tylko straty ekonomiczne poprzez łożenie na uzdatnianie wody, ale również bardzo często uniemożliwia jej jakiekolwiek wykorzystanie nawet przez technologie przemysłowe.

Niewystarczające zasoby wody pitnej

Blisko 97% wody na kuli ziemskiej to woda słona znajdująca się w morzach i oceanach świata. Około 0,5 % stanowi woda słonawa (nie nadająca się do procesów bytowych i gospodarczych oraz większości biologicznych). Zaledwie nieco ponad 2,5 % zasobów wodnych świata stanowi woda słodka. Nie oznacza to jednak, że cały ten rezerwuar wody może być dostępny dla człowieka oraz świata biologicznego. Niestety, większość tej wody jest uwięziona w lodach, lodowcach, lądolodach oraz zbiornikach podziemnych. W ogólnym bilansie wody słodkiej możliwej do wykorzystania przez człowieka jest jedynie ok. 45 tys. km³. Już dziś można stwierdzić, iż jest to ilość nie zaspokajająca stale wzrastających potrzeb człowieka. Przy dzisiejszym stopniu rozwoju nauki i techniki możliwości pozyskiwania wody słodkiej są niezwykle kapitałochłonne i ekologicznie ryzykowne. Dotyczy to szczególnie propozycji odsalania wody morskiej, wytapiania gór lodowych. Dostępne w sposób prosty źródła wody pitnej w ostatnim 50-leciu znacznie się skurczyły. Już ponad 20% ludności świata ma bardzo ograniczony dostęp do wody o odpowiedniej jakości i ilości. Dla ponad 50% ludności globu brakuje wody do utrzymania właściwych warunków sanitarnych. Dotyczy to poziomu minimalnych wymagań współczesnej higieny. Na większości terenów Azji, Afryki i Ameryki Północnej zapotrzebowanie na wodę pitną przekracza zdolności ponownego wypełniania się podziemnych warstw wodonośnych. W wyniku tego poziom wód gruntowych ulega stałemu obniżaniu doprowadzając w konsekwencji do spadku wydajności studni lub też ich całkowitego wysychania. Również w Europie są kraje o zarysowującym się deficycie wody słodkiej. Do takich państw należą przede wszystkim Polska i Malta. Problemy z zaopatrzeniem w wodę mogą być już w niedalekiej przyszłości zarzewiem konfliktów politycznych, a w konsekwencji nawet militarnych. Według ONZ istnieje aktualnie na świecie kilka obszarów, gdzie deficyt wody wzmaga istniejące od dawna animozje natury religijnej, etnicznej, gospodarczo- politycznej. Powyższe dotyczy regionów:

• Bliskiego Wschodu: konflikt Izrael - Jordania o wykorzystanie wód rzeki Jordan. Stały deficyt wody w Syrii i Libanie spowodowany jest wiele setek lat trwającą antropopresją min. deforestacją (słynne z libańskiej flagi narodowej cedry od tysięcy lat stanowią cenny materiał budowlany i szkutniczy);

• Azji Mniejszej: Turcja realizuje w Anatolii od wielu lat program budowy 22 zapór w górnym biegu rzeki Tygrys i Eufrat, zatrzymując tym samym w zbiornikach retencyjnych olbrzymie ilości wód, które zasilały do niedawna gospodarkę Syrii i Iraku (deficytową w zasoby wodne gospodarkę krajów sąsiednich);

• Azji Środkowej: Kirgizja i Tadżykistan pobudowały olbrzymie zapory wodne na Syr-darii i Amu-darii, decydując o ilości wody płynącej dalej na terytoria Uzbekistanu, Kazachstanu, Turkmenii (za zwiększenie ilości wody naliczane są opłaty);

• Afryki Zachodniej: Etiopia w granicach której znajdują się źródła Nilu Błękitnego zużywa na swoim terytorium około 80% jego zasobów wodnych (przede wszystkim w związku z intensyfikacją produkcji żywności dla dynamicznie rosnącej liczby ludności tego kraju), co ogranicza dopływ wody do pobliskiego Sudanu i Egiptu, które też potrzebują z podobnych powodów zwiększonej ilości wody.

Wśród pozostałych obszarów świata, w których już występują lub wystąpią w najbliższym okresie napięcia i problemy o podobnym charakterze, wymienia się zwykle konflikty: Mauretania - Senegal (wody rzeki Senegal), Indie -Bangladesz (wody Gangesu), Indie -Pakistan (wody rzeki Indus), Czechy - Węgry -Słowacja (wody rzeki Dunaj), USA -Meksyk (wody rzeki Kolorado i Rio Grande)

Zmniejszanie się różnorodności gatunków flory i fauny

Ogólna liczba gatunków flory i fauny na kuli ziemskiej nie jest dokładnie rozpoznana, np. biolodzy oceniają ją na 5 do 30 mln. Najbardziej zbliżonym do prawdy szacunkiem wydaje się być liczba 10 mln, botanicy i zoolodzy opisali przy tym zaledwie 2 mln gatunków. Ostatnie badania wskazują, że głównie na skutek wylesiania do roku 2015 ulegnie zagładzie prawie 8% gatunków roślin i zwierząt. Przypuszcza się, że dalszych 305 gatunków jest zagrożonych wyginięciem do roku 2040. Obecnie szacuje się, że dziennie bezpowrotnie znika z naszej planety około 70 znanych i nieznanych gatunków biologicznych. W większości są to jednak mikroby, owady oraz drobne organizmy morskie. Dlatego też jest to niemal niezauważalne dla przeciętnego człowieka. Jako główne przyczyny takich wybitnie niekorzystnych trendów wskazuje się wylesianie i wywołane procesami antropopresji zmiany klimatyczne (w tym przede wszystkim ocieplenie klimatu). Przyroda nie jest w stanie w tak szybkim tempie przystosować się do zmian, które od kilkudziesięciu lat zachodzą na kuli ziemskiej. We wszystkich niemal morzach strefy zwrotnikowej i równikowej obserwuje się np. rozwój nieznanych procesów doprowadzających do unicestwienia raf koralowych (prawdopodobnie w zbyt nagrzanych wodach mórz koralowce utraciły odporność na działanie szkodliwych mikrobów). W podobny sposób następują zmiany w innych biocenozach. Aby zapobiec zmniejszaniu się różnorodności biologicznej gatunków, co wiąże się ze spadkiem odporności ekosystemów na zakłócenia równowagi ekologicznej, wyłącza się pewne obszary na ziemi z eksploatacji gospodarczej i pozostawia w naturalnym stanie tworząc różnego rodzaju rezerwaty lub parki tzw. obszary chronione. Największy odsetek tych obszarów występuje w Ameryce Północnej, gdzie wynosi on prawie 10% powierzchni ogólnej kontynentu. Najmniej obszarów chronionych znajduje się na obszarze krajów byłego ZSRR, gdzie ich powierzchnia nie przekracza 1 % terytorium tych państw.

Stosunki państw „Północ- Południe”

Obserwuje się wyraźny konflikt interesów, w tym ekologicznych, między bogatymi krajami „Północy” i biednymi krajami „Południa”. Sprawy ekologiczne są w wielu przypadkach podstawą tych sporów. Zatargi między grupami państw powodują, że występują trudności w formułowaniu i praktycznym urzeczywistnianiu wielu regulacji międzynarodowych, których celem było rozwiązywanie globalnych problemów ekologicznych lub chociażby rozwiązywanie często prostych zagrożeń. Państwa biednego „Południa” wielokrotnie wyrażały obawę, że polityka ekologiczna jest celowym „manewrem” bogatej „Północy” mającym na celu unikanie lub osłabianie rezultatów „Nowego Międzynarodowego Ładu Gospodarczego”. U podstaw tego konfliktu legły:

• zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego,

• zróżnicowana skala ingerencji człowieka w środowisko naturalne,

• odmienne rozumienie przyczyn narastających problemów ekologicznych,

• brak podobieństwa kierunków niezbędnych działań oraz charakteru i zakresu stosowanych instrumentów.

Tab.5. Różnice w rozumieniu oraz kierunki działań wobec globalnych problemów ekologicznych państw Północy i Południa przedstawiono w tabeli:

	diagnoza	działanie
Państwa grupy Północ	problemy ekologiczne są skutkiem ingerencji całej ludzkości w środowisko naturalne; przyrost naturalny jest źródłem jego obciążenia	kontrola przyrostu naturalnego oddłużenie na warunkach ekologicznych transfer technologii niekoniecznie nieodpłatnie
Państwa grupy Południe	problemy ekologiczne są wynikiem nadmiernej konsumpcji, szczególnie Zachodu niedorozwoju Południa	wzrost gospodarczy bezwarunkowe oddłużenie nieodpłatny transfer technologii

Odmienne rozumienie problemów ekologicznych przez grupy państw wynika przede wszystkim z występujących różnic w ich potencjałach gospodarczych. W przypadku narastania „efektu szklarniowego” występuje głęboka asymetria emisji gazów szklarniowych. Stąd też przyjmuje się, że od początku „rewolucji przemysłowej” „Północ” odpowiedzialna jest za 90-95% gazów szklarniowych. Podobnie zjawisko dotyczy ubytku warstwy ozonowej na skutek użytkowania freonu. Przyjmuje się, że uprzemysłowiona silnie „Północ” odpowiedzialna jest za 95% dotychczasowej emisji. Szczególny w tym udział mają: USA 33,2%, Europa bez byłego ZSRR 34,7%. Na były ZSRR przypadło 11,4%. Stąd też kraje rozwijające się uważają, że to przede wszystkim państwa „Północy” powinny ponosić zasadniczą część kosztów strategii i działań służących przeciwdziałaniu zmianom ekologicznym. Odmawiają przy tym stanowczo jednakowych procentowo stawek redukcji wymienionych gazów.

Kraje biednego „Południa”, często niedawno wyzwolone spod panowania kolonialnego, są bardzo wrażliwe na punkcie suwerennych praw do własnych zasobów naturalnych. Stoi to w sprzeczności z zasadą lansowaną przez międzynarodową politykę ekologiczną państw „Północy”. Państwa te zakładają wzajemną odpowiedzialność za ekologiczne skutki działalności gospodarczej. W szczególności dotyczy to wyrębu lasów tropikalnych, które pełnią istotna rolę w kształtowaniu klimatu globu. Stąd też ich wyginięcie będzie uznane za globalną katastrofę, a konsekwencje takiej sytuacji będą daleko wykraczającymi poza granice poszczególnych państw. Szczególnie nieprzejednana na punkcie własnej suwerenności jest Brazylia.

Istniejąca obecnie sytuacja międzynarodowa stawia w uprzywilejowanej sytuacji kraje biednego „Południa”. Są one świadome faktu, że rozwiązanie kilku problemów ekologicznych istotnych dla bogatej „Północy” nie jest możliwe bez ich akceptacji i udziału. W kontekście „efektu szklarniowego” państwa biedne mają możliwość grożenia wspólnymi szkodami będącymi skutkiem niekontrolowanego wzrostu emisji gazów szklarniowych. Kraje rozwijające się w roku 1950 produkowały ich ok. 5-10%, w roku 1990 już 20-25% z możliwością wzrostu na początku wieku XXI do nawet 60%. Państwa rozwijające się zaczęły traktować problemy ekologiczne za swoisty „straszak” i „zakładnika” w rokowaniach politycznych. Przykładem takiego podejścia była Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1989 roku. Podstawowymi problemami do rozwiązania jaki się zajmowano trakcie prac były: zadłużenie, transfer technologii, handel. Ponadto państwa „Południa” domagały się także dostępu do własności intelektualnej, osiągnięć naukowych i większej pomocy rozwojowej.

Gorące stosunki na linii „Północ - Południe” uległy pewnemu schłodzeniu w latach 90-tych ubiegłego wieku, kiedy to wprowadzono regulacje dotyczące ochrony warstwy ozonowej podjęto decyzje o utworzeniu specjalnego funduszu mającego pomóc krajom biednym finansować koszty eliminowania freonu, czy też o zwiększeniu ze strony Północy obciążeń finansowych na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu Ziemi, ochrony różnorodności biologicznej oraz realizacji programu „Agenda 21”. W przyszłości ponownie można spodziewać się sytuacji, w której istniejące różnice pomiędzy grupami tych państw znów się ujawnią z całą mocą. Na dziś zachowane jest pewne status quo. Potwierdza to M. Pietraś cytując słowa jednego z dyplomatów bogatych państw świata:.. „dotąd nigdy biedni nie mieli atutów strategicznych, obecnie mogą zagrać kartą ekologiczną. Pod względem ekologicznym panuje dziś jednak większa równowaga niż kiedykolwiek w dziedzinie gospodarczej lub militarnej”.

Poważnym problemem dla stosunków Północ-Południe jest stale wzrastające zjawisko tzw. „uchodźców ekologicznych”. W krajach Południa występuje wysoki przyrost naturalny oddziaływujący na stan środowiska naturalnego. Rozszerza się problem jałowienia gleb oraz pustynnienia obszarów stanowiących dotychczas spichlerze żywnościowe świata (lub przynajmniej dostarczających minimalne ilości żywności zapewniające egzystencjalne potrzeby miejscowej ludności). Ludność, szczególnie jednostki aktywne, decyduje się na emigrację. Jeszcze w latach osiemdziesiątych XX wieku liczbę „uchodźców ekologicznych” w Afryce szacowano na ok. 10 mln ludzi. Dla krajów bogatych, głównie w Europie Zachodniej, stanowi to aktualnie poważny problem ze względu na ograniczone możliwości absorpcji tak poważnej rzeszy emigrantów.

Obok zagrożeń globalnych dotyczących całego świata funkcjonują również zagrożenia ekologiczne typowe i charakterystyczne dla poszczególnych kontynentów. W odniesieniu do Europy za najważniejsze w tym względzie należy uznać:

Handel niebezpiecznym odpadami

Znaczny udział Europy w światowej produkcji przemysłowej doprowadził do wytworzenia wielkiej ilości odpadów. Znaczna część tych jest natychmiast unieszkodliwiana, pozostałe podlegają deponowaniu. Szczególnym problemem okazały się odpady niebezpieczne. Wytwarzane są one przez przemysły: chemiczny, farmaceutyczny, energetyczny. Odpady te są często toksyczne, niebezpieczne dla środowiska, w tym także zdrowia i życia człowieka. Część z deponowanych odpadów stosunkowo szybko ulega rozkładowi i ich toksyczność zanika. Są jednak wśród odpadów szczególnie niebezpieczne, których toksyczność może utrzymywać się często przez dziesiątki, setki lat. Przykładem takich niebezpiecznych trucizn są niemieckie gazy bojowe, które z różnych przyczyn często celowo zdeponowane zostały w trakcie oraz po zakończeniu II wojny światowej na dnie Bałtyku.

Obowiązujące aktualnie przepisy prawne dotyczące odpadów są niezwykle wymagające. Za tym kryje się droga ich utylizacja. Stąd też producenci dość często dla uniknięcia poważnych kosztów ich likwidacji lub magazynowania wysyłali je za granicę. Jeszcze w 1989 roku państwa Afryki umiędzynarodowiły ten problem chcąc ukrócić historyczny już w tym czasie proceder, stąd też 68 państw podpisało w Lome układ z EWG jako głównym europejskim dostarczycielem niebezpiecznych odpadów o zakazie wywozu i składowania ich na swoim terytorium. Okazało się przy tym, że znaczna część niebezpiecznych odpadów trafiła do Polski. Spowodowane to było słabą ochroną granic naszego państwa oraz brakiem właściwych regulacji prawnych zakazujących importu niebezpiecznych odpadów. Organizacja Greenpeace w swoim raporcie z Polski z 1989 roku informowała wręcz o inwazji niechcianych odpadów. Okazało się, że w stosunkowo krótkim czasie do Polski trafiły znacznej objętości transporty odpadów często ze znanych firm z Austrii, Szwajcarii, także Niemiec, Szwecji, Włoch. Były to odpady różnej natury, zarówno produkty chemiczne, jak też przeterminowane środki ochrony roślin, złom elektroniczny, popioły hutnicze ze znaczną zawartością niebezpiecznych metali ciężkich lub o podwyższonym promieniowaniu radioaktywnym. Wszystkie te odpady wykazywały podobną cechę - trudności techniczne i wysoki koszt ich utylizacji i totalnego zniszczenia (jednym z przykładów była np. konieczność ich zniszczenia w specjalnym, jedynym w kraju piecu jakim dysponowała Wojskowa Akademia Techniczna w Warszawie. Piec ten funkcjonował na specjalnym stanowisku położonym na poligonie wojskowym). Pomimo uszczelnienia naszej granicy państwowej (w stosunku do importowanych odpadów), według danych Inspekcji Ochrony Środowiska w granicach naszego kraju znalazło się przeszło 46 tys. ton tego typu odpadów.

Zagrożenie promieniowaniem radioaktywnym

Na przestrzeni drugiej połowy XX wieku nastąpił znaczny rozwój w pokojowym wykorzystaniu energii jądrowej w elektrowniach atomowych. Niemal wszystkie kraje europejskie, wyłączając Polskę, posiadają na swoim terytorium przynajmniej jedną taką instalację. Prym w tym zakresie wiedzie niewątpliwie Francja, która znaczną część potrzebnej energii elektrycznej (70%) pozyskuje na tej drodze wykorzystując w tym celu ponad 60 elektrowni atomowych. W roku 1993 na kontynencie europejskim funkcjonowało ogółem 219 reaktorów atomowych. Okazało się, że aż 120 z nich nie zachowuje założonego wcześniej standardu dotyczącego usytuowania takich elektrowni w odległości nie mniejszej niż 100 km od granicy państwowej. Wynika to często z faktu, iż powierzchnia poszczególnych krajów europejskich jest niewystarczająca dla zachowania tych założeń lub też niezbędne warunki techniczne wymagały by elektrownie te sytuować wręcz nad granicą kraju. Katastrofa w Czarnobylu z dnia 26.04.1986 r., pierwsza na taką skalę tragedia połączona z uwolnieniem do atmosfery znacznej ilości substancji radioaktywnych, pokazała ogrom zagrożeń jakie niesie ze sobą to źródło energii. Obok skutków natury zdrowotnej, gospodarczej, społecznej i materialnej katastrofa odsłoniła również moralne oblicze wykorzystania energii atomowej. Wiązało się to z działaniami przywódców ówczesnego ZSRR, którzy pragnęli zatuszować samą katastrofę i rozwój z nią związanych wydarzeń oraz jej konsekwencje i skutki. Na ten temat nic nie widzieli nawet mieszkańcy najbliższych okolic w tym uczestnicy 1-majowego pochodu w Kijowie, stolicy republiki ukraińskiej, niewiele oddalonej od centrum katastrofy. Sytuacji nie znały również rządy i społeczeństwa państw, głównie Europy, nad którymi przemieścił się obłok radioaktywny i wystąpił tam znaczny choć zróżnicowany opad radioaktywny (Austria, Polska, Rumunia, Bułgaria, Finlandia, Dania, Belgia, Luksemburg). Późne, niemal wymuszone, poinformowanie o katastrofie przez władze rosyjskie spowodowało straty gospodarcze w poszczególnych państwach i stało się źródłem napięć w stosunkach Wschód - Zachód. Była to przyczyna również znacznego obniżenia wiarygodności ZSRR na arenie międzynarodowej. Katastrofa spowodowała ewolucje poglądów międzynarodowej opinii publicznej na temat teraźniejszości i przyszłości wykorzystania energii jądrowej. Pod jej naciskiem w Europie, poza Francją, ogłoszono moratorium na budowę elektrowni jądrowych. Katastrofa stała się zarzewiem napięć międzynarodowych ( Francja - Niemcy, Austria - Czechy) .

B. Międzynarodowa polityka ekologiczna

1. Geneza i ewolucja podstawowych zagadnień ekologii w wymiarze międzynarodowym

Polityka ekologiczna stała się problemem międzynarodowym tj. nastąpiła jej internacjonalizacja. Oznacza to, że sprawy które do niedawna były problemami wewnętrznymi, obecnie dotyczą kilku, względnie nawet kilkunastu państw. Stąd też kwestie rozwiązywania tych problemów będące dotąd wewnętrzną domeną rządów państw dziś stały się kwestiami międzynarodowymi. Proces umiędzynarodowienia polityki ekologicznej następuje poprzez:

• brak granic państwowych w odniesieniu do elementów środowiska naturalnego (powietrze, woda), które działając jak specyficzne pasy transmisyjne przenoszą się z państwa do państwa;

• specyficzny, całościowy charakter środowiska naturalnego tworzącego swoisty system naczyń połączonych. Końcowym elementem tego systemu internacjonalizacji polityki ekologicznej są współzależności w strukturze globalnej. Oznaczają one, że decyzje polityczno-gospodarcze podjęte w jednym państwie skutkować będą nie zawsze pozytywnymi efektami ekologicznymi w innym.

Do podstawowych czynników określających specyfikę współzależności w polityce ekologicznej należą: jedność środowiska naturalnego oraz ograniczenie jego zasobów. Internacjonalizacja problematyki ekologicznej prowadzi do umiędzynarodowienia działań będących swoistą formą odpowiedzi na problemy ekologiczne. Ich formą jest międzynarodowa polityka ekologiczna.

Poszczególne państwa najczęściej aktywnie uczestniczą w działaniach ekologicznych. Przy podejmowaniu decyzji politycznych w tym zakresie pod uwagę brane są dwa charakterystyczne zjawiska:

• jedność środowiska naturalnego,

• zdecentralizowanie środowiska społecznego.

Są to sprzeczności, które warunkują rozwój procesów realizacji międzynarodowej polityki ekologicznej. W kontekście prowadzonej przez państwo problematyki ekologicznej można wydzielić ich charakterystyczne typy społeczno-ekologiczne. Każde państwo lub region geograficzny wykazuje zasadnicze elementy charakteryzujące jego sferę ekologiczną tj.

• określony poziom degradacji środowiska,

• określony potencjał działania w zakresie ochrony środowiska.

Biorąc pod uwagę powyższe elementy możemy wyróżnić następujące, szczegółowe typy społeczno-ekologiczne:

• TYP I

oznacza, że środowisko jest zbliżone do stanu naturalnego, co wynika z niewielkiego obciążenia jako konsekwencji niskiego oddziaływania antropopresji. Człowiek w takiej sytuacji jest czynnikiem pozytywnym ekosystemu. Współcześnie typ taki ma charakter unikalny i w praktyce występuje sporadycznie na niewielkim obszarze kraju lub regionu geograficznego.

• TYP II

oznacza duże obciążenie środowiska oraz ograniczony potencjał antropopresji. Taki typ jest charakterystyczny dla krajów nowych, rozwijających się. Degradacja środowiska jest efektem niedorozwoju gospodarczego. Problemy ochrony środowiska są związane z dylematem egzystencji, a w krańcowym przypadku nawet przeżycia.

• TYP III

oznacza wysoki industrialny poziom obciążeń wynikający z antropopresji i skromny potencjał działania w ochronie środowiska. Typ ten był charakterystycznym dla grupy państw socjalistycznych. Dominowały w tych państwach kalkulacje gospodarcze, problemy ochrony środowiska ograniczały się do zasady działania „straży pożarnej” tj. likwidacji zaistniałych szkód w środowisku. Nie prowadzone były działania prewencyjne zwierzające do zabezpieczenia środowiska przed jego degradacją. W działaniach państwa przeważały tendencje do dominowania problematyki szczególnie gospodarczej nad potrzebami środowiska. Negatywnie na jego stan wpływała również dominacja lobby interesów podmiotów.

• TYP IV

oznacza wysoki poziom obciążeń środowiska naturalnego w warunkach wzrostu potencjału techniczno-ekonomicznego oraz rozwoju instytucji ekologicznych. Jest to typ charakterystyczny dla państw Europy Środkowej po rozpadzie obozu socjalistycznego. Wzrasta w tych państwach potencjał pozytywnego działania ekologicznego. Filozofia dominacji przemysłu traci na znaczeniu w stosunku do wzrastającej roli filozofii ochrony środowiska. Polityka ekologiczna staje się elementem strategii społeczno-gospodarczej. Prowadzona jest modernizacja, w której ekologiczną politykę naprawy zniszczeń zastępuje się polityka prewencji.

• TYP V

oznacza relatywnie wysoki poziom zaspokajania potrzeb materialnych oraz wysoki techniczny potencjał działania, w wyniku czego następuje poprawa stanu środowiska naturalnego. Typowymi państwami w tym zakresie są państwa Europy Zachodniej. Działania w tych państwach wynikają ze wzrostu potrzeb postmaterialistycznych.

Państwa wysokorozwinięte spełniają niezwykle ważną rolę w kreowaniu polityki ekologicznej, w tym:

• rolę przywódczą w działaniach proekologicznych,

• rolę wzoru dla innych państw (poprzez stosowanie nowoczesnych technologii, nowoczesnych rozwiązań organizacyjnych),

ale równocześnie:

• przy wysokiej konsumpcji państwa te powodują wysokie obciążenie środowiska naturalnego,

• środowisko w tych państwach jest poważnym elementem rachunku ekonomicznego,

• przenoszą „brudne gałęzie produkcji” do państw rozwijających się,

Zjawisko symetrii i asymetrii przepływu zanieczyszczeń:

• działania symetryczne:

są to działania gdy zanieczyszczenia z państwa A przepływają do państwa B i na odwrót, a przepływy odbywają się na zasadzie wzajemności;

• działania asymetryczne:

są to działania gdy zanieczyszczenia przepływają z państwa A do państwa B bez wzajemności, na zasadzie kolizji interesów tj. to państwo A nie jest zainteresowane działaniami prewencyjnymi, natomiast państwo B jest takimi działaniami głęboko zainteresowane.

Podmiotem polityki ekologicznej jest państwo. Państwo jest najważniejsze w tym zakresie ponieważ:

• przystępuje do międzynarodowych negocjacji, których efektami są konwencje i umowy międzynarodowe,

• decyduje o tym jakie problemy ekologiczne stają się przedmiotem obrad, negocjacji;

• uczestniczy w działaniach organizacji i na ich forum artykułuje istotne problemy.

Czynnikami decydującymi o aktywnej działalności państwa są:

• wzrastająca społeczna wrażliwość na problemy ekologiczne, która sprawia, że znalazły się one w strukturze celów politycznego działania,

• ewolucja rozumienia w międzynarodowej polityce ekologicznej w warunkach narastającej współzależności koegzystencji i wzrostu znaczenia problematyki niemilitarnej.

Zagraniczna polityka ekologiczna państwa prowadzona jest w trakcie uczestnictwa państw w realizacji celów ekologicznych wobec innych podmiotów w stosunkach międzynarodowych. W procesie realizacji polityki istotna rola przypada konfliktom interesów między sprawcami zagrożeń ekologicznych i poszkodowanymi. Państwa - sprawcy konfliktów zainteresowane są ponoszeniem jak najniższych kosztów działań, które powstają na ich terytorium. Starają się one przenosić te koszty na terytorium innych państw. Wówczas następuje wypaczanie struktury kosztów ponoszonych na ochronę środowiska.

Poszukując politycznej formuły bezpieczeństwa ekologicznego państw należy zastanowić się o jakie procesy i zjawiska chodzi oraz czego są one skutkiem i jak wpływać mogą na działania ekologiczne.

Wymienia się następujące zasady bezpieczeństwa ekologicznego państwa:

• zasada równego bezpieczeństwa ekologicznego - dotyczy m.in. zakazu transferu zanieczyszczeń i transferu szkodliwych przemysłów i odpadów),

• zasada zakazu agresji ekologicznej - (np. wpuszczenie trujących substancji do rzeki płynącej przez szereg krajów np. Odra zanieczyszczana mazutem przez Czechów),

• zasada monitoringu - uzgodnionych kwestii bezpieczeństwa ekologicznego,

• zasada regularnej wymiany informacji - dotycząca oceny sytuacji ekologicznej na szczeblu kraju lub regionu,

• zasada zapobiegania szkodom transgranicznym - odejście w działaniach ekologicznych od modelu regulacji prawnych typu reagować i korygować do modelu przewidywać i zapobiegać,

• zasada kooperacji w nagłych zagrożeniach ekologicznych (chodzi o katastrofy żywiołowe i przemysłowe oraz energetyczne typu Czarnobyla),

• zasada współpracy naukowo-technicznej (zakłada się udzielanie pomocy technicznej oraz rozwijanie międzynarodowego systemu wymiany ekonomicznie bezpiecznych technologii oraz systemu monitoringu),

• zasada pokojowego rozwiązywania międzynarodowych sporów dotyczących transgranicznych szkód ekologicznych,

• zasada międzynarodowej odpowiedzialności za środowisko (dotychczas większość traktatów ekologicznych nie zawiera przepisów regulujących odpowiedzialność ekologiczną np. poprzez zaprzestanie szkodliwej działalności lub też rekompensaty szkód),

• zasada posiadania prawa do korzystania ze środowiska (odnosząca się nie do państw, ale do ludzi i jednostek jako element prawa i wolności człowieka ).

2. Podstawowe instrumenty międzynarodowej polityki ekologicznej

Ryc.6. Schemat podstawowych instrumentów zagranicznej polityki ekologicznej prowadzonej przez państwo lub grupę państw

informacje

poszukiwanie wspólnych interesów

badania

zasoby techniczne wspólne

interesy

jednostkowe wsparcie

zasoby gospodarcze

interesy

przeciwstawne

nacisk

opinia publiczna

I interesy II strategie III instrumenty

Strategie:

• poszukiwanie wspólnych interesów;

Jeśli interesy są wspólne to problemy ekologiczne są rozwiązywane szybko.

• strategie jednostkowe;

Jest to pozytywna stymulacja. Jeżeli interesy w sposób naturalny są rozbieżne to ich uzgadnianie wymaga odwołania się do różnych metod działania np. pomoc gospodarcza, techniczna (np. kształcenie ekspertów), wspólne badania;

• nacisku,

Wywierana jest wówczas gdy chodzi o zmuszenie państwa do realizowania działań pozytywnych dla wszystkich. Ważnym jest przy tym potencjał państwa naciskającego. Nacisk taki może mieć formę np. pobudzenia opinii publicznej.

3. Charakterystyka państwa ekologicznego

Podstawowym praktycznym działaniem państwa w międzynarodowej polityce ekologicznej jest tworzenie programów ochrony środowiska. Mogą one mieć postać umów lub innych dokumentów międzynarodowych. Stopień rozwiązywania problemów ekologicznych jest zróżnicowany. Zależy on w dużej mierze od aktywności poszczególnych rządów w procesach negocjowania umów, konwencji oraz innych dokumentów prawnomiędzynarodowych.

W procesach negocjacji oraz realizacji międzynarodowej polityki ekologicznej państwa mogą pełnić następujące role:

• Lider

Państwo pełni rolę lidera gdy jest silnie zaangażowane w prowadzone konsultacje i negocjowanie konwencji na rzecz problematyki ekologicznej. Stymuluje ono procesy negocjacji poprzez własne propozycje oraz zabiega o poparcie słusznych idei umów wśród innych państw. Szwecja i Finlandia bardzo zaangażowały się w sprawy europejskiej konwencji transgranicznego zanieczyszczenia atmosfery z 1972 roku, popierały energicznie również konwencję wiedeńską z 1982 roku dotyczącą ochrony warstwy ozonowej. Niemcy byli natomiast liderami podpisania międzynarodowej umowy w sprawie ograniczenia oddziaływania negatywnych czynników wpływających na zmiany klimatyczne z 1992 r.

• Kibic (wspierający)

Państwo na arenie międzynarodowej nie wykazuje najczęściej własnej inicjatywy (działa jak światło odbite) popiera jedynie lidera w jego działaniach organizacyjnych.

• Wahający się

Jest to państwo, które zachowuje się na arenie międzynarodowej w sposób koniunkturalny. Wykazuje zainteresowanie w popieraniu idei lidera, ale oczekuje za to poparcie specjalnych gratyfikacji. W praktyce państwo działa w takiej roli głównie w sytuacji gdy przyłączanie się do konkretnej konwencji nie budzi jego entuzjazmu i brak jest dla danej idei wyraźnego międzynarodowego poparcia. Brak entuzjazmu do przyjęcia konkretnej konwencji często wynika nie z niechęci do jej treści, ale dotyczy np. krajowych konsekwencji podpisania takiej umowy. Przykładem państwa wahającego się była Polska, która uznała za celową i słuszną konwencję o ograniczeniu wielkości emisji siarki o 30%, ale nie była w stanie technicznie i finansowo sprostać jej wymaganiom.

• Państwo weta

Jest to państwo przeciwstawiające się proponowanej idei lub też technice wprowadzenia konwencji w życie. Nie jest ono zainteresowane ani prowadzeniem konsultacji, nie chce też przyjąć do wiadomości jej treści oraz nie chce w praktyce osiągnąć zakładanych jej skutków.

Rola państwa w międzynarodowych działaniach ekologicznych nie jest rolą stałą, często w czasie ulega ona ewolucji. Państwa wobec jednostkowych problemów ekologicznych mogą być liderami, ale również mogą przyjąć rolę państwa weta. Jak wcześniej stwierdzono w międzynarodowych konsultacjach i zabiegach w sprawie podpisania umów zmiany roli państwa są bardzo szybkie, w innych zaś zmiana postawy państwa trwa bardzo długo. Przykładem takiej zmiany roli państwa w kontaktach międzynarodowych były Indie. Zasiadając do negocjacji zmierzających do renegocjacji protokołu montrealskiego były zdecydowanym państwem weta. W trakcie negocjacji, szczególnie po zagwarantowaniu państwom rozwijającym się gratyfikacji finansowych ze specjalnego funduszu na zakup nowych technologii, Indie stały się liderem tych działań.

Podczas prowadzonych konsultacji międzypaństwowych względem poszczególnych problemów ekologicznych powstają sytuacje wymuszające zmiany roli państwa - kontrahenta umów. Wśród socjotechnicznych metod wykorzystywanych w tym celu występują:

• badania naukowe

Prowadzone obserwacje naukowe oraz wypływające z nich wnioski mogą stanowić metodę przydatną do prób zmiany opcji i roli w jakiej państwo występuje w negocjacjach. Szwecja wykorzystała w latach 60 i 70 XX wieku wyniki badań naukowych do uzmysłowienia negatywnej roli kwaśnych deszczów na środowisko przyrodnicze Skandynawii. Przytaczano wyniki badań oraz zauważone konsekwencje zmian w środowisku glebowym. Zwracano przede wszystkim uwagę na niezwykle negatywne zmiany w środowisku wodnym jezior skandynawskich.

• stymulowanie oddziaływania na opinię publiczną

Państwa skandynawskie w obliczu negatywnych zmian w środowisku naturalnym, turystom przybywającym do Skandynawii wręczały ulotki w ojczystych językach z opisem sytuacji ekologicznej. Ważnym elementem tych ulotek były obrazy zniszczenia w miejscowej przyrodzie powodowane masą zanieczyszczeń transgranicznych atmosfery pochodzącej z konkretnych państw europejskich np. Wlk. Brytanii, Francji, Polski itp.

• rozszerzenie wpływu na organizacje międzynarodowe

W latach 70-tych XX wieku walką z np. rozszerzającą się dziurą ozonową zainteresowano organizacje międzynarodowe. ONZ wraz z jego agendami organizacyjnymi tworzyły wspólne lobby, oddziałujące na oporne w tym względzie rządy wielkich mocarstw tj. USA i Kanady w celu wymuszenia ich działań we właściwym kierunku.

• odwołanie się do organizacji pozarządowych i ruchów ekologicznych

W celu wywierania presji na inne państwa (w tym najczęściej do takich działań odwołują się państwa liderzy).

• grożenie przejściem do roli państwa weta.

W praktyce przyczyny i mechanizmy działające wewnątrz państwa, których efektem jest przyjmowanie przez nie roli lidera lub weta jest przynajmniej kilka. Ważnymi wśród nich są decydujące o organizacji i działaniu wewnętrznym państwa. Dotyczy to struktury gospodarczej oraz elementów gospodarczo-społecznych. Na rolę państwa wpływa niezwykle ważne zabezpieczenie jego żywotnych interesów. Rola ta również wynika z zainteresowania problemami ekologicznymi potężnych sił gospodarczych, politycznych i biurokratycznych funkcjonujących w kraju oraz ich stosunku względem tych problemów. W mechanizmie tym można wyróżnić następujące elementy:

- możliwości wyrażające się siłą i wpływami lobby ekologicznego, w tym stanem świadomości ekologicznej społeczeństwa,

- istnienie czynników gospodarczych, politycznych i technicznych państwa, które określają ogólną jego możliwość i podatność na fizyczne konsekwencje wynikające z ewentualnych zmian ekologicznych,

- ideologia i koncepcją działania sił politycznych sprawujących aktualnie władzę w państwie.

Do elementów wewnętrznych państwa powodujących podjęcie przez niego roli państwa weta należą:

• czynniki gospodarcze i lobby biurokratyczne

W Japonii funkcjonują silne związki między biurokratami państwowymi i kręgami gospodarczymi. Z tego też względu istnieje „wspólny front” obu grup co powoduje, że Japonia jest zdecydowanym państwem weta w odniesieniu do stworzenia regulacji dotyczących handlu drewnem tropikalnym. W USA potężne lobby energetyczne wywierało i nadal wywiera istotny nacisk na władze federalne i prezydenta względem przystępowania USA do układów międzynarodowych dotyczących ograniczenia emisji CO_2.

• sektor dominujący w gospodarce narodowej kraju

Posiada on często decydujący wpływ na stan gospodarki narodowej. Stąd też w Norwegii gdzie istotną rolę odgrywa gospodarka morska, szczególnie rybactwo, lobby powoduje, iż nie podpisała ona konwencji o ochronie wielorybów. Również Polska pod wpływem działania lobby górniczo-hutniczego nie była w stanie podpisać konwencji o ograniczeniu o 30% emisji siarki do atmosfery.

• brak lobby ekologicznego

Brak ruchów proekologicznych powoduje, że nie występuje w kraju presja na rząd w sprawach ekologicznych. Ruchy te natomiast często ujawniają się z okazji kampanii wyborczych - europarlamentarnych, parlamentarnych lub samorządowych.

Do czynników wewnętrznych powodujących, że państwo przyjmuje pozycję lidera należą:

• ruchy ekologiczne i świadomość ekologiczna społeczeństwa

Ruchy takie ujawniły się i aktywnie rozpoczęły swoje działanie w latach 60-70 XX wieku przede wszystkim w krajach Europy Zachodniej. (głównie Francji i Niemiec) W początkowym okresie istnienia spełniały one rolę weta wobec działań ekologicznych proponowanych przez rządy krajowe. W roku 1980 z chwilą wygrania wyborów parlamentarnych we Francji i szczególnie w Niemczech, rola tych ruchów stała się pozytywna względem problemów ekologicznych. Niemcy stały się państwem liderem działań ekologicznych w Europie.

• siła lub słabość państwa w stosunku do określonych problemów ekologicznych

Państwo może stać się liderem gdy ze względu na struktury gospodarcze istnieje łatwość podjęcia działań ekologicznych. We Francji np. gdzie źródłem energii elektrycznej w 70 % są elektrownie atomowe łatwo jest podjąć decyzje o ograniczeniu emisji CO₂ i siarki do atmosfery. Podobnie Rosji łatwo było przyjąć konwencję o zakazie deponowania odpadów radioaktywnych w morzach i oceanach, bo wykorzystano w tym celu sztolnie nieczynnych kopalni węgla za kołem podbiegunowym. Część państw położonych w całości lub w znacznej części na terenach depresyjnych (np. Holandia lub Bangladesz) są bardzo uczulone na zmiany klimatyczne szczególnie prowadzące do podniesienia światowego poziomu mórz i oceanów. Stąd są one liderami konwencji o ograniczeniu emisji CO₂ i siarki do atmosfery. W 1990 roku państwa takie (ogółem 32 kraje) stworzyły organizację wspierającą działania ograniczające ocieplanie klimatu.

4. Międzynarodowe organizacje pozarządowe w polityce ekologicznej

Pozarządowe międzynarodowe organizacje spełniają we współczesnym świecie doniosłą rolę i mają określone obowiązki w światowej polityce ekologicznej. Przyjmuje się, że międzynarodowe ekologiczne organizacje pozarządowe reprezentują grupy społeczne i artykułują ich prawa, potrzeby, możliwości działania. W związku z dużą liczbą istniejących organizacji przyjmowano różne kryteria ich różnicowania. Jako wyróżnik stosowano:

• Organizacja Narodów Zjednoczonych

Honorowano tylko te międzynarodowe organizacje pozarządowe, które miały status doradcy przy Radzie Społeczno-Gospodarczej.

• Konferencji w Rio de Janeiro

Za międzynarodowe uznano takie organizacje pozarządowe, które spełniały kryterium celów i zadań organizacji istotnych z punktu widzenia konferencji. W ten sposób przyznano status „ekologicznej organizacji międzynarodowej” 500 organizacjom, które uczestniczyły w konferencji. Jednocześnie zwrócono uwagę na istotny szczegół działania tych organizacji tj. ich uzupełniającą rolę w stosunku do poczynań państwa. W zasadzie organizacje te wykonują głównie działania podejmowane przez państwo. Nie są to działania wzajemnie dublowane.

Państwo oraz organizacje działają na zupełnie odrębnych polach polityki ekologicznej. W działaniach międzynarodowych i pozarządowych organizacje ekologiczne prowadzą prace organizacyjne najczęściej w zakresie:

• współtworzenia norm ekologicznych,

• inicjowania presji opinii publicznej,

• budowy nici porozumień między narodami,

• redefinicji państwowych interesów ekologicznych.

Rolę tych organizacji w ochronie środowiska można sprowadzić do następujących funkcji:

• istotnego wpływu na określenie zakresu i tematyki polityki ekologicznej oraz określenia problemów priorytetowych,

• wpływu na procesy negocjacji ( atmosferę i osiągnięte efekty),

• rozwijania międzynarodowych form politycznych w ekologii (tzw. „miękkie prawo” tj. zespół zaleceń nie mających charakteru wiążącego w prawie międzynarodowym),

• oddziaływania na politykę ekologiczną państw członkowskich - formułując w tym zakresie zalecenia,

• wspierania finansowego i koordynowania różnych programów ekologicznych dotyczących krajów rozwijających się.

Podstawowe kierunki działań międzynarodowych ekologicznych organizacji pozarządowych to:

• tworzenie nowego rodzaju systemów komunikacyjnych umożliwiających powstawanie i testowanie nowych form i myśli ekologicznej,

• uczestniczenie w procesach transferu technologii oraz wymianie informacji dotyczących problematyki środowiskowej,

• stymulacji rozwoju badań naukowych w dziedzinie ochrony środowiska,

• wywieranie wpływu na procesy tworzenia międzynarodowego prawa ochrony środowiska (przedkładanie konkretnych propozycji lub wywieranie nacisku na przygotowanie rozwiązań prawnych),

• działania na rzecz kształtowania świadomości ekologicznej,

• podejmowanie konkretnych działań w ramach różnorakich akcji.

Przegląd międzynarodowych ekologicznych organizacji pozarządowych:

• Europejska Komisja Gospodarcza ONZ

Utworzona została w 1947 roku jako integralna część ONZ. Jest jedną z 5 komisji regionalnych tej organizacji. Jej działania koncentrują się wokół 10 obszarów codziennej działalności:

• handel,

• ochrona środowiska naturalnego,

• nauki i technologii,

• projektowania procesów gospodarczych,

• transportu,

• energetyki,

• przemysłu,

• rolnictwa,

• osiedli ludzkich,

• gromadzenia i przetwarzania danych statystycznych.

Działania w zakresie ochrony środowiska zawsze były priorytetowymi w działalności organizacji. Z jej inicjatywy i przy jej pomocy prowadzono dialog między rządami i negocjacje z zakresu problematyki środowiskowej. Ważnym impulsem do podejmowania działań z zakresu ekologii były obrady, a potem dokumenty Konferencji Sztokholmskiej z 1972 roku. W czasie jeszcze przygotowań do niej zorganizowano seminarium na temat najistotniejszych problemów.

• ONZ - (UNEP- Program Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska)

Jest to organizacja powstała w 1972 roku po Konferencji Sztokholmskiej. Zakładano, iż będzie ona funkcjonować jako jednostka wykonawcza - główny koordynator ds. ekologii różnych agend ONZ; organizacja mobilizująca oraz źródło funduszów z przeznaczeniem na ekologię. Jako wyspecjalizowana jednostka Narodów Zjednoczonych była i jest równocześnie miejscem edukacji, szkoleń i badań nad środowiskiem. Siedziba Rady Zarządzającej znajduje się w stolicy Kenii - Nairobi. W Radzie zasiadają przedstawiciele 58 państw członków ONZ wybieranych na trzyletnią kadencję. Jako wyspecjalizowana agenda organizacji ściśle współpracuje z Radą Gospodarczo-Społeczną. Posiada niewielki budżet pochodzący z dobrowolnych składek państw członkowskich. Program działań UNEP można uszeregować w 10 podstawowych grup zagadnień:

- ocena stanu i rozwoju środowiska naturalnego,

- kształtowanie świadomości ekologicznej społeczeństw,

- prowadzenie systemu monitoringu środowiskowego (z wykorzystaniem Globalnego

Systemu Monitoringu Ekologicznego),

- realizacja programu ochrony mórz,

- koordynacja programów ochrony wód,

- prowadzenie ochrony systemów lądowych,

- przeciwdziałanie pustynnieniu terenów,

- ocena warunków zdrowia człowieka i środowiskowe warunki osadnictwa,

- prace nad środowiskiem naturalnym w kontekście rozbrojenia,

- działania w zakresie współpracy regionalnej i technicznej oraz ochrony środowiska.

Mimo ograniczonego budżetu działalność UNEP w kwestiach ochrony środowiska jest nie do przecenienia. Działalność ta prowadzona jest na wielu płaszczyznach np. była ona inicjatorem szeregu konwencji międzynarodowych:

• konwencji w sprawie ochrony mórz przed zanieczyszczeniem -1972 rok,

• konwencji w sprawie handlu zagrożonymi gatunkami fauny i flory - 1973 rok,

• konwencji wiedeńskiej - 1985 rok,

• protokołu montrealskiego do konwencji wiedeńskiej - 1987 rok,

• konwencji bazylejskiej - 1989 rok,

ponadto przyjęła za priorytetowe zadanie ochronę warstwy ozonowej w 1976 roku, realizowała szereg programów w zakresie ochrony środowiska, w dekadzie lat 80 tych XX wieku zrealizowała 276 projektów dotyczących zagrożeń globalnych i regionalnych.

• ONZ Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP)

Jest to agenda Narodów Zjednoczonych zainteresowana realizacją programu rozwoju samopodtrzymującego się (ekorozwoju). Łączą się w tym programie oczekiwania i integruje ona działania państw i organizacji pozarządowych, proekologicznych.

• UNESCO

Organizacja ma 3 zasadnicze cele swojego działania w odniesieniu do spraw ekologicznych:

• pomoc w zakresie dostarczania wiedzy naukowej i wyszkolonego personelu w zakresie problematyki ekologicznej,

• wzmacnianie możliwości poszczególnych państw członkowskich w zakresie naukowego podejmowania problemów ekologicznych,

• działanie na rzecz edukacji ekologicznej i rozwijania świadomości ekologicznej,

Organizacja ma też w obszarze swojej działalności zapisane nadzorowanie programów dotyczące ochrony materialnych zabytków kulturowych ginących z powodów ekologicznych.

• OECD

Jest organizacją obejmująca grupę 25 najbogatszych państw świata podejmująca w swoim działaniu problematykę ekologiczną, głównie na kontynencie europejskim. Organizacja jest:

• wydawcą wielu raportów w tym również dotyczących ekologii,

• źródłem wymiany informacji dotyczącej ochrony środowiska,

• miejscem oceny ochrony środowiska w poszczególnych państwach i w oparciu o te informacje źródłem standardów ekologicznych,

• promotorem zasady „zanieczyszczający płaci”,

• wyznawcą idei rozwoju samopodtrzymującego się tj. ekorozwoju.

• Bank Światowy - międzynarodowa instytucja finansowa

Bank przeszedł ewolucję w zakresie swoich działań ekologicznych. W początkowym okresie swojego istnienia szczególnie w latach 60 i 70 XX wieku bank finansował wiele inwestycji z założenia prowadzących do degradacji środowiska. Powstałe w tym czasie ruchy ekologiczne bardzo często kierowały zarzuty do banku jako współwinnego antyekologicznej działalności inwestorów. Pod wpływem poważnej krytyki w drugiej połowie lat 80-tych XX wieku, Bank zrewidował swoją działalność. Rozpoczął finansowanie inwestycji dopiero w przypadku spełniania norm ekologicznych. W późniejszym okresie jeszcze bardziej „zekologizował” swoja politykę kredytową. Od lat 90-tych XX wieku Bank Światowy zmienił się tak dalece, że podstawowymi beneficjentami kredytów stali się wnioskodawcy projektów przyczyniających się do poprawy stanu środowiska. Bank był szczególnie zainteresowany projektami zmierzającymi do obniżenia zagrożenia efektem cieplarnianym. W Banku Światowym zaczął funkcjonować pod koniec XX wieku Globalny Fundusz Ekologiczny, z którego korzystały państwa rozwijające się realizujące różne projekty ekologiczne.

5. Ruchy ekologiczne

W latach 60 i 70 XX wieku zaobserwowano powstawanie głównie w Europie Zachodniej, ale także w Ameryce Północnej masowych społecznych ruchów na rzecz ochrony środowiska (ruchy ekologiczne zwane ruchami zielonych). Były one tworzone jako grupy nacisku w odniesieniu do ochrony świata przyrody przed dewastacją oraz w kierunku kształtowania społeczno-gospodarczego systemu proekologicznego w poszczególnych krajach dwóch kontynentów. Ich rozwój i sukcesy lokalne spowodowały, że organizacje te podjęły również działania międzynarodowe.

Do globalnych osiągnięć tych ruchów zaliczyć należy:

• wskazywanie społeczeństwom konieczności zaakceptowania pewnych cywilizacyjnych ograniczeń związanych z potrzebą życia człowieka w harmonii z przyrodą,

• przygotowywanie dokładnego opisu stanu środowiska na świecie wraz z ustaleniem przyczyn takiego stanu rzeczy oraz podmiotów w największym stopniu odpowiedzialnych za degradację świata przyrody,

• wskazywanie ludzkości na związek kryzysu ekologicznego z problemami społecznymi na świecie. Ruchy te, jako pierwsze wysunęły opinię, że kontrast w bogactwie narodów jest najważniejszą z przyczyn problemów ekologicznych,

• wskazywanie na możliwość wykorzystania form demokracji bezpośredniej w działaniach na rzecz ochrony środowiska oraz ułomności obecnego systemu politycznego wobec potrzeb realizacji wymogów ekologicznych,

• zwrócenie uwagi na potrzebę ochrony różnorodności kulturowej,

• aktywne działania na rzecz upowszechnienia systemów gospodarki energetycznej, rolniczej i gospodarki zasobami naturalnymi, które uwzględniają wymogi ekologiczne,

• propagowanie proekologicznego stylu życia,

• organizację sprzeciwu wobec faktów degradacji środowiska, którego skutkiem jest zwrócenie uwagi opinii publicznej na ten problem oraz ratowanie wielu obszarów przed dewastacją,

• upowszechnianie globalnej troski o środowisko zgodnie z hasłem „myśl globalnie, działaj lokalnie”.

Ruchy ekologiczne nie były i nie są jednolite politycznie. Charakteryzują się rozdrobnieniem i wielką różnorodnością opcji politycznych. Opcje te uzależnione są głównie od wyznawanej filozofii. Często jest bardzo trudno określić koncepcje polityczne danego ruchu gdyż bywają one chwiejne i zmieniane z dnia na dzień. Charakterystycznym dla ruchów ekologicznych jest sposób ich organizowania się, który porównać można do sieci. Związki między poszczególnymi grupami mają głównie charakter nieformalny i niehierarchiczny. Poszczególne grupy są najczęściej wobec siebie autonomiczne i wspólnie, na równych prawach odpowiadają za sukcesy i porażki swoich działań. „Władza” w sieci przesuwa się od ośrodka do środka zgodnie z potrzebami i nakazami chwili oraz kompetencjami grupy. W ostatnich latach, te luźne dawniej ośrodki łączą się i w wielu krajach, szczególnie zachodnich, tworzone są partie ekologiczne. Wbrew pesymistycznym przewidywaniom partie te np. w Niemczech wykazują dużą skuteczność swoich działań.

Istnieje kilka kryteriów podziału ruchów ekologicznych. Wśród nich można wyróżnić podział na:

• Ruchy reformistyczne

Historycznie najstarsza forma ruchów. Podstawową ideą ich działania była ochrona przyrody. Ruchy te początkowo miały charakter lokalny i swoją uwagę skupiały na ochronie najcenniejszych obiektów przyrodniczych oraz krzewieniu oświaty przyrodniczej. W XIX wieku tego typu organizacje powstały w Niemczech (Towarzystwo Ochrony Świata Ptaków), w Anglii (Królewskie Towarzystwo Ochrony Ptaków), we Włoszech (Liga Ochrony Pomników Przyrody), we Francji (Stowarzyszenie Ochrony Krajobrazu). Na porozbiorowych ziemiach polskich, w Galicji (w Krakowie) powstało w 1873 roku Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie - pierwszy ruch ekologiczny na zajętych przez zaborców terenach naszego kraju.

W XX wieku ruchy ekologiczne znacznie się rozszerzyły i podjęły aktywne działania najpierw na terenach poszczególnych krajów, następnie na arenie międzynarodowej. Przykładem takiej organizacji jest w Polsce Liga Ochrony Przyrody - krajowa organizacja powstała w 1926 roku z inicjatywy prof. Władysława Szafera. Wzorowana była na prężnie działającej od 1909 roku podobnej organizacji w Szwajcarii. Od samego początku Liga włączyła się czynnie do działań w zakresie ochrony przyrody. W okresie przedwojennym LOP prowadził m.in. kampanię objęcia ochroną przyrody tatrzańskiej i stworzenia na tym obszarze parku narodowego. W okresie II wojny światowej działalność organizacji została brutalnie przerwana, jej działacze za krzewienie idei ochrony przyrody traktowanej jako kultywowanie polskości byli więzieni i często tracili życie. Reaktywacja działalności po II wojnie światowej w pierwszym okresie prowadzona była w kierunku ukształtowania właściwego stosunku społeczeństwa, zwłaszcza młodzieży do przyrody. Ważną rolę w jej pracy organizacyjnej odegrały przedkładane do najwyższych władz wnioski, postulaty i petycje związane z ochroną przyrody ojczystej. Dziełem LOP był „I Raport o stanie środowiska przyrodniczego Polsce i zagrożeń zdrowia człowieka”, który powstał w 1981 roku. LOP wnioskował i uzyskał poparcie w szeregu sprawach istotnych dla ochrony przyrody czy środowiska. Dotyczyło to m.in:

- utworzenia resortu ochrony środowiska,

- powołania Sejmowej Komisji Ochrony Środowiska,

- opracowania przez rząd zasad ekopolityki państwa,

- wprowadzenia na wszystkich szczeblach edukacji przedmiotu ochrona środowiska

- objęcia ochroną prawną obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych,

- tworzenia nowych parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych,

- powołania Banku Ochrony Środowiska i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej .

Najstarszą krajową organizacją reformistyczną zajmującą się całokształtem zagadnień związanych z ochroną środowiska był Polski Klub Ekologiczny. Jest to organizacja o charakterze elitarnym, skupiająca przede wszystkim ludzi związanych zawodowo z ochroną środowiska. Celem działania PKE jest mobilizacja opinii publicznej, ale także decydentów i polityków do działań na rzecz ochrony środowiska oraz praca na rzecz edukacji ekologicznej społeczeństwa. Istotnym sukcesem klubu było doprowadzenie do zamknięcia kilku szczególnie uciążliwych zakładów przemysłowych m in. huty w Skawinie. Obok PKE współcześnie działającymi w kraju organizacjami zbliżonymi do reformistycznych są m.in. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Polskie Towarzystwo Botaniczne, Związek Harcerstwa Polskiego, Polski Związek Łowiecki oraz liczne organizacje eksperckie np. Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych oraz regionalne centra ekologiczne.

Na świecie działa wiele tego typu międzynarodowych organizacji. Zaliczyć do nich można m.in. Światowy Fundusz Przyrody. Jest to specyficzna, profesjonalna organizacja ekologiczna, a nie grupa protestu. Powstała w 1961 roku. Jej aktywność wspierana jest na całym świecie przez blisko 5 mln członków. Ma swoje przedstawicielstwa na wszystkich kontynentach, jej siedziba znajduje się od 1989 roku w Brukseli. Głównymi celami organizacji jest ochrona zasobów genetycznych planety i różnorodności gatunków oraz kształtowanie świadomości ekologicznej, jej działalność skoncentrowana jest przede wszystkim na ochronie gatunków ginących. Organizacja podejmowała akcje przeciw niszczeniu lasów tropikalnych oraz „efektowi szklarniowemu”. Fundusz był głównym sponsorem ponad 1400 różnego rodzaju projektów badawczych i edukacyjnych w 100 krajach globu.

Przyjaciele Ziemi to organizacja międzynarodowa powstała w 1969 roku w USA, w Europie (Wlk. Brytanii) działająca od roku 1970. W początkowym okresie istnienia organizacji zaznaczał się jej szybki rozwój. W latach osiemdziesiątych zrzeszała 29 krajów, w ostatniej dekadzie XX wieku już ponad 40. W dużej mierze przyrost ten organizacja zawdzięcza ekspansji na tereny Europy Środkowej i Wschodniej. Od 1992 w Brukseli funkcjonuje Europejskie Biuro Przyjaciół Ziemi, w którym zrzeszonych jest 24 europejskich organizacji narodowych. Podstawowe kierunki działań organizacji skupiają się na:

- występowaniu w roli grupy nacisku opinii społecznej,

- działalności edukacyjnej,

- mobilizacji społeczeństw lokalnych dla celów ekologicznych,

- gromadzeniu i upowszechnianiu danych dotyczących zmian klimatycznych,

- przeciwdziałaniu ginięciu lasów tropikalnych,

- przeciwdziałaniu tworzącej się dziurze ozonowej,

- ochronie mórz.

• Ruchy radykalne

Ruchy te zakładają, że w związku z ochroną środowiska konieczna jest radykalna zmiana struktury współczesnej cywilizacji. Cywilizacja winna zmierzać w kierunku wskazanym przez filozofię głębokiej ekologii. Główne założenia głębokiej ekologii według jej ideologa A. Naessa to: „…system przyrodniczy i system społeczny stanowi jedność. Każda forma życia również nieożywiona, jak woda lub krajobraz, muszą być traktowane równoprawnie, ponieważ cały świat połączony jest niehierarchicznym systemem (siecią) w którym wszystkie składniki są jednakowo istotne”. Stąd też tego typu ruchy proponują jak najszybszą przemianę społeczeństw na postindustrialne, żądają natychmiastowego zaprzestania degradacji środowiska przyrodniczego. Inicjatywy przedstawicieli tego nurtu wiążą się z jednej strony z prowadzeniem kampanii przeciwko trucicielom środowiska, z drugiej zaś oscylują w kierunku edukacji ekologicznej oraz nauce bezpośrednio zaangażowanej w ratowanie świata przyrody. Podstawowe posulaty ruchów radykalnych można streścić w następujących punktach:

- jak najszybciej zaprzestać wszelkich działań dewastujących środowisko,

- przemodelować ustrój gospodarczy w kierunku upowszechnienia bioregionalizmu,

- prowadzić politykę demograficzną ograniczającą przyrost liczby ludności na ziemi,

- wprowadzić możliwie największą ilość form demokracji bezpośredniej w ustroju politycznym państw,

- zmniejszyć różnice w zamożności narodów (przede wszystkim walka z głodem i ubóstwem),

- zaprzestać realizacji strategii ochrony przyrody opierającej się na przenoszeniu zagrożonych gatunków zwierząt z ich naturalnych siedlisk w inne miejsca i rozpocząć realizację programów ochrony tych gatunków wraz z ich naturalnymi siedliskami,

- rozszerzyć przestrzenie dziewicze, wolne od jakiejkolwiek ingerencji ze strony człowieka.

Najbardziej znaną organizacją tego typu na świecie jest jest Greenpeace. Organizacja założona została w 1971 roku. Obecnie liczy ok. 600 tys. członków. Jej znaczny rozwój liczebny nastąpił w b. krajach ZSRR, gdzie obecnie liczy ona ok. 3-4 tys. Aktualnie jest to prawdopodobnie najlepiej zorganizowana i wyposażona organizacja ekologiczna świata. Na początku lat 90-tych XX wieku posiadała 40 funkcjonujących biur w 25 krajach świata, głównie europejskich. Organizacja ta ma dokładnie skrystalizowane cele działalności dotyczące m.in. powstrzymywania degradacji środowiska oraz koordynacji kampanii międzynarodowych w odniesieniu do wybranych problemów (zakazu połowów wielorybów, zakazu składowania w morzach i oceanach materiałów rozszczepialnych i toksycznych, zanieczyszczaniu atmosfery). Organizacja jest luźną federacją, jej priorytety działań opracowywane są na cyklicznych spotkaniach przedstawicieli państw członkowskich. Główne obszary aktywności dotyczą:

- przeciwdziałaniu szkodliwemu dla ludzi składowaniu odpadów toksycznych, szczególnie zaś promieniotwórczych,

- zanieczyszczaniu oceanów, mórz i rzek,

- zanieczyszczaniu atmosfery.

Sukcesy własne, w tym skuteczne kampanie przeciwko rządom mocarstw gospodarczych i ekonomicznych, organizacja zawdzięcza znacznym (nie tylko jak na organizację ekologiczną) środkom finansowym jakimi dysponuje. Pozwalają one na prowadzenie spektakularnych akcji protestacyjnych zapewniających jednocześnie reklamę w światowych mediach.

Wśród polskich organizacji radykalnych wyróżnić możemy m.in: Pracownię na rzecz Wszystkich Istot, Ruch „Wolę być”, Stowarzyszenie Kulturalno-Ekologiczne „Klub Gaja”, oraz ruchy artystyczne i paraartystyczne np. teatr Węgajty oraz Pracownię prowadzoną przez członków zespołu Atman.

Bezpośrednia działalność ruchów ekologicznych opiera się na bardzo dokładnym orientacji w istniejących uwarunkowaniach sytuacji ekologicznej stosownie do schematu zwanego Różą Wiatrów Rozwoju.

Ryc. 7 Róża Wiatrów Rozwoju

Biorąc pod uwagę uwarunkowania wynikające ze schematu Róży Wiatrów ruchy ekologiczne mogą podejmować następujące inicjatywy:

- ustawodawcze, zmierzające do poprawy standardów prawa ochrony środowiska,

- tworzenie koalicji z ugrupowaniami sprzyjającymi ochronie środowiska dla stworzenia możliwie najszerszej grupy nacisku (najczęściej są to koalicje z ruchami pokojowymi, anarchistycznymi, feministycznymi, które posiadają podobną ideologię),

- organizacja protestów ekologicznych (od manifestacji i akcji zbierania podpisów, aż po otwarty i radykalny sprzeciw niszczeniu środowiska),

- podejmowanie działań edukacyjnych,

- prowadzenie kampanii proekologicznych mających na celu nagłośnienie różnych problemów oraz doprowadzenie do podejmowania proekologicznych decyzji politycznych,

- bieżący udział w życiu politycznym za pośrednictwem partii ekologicznej lub partii pozostającej w koalicji z ruchem,

- działanie w skali globalnej przede wszystkim poprzez tworzenie globalnych programów działania oraz kampanii propagandowych i kampanii protestu na wielka międzynarodową skalę.

Specyfiką polskiego ruchu obrony środowiska jest jego szczególne silne rozdrobnienie. Brak jest również chęci działaczy poszczególnych ruchów do łączenia się organizacyjnego w jedną partię lub chociażby koalicję o wspólnym przesłaniu dotyczącym ochrony środowiska. Z prowadzonych rozmów z działaczami poszczególnych organizacji wynika jeden wniosek, iż fakt silnego rozdrobnienia organizacyjnego jest uznawany za antidotum na zdławienie ich działalności przez władze państwowe. Wyjaśnia się ten fakt w taki sposób, że „władzy” zależy na uzyskaniu „świętego spokoju”. Według tego poglądu stworzenie jednej organizacji pozwoliłoby stosunkowo łatwo ograniczyć jej działania, ponadto członkowie organizacji zajęci działaniami statutowymi nie mieliby wówczas czasu na działalność w zakresie ochrony środowiska. Wobec powyższego dąży się do jedynie nieformalnej współpracy międzyorganizacyjnej w formie tzw. sieci. Jednakże również taka forma nie jest akceptowana przez część członków poszczególnych organizacji. Wydaje się, że aktualnie działający w kraju ruch ekologiczny (który nieudanie stworzył w jednych z kampanii wyborczych partię zielonych) do dziś nie jest przygotowany do zjednoczenia i wystąpienia pod wspólnym szyldem w życiu politycznym kraju. Podstawowej przyczyny takiego stanu rzeczy należy upatrywać w wielkiej różnorodności ruchu ekologicznego. W najważniejszej publikacji opisującej ruch ochrony środowiska w Polsce wyliczono aż 600 organizacji tworzących 11 typów, w tym m.in.

- ruchy praktykujące ekologie głęboką (radykalne),

- ruchy reformatorskie,

- ruchy ochrony przyrody,

- ruchy eksperckie i specjalistyczne,

- ruchy religijne i parareligijne,

- ruchy anarchistyczne i pokojowe,

- ruchy feministyczne (głoszące ekofeminizm),

- ruchy ochrony praw zwierząt i wegetariańskie,

- ruchy propagujące proekologiczne formy działalności gospodarczej,

- ruchy artystyczne i para artystyczne,

- partie polityczne.

6. Fakty z międzynarodowych działań w zakresie polityki ekologicznej

• Raport U`Thanta

Na XXIII Sesji Narodów Zjednoczonych w 1968 roku przedstawiciele najwyższych władz państw członków ONZ zaniepokojeni sytuacją dotyczącą warunków życia własnych społeczeństw zaproponowali Sekretarzowi Generalnemu przygotowanie specjalnego raportu. Miał on dotyczyć oceny sytuacji środowiska naturalnego i warunków bytu współczesnego człowieka. Propozycja ta została przyjęta. Sekretarz Generalny ONZ U`Thant na kolejnej XXIV sesji Zgromadzenia Ogólnego w 1969 roku przedstawił swój raport pt. „Człowiek i jego środowisko” ( The problems of human environment).

Najważniejsze opisane w raporcie problemy dotyczyły m.in:

- braku powiązania wysokorozwiniętej techniki i technologii z wymogami środowiska naturalnego,

- wyniszczenia ziemi uprawnej,

- bezplanowego rozwoju stref miejskich,

- zmniejszenia się powierzchni wolnych, biologicznie czynnych,

- zanikania wielu form życia zwierzęcego i roślinnego,

- zatruwania i zanieczyszczania środowiska,

- konieczności ochrony podstawowych elementów środowiska: gleby, wody i powietrza.

U`Thant w przedłożonym raporcie ostrzegał: „..nie chciałbym aby moje słowa zabrzmiały zbyt dramatycznie. Na podstawie danych do których mam dostęp, mogę wysunąć tylko jeden wniosek, że członkom Narodów Zjednoczonych pozostało może 10 lat na uregulowanie zastarzałych waśni i podjęcie wspólnej ogólnoświatowej inicjatywy w celu zahamowania wyścigu zbrojeń. Ważnym elementem poprawy warunków środowiskowych życia człowieka, jest zlikwidowanie groźby eksplozji demograficznej oraz nadania rozmachu wysiłkom w dziedzinie rozwoju. Jeśli w tym czasie nie zorganizuje się współdziałania na skalę światową, to obawiam się, że wspomniane przeze mnie problemy osiągną tak zatrważające rozmiary, że ich opanowanie nie będzie już w naszej mocy”.

Dokument ten jest niezwykle ważnym, bo po raz pierwszy w historii zaprezentowano opinii publicznej świata dane udokumentowane obliczeniami statystycznymi o symptomach nadciągania nowego typu światowego kryzysu tj. kryzysu ekologicznego. Był on wywołany zanieczyszczeniem lub całkowitą dewastacją środowiska naturalnego. Obok wykazu zagrożeń istotnych dla całej ludzkości, opisano również odmienność kryzysu ekologicznego od znanych dotychczas światowych kryzysów ekonomicznych. Kryzys ekologiczny dotyczył przede wszystkim państw i społeczeństw najbogatszych, stojących najwyżej w hierarchii ekonomicznej i społecznej. Nie mniej podkreślono przy tej okazji, iż problemy ochrony przyrody i środowiska naturalnego urosły do rangi kwestii globalnych. Treść raportu w sposób oczywisty sprowadzała się do ostrzeżenia, że ludzkość z dotychczasowym sposobem gospodarowania zmierza do katastrofy i tylko połączony wysiłek wszystkich krajów może jej zapobiec.

Raport po uzyskaniu aprobaty Zgromadzenia Ogólnego ONZ przyczynił się w konsekwencji do zorganizowania specjalnej konferencji dotyczącej tego problemu. Przygotowaniu do zapowiadanej konferencji towarzyszyło zbieranie licznych i wartościowych dokumentów dotyczących problematyki stanu i potrzeb ochrony środowiska. Na XXIV Sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w 1969 roku (w oparciu o przedłożony Raport Sekretarza Generalnego) podjęto decyzję o zwołaniu konferencji i przyjęto zaproszenie rządu Szwecji do Sztokholmu. Konferencja miała odbyć się pod ogólnym tytułem „Człowiek i środowisko” w 1972 roku.

• Konferencja Sztokholmska ONZ - Szwecja 1972 rok

Zgodnie z treścią Raportu Sekretarza Generalnego ONZ oraz rezolucjami i opracowanymi kierunkami obrad konferencja eksponowała przede wszystkim potwierdzenie istnienia pierwszego w dziejach ludzkości kryzysu ekologicznego. Jego symptomami były eksplozja demograficzna i brak integracji technologii na rzecz środowiska. Konferencja zgromadziła przedstawicieli 113 krajów w osobach Prezydentów, Premierów lub Ministrów Spraw Zagranicznych oraz przedstawicieli 400 organizacji pozarządowych. Przedstawiciele państw socjalistycznych (w tym Polski), mimo aktywnego udziału w przygotowaniach, w samej konferencji nie uczestniczyli. Było to wyrazem protestu wobec braku decyzji Szwedów o zaproszeniu na konferencję delegacji NRD.

Podstawowym dorobkiem politycznym konferencji był dokument funkcjonujący pod nazwą „Deklaracji Sztokholmskiej”. Zgodnie z treścią dokumentu, „...człowiek posiadł zdolność do przekształceń środowiska. W założeniach powinny one stwarzać warunki do jego rozwoju i dobrobytu. Kraje biednej Północy powinny kontynuować swój rozwój pokonując na tej drodze własne problemy. Nie mniej w dzisiejszych czasach rozwój winien być skorelowany z właściwymi warunkami środowiskowymi. Aktualnie zaznaczający się w wybranych krajach niedorozwój wiąże się lub będzie się wiązał z własnymi problemami ekologicznymi..”. Te akapity były ukłonem w kierunku krajów rozwijających się. Była to czytelna odpowiedź na lęki grupy państw, że koszty ponoszone na działalność ekologiczną powodować będą ograniczenia w tempie ich rozwoju. Zwrócono przy tym uwagę na przyrost naturalny, który stał się jednym z najpoważniejszych czynników obciążających środowisko naturalne. Za naczelne zadanie w ochronie środowiska uznano działania prowadzące do jego zachowania w stanie jak najbardziej naturalnym dla obecnych i przyszłych pokoleń. Było to nowe odwołanie, wskazujące na przyszłościowy charakter deklaracji i czas rodzenia się nowej współczesnej świadomości ludzkiej (ekologicznej) oraz etyki. W dokumencie wzywano także do nieustającej współpracy międzynarodowej dla stwarzania warunków do poprawy i kształtowania środowiska naturalnego przyjaznego człowiekowi.

Ważnym historycznym dokumentem konferencji była tzw. „Deklaracja 26 zasad”. Nowatorski w treści dorobek konferencji wynikał z faktu, że przedstawiono w nim m.in. podstawy międzynarodowej polityki ekologicznej. Uznano w nich, że człowiek ma prawo do życia w środowisku naturalnym, ale ponosi odpowiedzialność za jego ochronę wobec aktualnego i przede wszystkim przyszłych pokoleń. Nikt nie oponował na stwierdzenie, że obowiązkiem współczesnego człowieka jest dbanie o stały rozwój gospodarczy. Koniecznym było przy tym uświadomienie, że nie może być sprzeczności między rozwojem gospodarczym a ochroną środowiska. Wskazywano wręcz, że polityka nie może ujemnie wpływać na rozwój krajów rozwijających się, podkreślano również, że obowiązkiem każdego z państw jest prowadzenie właściwej polityki demograficznej, w której muszą być uwzględniane problemy ekologiczne. W trakcie konferencji zwracano uwagę że istotnym zagadnieniem w polityce ochrony środowiska - jest świadomość ekologiczna społeczeństwa. Ważne jest przy tym podnoszenie jej na wyższy poziom, szczególnie w odniesieniu do państw rozwijających się. Nadano odpowiedni priorytet działaniom ułatwiającym i usprawniającym obieg informacji ekologicznej w tym naukowej. Istotnym (szczególnie w odniesieniu do państw rozwijających się) było zwrócenie uwagi na rozwój prawa międzynarodowego (według zasady 21: państwa mają prawo do własnego decydowania o wykorzystaniu naturalnych bogactw, ale tylko w takim zakresie by działalność gospodarcza nie prowadziła do szkód w stosunku do innych państw). Zasada ta stała się podstawową zasadą prawa międzynarodowego. W deklaracji w uznano także, że niezbędnym jest umiędzynarodowienie prawa ochrony środowiska uznawanego za jedną z nowych gałęzi prawa międzynarodowego.

Konferencja Sztokholmska urosła do rangi symbolu działań w zakresie ochrony środowiska w skali globalnej, miała również niepodważalne znaczenie praktyczne. Konferencję należy traktować jako swoistą legitymizację problemów ochrony środowiska na arenie międzynarodowej. Jej organizatorzy otrzymali możliwość wprowadzenia problemów ekologicznych na arenę stosunków międzynarodowych. W trakcie obrad wskazano na istotne związki między świadomością społeczną i rozwojem podkreślając, że nie musi istnieć konflikt interesów między tymi sferami. Konferencja podjęła decyzję o powołaniu do życia UNEP tj. Programu Narodów Zjednoczonych ds. Ochrony Środowiska z siedzibą Rady Zarządzającej w stolicy Kenii -Nairobi. Równocześnie zainaugurowano zwyczaj prowadzenia równoległych obrad plenarnych delegacji rządowych oraz organizacji ekologicznych. Międzynarodowa polityka ekologiczna po konferencji sztokholmskiej (mimo że jej dokumenty nie były prawnie wiążące) spowodowała kształtowanie świadomości ekologicznej nie tylko wśród powstających ruchów ekologicznych, ale przede wszystkim w obrębie tradycyjnych partii politycznych w poszczególnych krajach. Miało to niewątpliwy wpływ na podejmowane decyzje polityczne w tych krajach.

Konferencja w Sztokholmie zapoczątkowała praktyczne podejście do problematyki ekologicznej oraz spowodowała podjęcie praktycznych działań proekologicznych. Okres po konferencji potwierdził słuszność decyzji. W stosunkowo krótkim odstępie czasowym zdarzyło się na świecie szereg katastrof (najczęściej przemysłowych) powodujących poważne straty ludzkie i materialne, po raz pierwszy dostrzeżono również nieodwracalne straty w środowisku naturalnym.

• Klub Rzymski

Klub ten powstał jako wolna grupa zrzeszająca naukowców, polityków i przedsiębiorców z całego świata, która zainteresowana była problemami współczesnego świata, w tym przede wszystkim problemami dotyczącymi środowiska naturalnego. Efektami prowadzonej dyskusji były publikowane raporty trafiające do instytucji i osób, którym drogim stało się miejsce egzystencji współczesnych i przyszłych pokoleń ludzi.

Pierwszym dokumentem organizacji był tzw. I Raport Klubu Rzymskiego ogłoszony w 1972 roku w formie pracy autorstwa Meadows`a. Główną tezą naukowego opracowania była konieczność doprowadzenia gospodarki światowej do „zerowego rozwoju gospodarczego”. Raport został szczególnie negatywnie przyjęty przez państwa obozu socjalistycznego i grupę państw niezaangażowanych. Widziały one w jego treści przeszkodę realizacji podstawowego celu ich polityki tj. szybkiego rozwoju własnego i doścignięciu przodujących gospodarczo państw Europy Zachodniej.

W 1974 roku pod auspicjami Klubu Rzymskiego ukazała się kolejna praca Mesarovic`a i Pestel`a, zwana przez autorów i wydawców. „II Raportem Klubu Rzymskiego”. Prawdopodobnie pod wpływem silnej krytyki pierwszego raportu wspomniani autorzy odrzucili tezę o koncepcję wzrostu zerowego i traktowaniu świata jako systemu jednorodnego. Zaproponowali natomiast zastąpienie gospodarczego wzrostu globalnego „wzrostem ograniczonym”. Według autorów współczesny świat wykazuje zdecydowaną różnorodność i solidarność globalną ludzi, która prowadzi do powstania „nowej ludzkości”. Świat jako całość rozwija się w sposób ograniczony, ale nie hamuje to możliwości znacznego rozwoju jego poszczególnych części. Autorzy stworzyli model współczesnego świata cechujący się względnym zróżnicowaniem współczesnej ludzkości. W tym celu podzielili oni świat na 10 regionów (albo podsystemów) geograficzno-społecznych. Każdy z regionów był rozpatrywany z osobna według warstw albo poziomów - środowiska, technologii, demograficzno-ekonomicznego, kolektywnego (instytucje) oraz indywidualnego (psychologia, biologia człowieka). Wielkim brakiem tych cennych opracowań było ignorowanie podstawowych czynników społeczno-politycznych odgrywających ogromną rolę we współczesnym świecie.

Ewolucja poglądów i treści prac „Klubu Rzymskiego” nie zakończyła się na drugim raporcie. Dalszy ciąg spraw przyjął nowy, nieoczekiwany obrót dla członków klubu. W 1976 roku odbyła się w Algierii konferencja Klubu Rzymskiego na temat tzw. III raportu. Został on przygotowany w ciągu dwóch lat przez Tindbergen`a (ekonomistę, laureata Nagrody Nobla) wraz z dwudziestoma współpracownikami. Główne tezy III Raportu wskazywały na brak możliwości pozytywnego rozwiązania problemów środowiskowych w warunkach współczesnego kapitalizmu. Wniosek ten nie wywołał ożywionej polemiki i rozgłosu, został jedynie zauważony przez media i tam był komentowany. Pozytywną stroną III Raportu było (przy całej jego niedoskonałości) dopuszczenie do jego opracowania przedstawicieli tzw. Trzeciego Świata tj. krajów rozwijających się i niezaangażowanych. Istotnym w jego treści było także to, że sprawy ochrony środowiska powiązane zostały z problematyką proponowanego i dyskutowanego wówczas tzw. „nowego ładu gospodarczego” na świecie. Problemy ekologiczne na tle tego ładu przedstawiano z całą ostrością, mimo że nie znajdowano dla nich radykalnych propozycji rozwiązań.

• Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju 1983

Została ona powołana w 1983 roku przez p. Brudtland - byłą premier rządu Danii, która przyjęła zaproszenie ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ do stworzenia i kierowania komisją. Komisja jest najbardziej znana z opublikowania w 1987 roku raportu „Nasza Wspólna Przyszłość” (Our Common Future). W raporcie wykorzystano po raz pierwszy termin „zrównoważony rozwój” (sustainable development). Zdefiniowano ten proces jako działania mające na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia z zachowaniem możliwości zaspokojenia tych samych aspiracji przez przyszłe pokolenia. Zrównoważony rozwój (ekorozwój) określono jako sposób na budowanie lepszej przyszłości, biorący pod uwagę także przyszłe pokolenia. Stwierdzono, że niezbędnym dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju jest zintegrowanie działań na poziomie gospodarki, ochrony zasobów naturalnych i środowiska oraz społecznym.

• Konferencja Narodów Zjednoczonych - „Szczyt Ziemi - Środowisko i rozwój”

Rio de Janerio 1992 rok

W 1992 roku odbyła się ważna ekologicznie konferencja zwana „Szczytem Ziemi', traktowana jako jedno z ważniejszych wydarzeń w zakresie ekologii w XX wieku. Udział w niej wzięli przedstawiciele ponad 200 państw reprezentujący różne grupy interesów: rządy, organizacje pozarządowe, świat przedsiębiorców.

Jej celem było dokonanie zasadniczych zmian w systemie zarządzania w świecie oraz ustalenie kierunków takiego rozwoju gospodarczego który, trwale zabezpieczyłby funkcjonowanie ekosystemu Ziemi na dziś oraz bliższą i dalszą przyszłość jednocześnie nie tracąc z oczu potrzeb społecznych. Katalog reguł postępowania został po raz pierwszy zdefiniowany jednak dopiero w 1987 roku w raporcie Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju ONZ pt: „Nasza Wspólna Przyszłość” (Our Common Future),

W czasie konferencji powiązano sferę społeczną i gospodarczą z ochroną środowiska, w myśl koncepcji zrównoważonego rozwoju. W wyniku długotrwałych negocjacji i porozumień wszystkich uczestniczących stron przyjęto pięć dokumentów, w tym:

- Deklarację z Rio de Janeiro w sprawie Środowiska i Rozwoju (Karta Ziemi) - 27 zasad określających prawa i obowiązki państw w dążeniu do rozwoju zrównoważonego;

- Globalny program Działania Agenda 21 - zbiór ponad 2500 zaleceń i wytycznych dotyczących działań, które powinny być podejmowane na przełomie XX i XXI wieku w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju na świecie;

- Konwencję klimatyczną;

- Deklarację o ochronie lasów - wytyczne dla zrównoważonej gospodarki lasami.

Celem ww. dokumentów było powstrzymanie degradacji środowiska naturalnego. Wszystkie zapisy, a zwłaszcza Agenda 21, wskazywały kierunki, w których powinien zmierzać świat, aby zapewnić przyszłym pokoleniom spokojne warunki życia na Ziemi. Podstawowym wnioskiem, wynikającym z dyskusji przeprowadzonych w czasie kongresu, zapisanym w Agendzie 21 była konieczność skoordynowania działań na rzecz ochrony środowiska z zagadnieniami społecznymi i ekonomicznymi. „Plan Globalnego Działania” przedstawił strategie polityczne oraz propozycje rozwiązań dotyczących zwalczania degradacji środowiska lądowego, powietrza, wód, zachowania lasów i różnorodności gatunków żyjących na Ziemi. Dokument ten poruszał również kwestie edukacji ekologicznej wprowadzanej na wszystkich poziomach nauczania. Według zapisów Agendy 21 (rozdz. 36 punkt 35b) „w najbliższych trzech latach rządy państw powinny starać się znowelizować lub opracować nowe strategie działań, które miałyby na celu wzajemną integrację problemów związanych z ochroną środowiska i rozwojem, tj. zagadnień, które byłyby uwzględniane w programach nauczania wszystkich przedmiotów w systemie kształcenia na wszystkich poziomach; działania te powinny być realizowane przy współpracy wszystkich grup społecznych; strategie powinny określać politykę i zakres działania, potrzeby i koszty, środki i plany związane z ich wdrożeniem, oceną i analizą...”

Konferencja stała się punktem zwrotnym w dyskusji dotyczącej zrównoważonego rozwoju świata. Niestety wystąpił brak znaczących efektów wdrażania jej postanowień. Jest to jej mankament wielokrotnie podkreślany w ocenie światowej opinii publicznej, podobny wniosek często przedstawiają także przedstawiciele polskich organizacji, które aktywnie udział w jej przygotowaniu. Polskie organizacje przygotowały także materiały na konferencję „Brazylia 92” i „Warszawa 92”. Instytut na rzecz Ekorozwoju podjął się zintegrowania głosów polskich naukowców i opinii społecznej odnoszących się do wszystkich pięciu dokumentów przyjętych na konferencji w Rio.

W latach 90-tych XX wieku nastąpiło wzmożenie działań dotyczących zwiększenia współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony środowiska. Szczególnie intensywny był początek roku, kiedy to przygotowano Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i rozwój” (Szczyt Ziemi) która odbyła się w 1992 roku w Rio.

Okres ten traktowany jest w historii światowej polityki ekologicznej jako kulminacja politycznego zainteresowania ochroną środowiska w skali globalnej i podjęcia w tym zakresie współpracy międzynarodowej. Konferencja zgromadziła największą w historii tego typu spotkań, liczbę szefów państw i rządów. Wiele państw w tym czasie wpisywało ochronę środowiska na listę swoich priorytetów. Zaraz jednak po konferencji zaczęły pojawiać się głosy, że zamiast przygotowywać nowe umowy międzynarodowe konieczna jest konsolidacja wysiłków rządów na rzecz efektywnego wdrażania w życie obowiązków wynikających z już przyjętych instrumentów prawnych. Wynikało to z coraz częściej podkreślanego „zmęczenia negocjacyjnego”, jak też ograniczonej zdolności państw do wdrażania coraz to nowszych zobowiązań. Dość powszechnie uznaje się że właśnie te przyczyny legły u podstaw kryzysu jaki przechodzi do dziś Program Narodów Zjednoczonych do spraw Ochrony Środowiska (UNEP), który na początku IX dekady XX wieku był promotorem ogromnej większości norm prawa międzynarodowego w dziedzinie ekologii.

Konferencja w Rio przyniosła ogromną zmianę jakościową w podejściu do problematyki ochrony środowiska. Uznano że do właściwej oceny zmian środowiskowych, jak też podejmowanych wobec nich środków zaradczych, konieczne jest wzięcie pod uwagę również elementy związane z rozwojem ekonomicznym i społecznym, oraz przyjęcia do wiadomości faktu, że w krajach rozwijających się od problematyki ochrony środowiska nie da się oddzielić kwestii ubóstwa. Ponadto podkreślano w działaniach tego typu ogromną rolę do spełnienia mają: kobiety, środowiska naukowe, organizacje pozarządowe i władze lokalne, a także związki zawodowe, których zaangażowanie jest niezbędne dla skuteczności działań w tym zakresie. Przyjęta w Rio Agenda XXI (XXI wieku) stanowi zbiór celów i zaleceń dla rządów dotyczących poszczególnych sektorów zarządzania środowiskiem, a także ogólnych zagadnień ekonomicznych i społecznych takich jak wzorce konsumpcji, produkcji, walka z ubóstwem czy wpływ trendów demograficznych na rozwiązanie problemów biedy. Na konferencji podpisano również dwie konwencje określane mianem „konwencji nowej generacji”. Są to instrumenty prawne z zakresu nie tylko ochrony środowiska, ale także dotyczące trwałego zrównoważonego ekorozwoju. Podobnie określa się dokumenty prawne powstałe w trakcie lub po konferencji, w których stwierdza się ducha tej filozofii. To właśnie one skupiają obecnie uwagę polityczną państw, jako że określają normy prawne, które wykraczają daleko poza sferę tradycyjnie pojmowanej ochrony środowiska, a do tego ich konsekwencje gospodarcze i społeczne maja znacznie szerszy zasięg.

W Rio de Janeiro podpisano także:

- Konwencję o różnorodności biologicznej (ratyfikowaną przez Polskę 13.12.1995 r). Celem Konwencji było zachowanie różnorodności biologicznej świata i zrównoważone używanie jej elementów oraz sprawiedliwy i równy podział korzyści wynikających z użytkowania materiałów genetycznych. W jej ramach został również wynegocjowany protokół dotyczący biobezpieczeństwa (obrotu międzynarodowego genetycznie zmodyfikowanymi organizmami). Protokół ten został podpisany przez Polskę w maju 2000 r.

- Ramową Konwencję NZ w sprawie zmian klimatu (ratyfikowaną przez Polskę w 1994 r.). Przedmiotem Konwencji było doprowadzenie do ustabilizowania koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze na poziomie bezpiecznym dla światowego systemu klimatycznego. Konwencja daleko wykracza poza tradycyjnie rozumiane ramy porozumień ekologicznych. Jej realizacja wywołuje szerokie reperkusje gospodarcze obejmujące takie sektory jak m.in. energetyka, transport, rolnictwo, leśnictwo, gospodarka morska. Jest więc nie tylko konwencją ekologiczną sensu stricto, ale i porozumieniem o olbrzymim znaczeniu ekonomicznym i dużej wadze politycznej. Ponieważ nie wszystkie zobowiązania zawarte w Konwencji Ramowej udało się zrealizować, podczas trzeciej Konferencji Stron (COP 3), doszło do wypracowania nowego instrumentu prawnego, który został przyjęty pod nazwą Protokołu z Kioto. Protokół zobowiązuje kraje uprzemysłowione do redukcji emisji podstawowych gazów cieplarnianych o co najmniej 5,2 %. Przyjmuje się, że założenia te powinny zostać wypełnione w latach 2008-2012. Protokół z Kioto wszedł w życie 16 lutego 2005 r. Protokół ratyfikowało 170 państw. USA i Australia go nie ratyfikowały. W ramach działań zmierzających do realizacji postanowień z Rio de Janeiro, opracowano w 1994 r. kolejne międzynarodowe instrumenty służące ochronie środowiska.

- Konwencja NZ w sprawie zwalczania pustynnienia, ratyfikowana przez Polskę w 14.11.2001 roku.

- Konwencja Sztokholmska w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych, TZO (Persistent Organic Pollutions, POPs), poświęcona przeciwdziałaniu negatywnemu oddziaływaniu TZO na środowisko.

- Konwencja Rotterdamska w sprawie procedur zgody po uprzedniej informacji w handlu międzynarodowym niebezpiecznymi substancjami chemicznymi i pestycydami. Jej celem jest kontrola oraz zapobieganie nielegalnemu handlowi niebezpiecznymi substancjami chemicznymi. Konwencja weszła w życie 24 lutego 2004 r., Polska przystąpiła 14 września 2005 r.

• Światowy Szczyt w sprawie Zrównoważonego Rozwoju - Johannesburg 2002

Szczyt w Johannesburgu był niewątpliwe ważnym wydarzeniem. Świadczy o tym nie tylko obecność ponad 60 tys. delegatów państw, przedstawicieli organizacji międzynarodowych i pozarządowych, mediów itp. Na Szczyt przybyło ponad 100 szefów państw i rządów wraz z towarzyszącymi przedstawicielami wysokich szczebli rządowych. Szczyt stał się miejscem obrad nad najważniejszymi problemami ekologicznymi, społecznymi, zdrowotnymi, ekonomicznymi, które będą musiały zostać rozwiązane w najbliższych dekadach. Był również okazją do odbycia spotkań dwustronnych i regionalnych na najwyższym szczeblu politycznym.

Obrady szczytu odbywały się równolegle w ramach kilku sesji plenarnych w ramach czterech tzw. Okrągłych Stołów stanowiących panele dyskusyjne. Równolegle do obrad oficjalnych w ramach sesji plenarnych i paneli dyskusyjnych, prowadzono prace nad tekstami końcowymi czyli Planem Działania i Deklaracją Polityczną. Kompromisowy tekst Planu Działania uzgadniano jeszcze w trakcie trwania końcowej sesji plenarnej. Plan Działań i Deklaracja Polityczna zatwierdzone ostatecznie jako dokument konferencji zawierały konkretne, zawierające terminy zobowiązania, w tym:

- w sferze socjalno-społecznej:

- zobowiązanie, iż do 2015 roku zmniejszona zostanie o 50% liczba osób żyjących w warunkach ubóstwa czyli za dolara lub mniej dziennie (wg ONZ dotyczy to obecnie ok. 1 mld ludzi, w ogromnej większości z krajów rozwijających się),

- zobowiązanie, iż do 2015 roku zmniejszona zostanie o połowę liczba osób bez dostępu do wody pitnej i odpowiedniej jakości i urządzeń sanitarnych (dotyczy to głównie krajów rozwijających się ),

- zobowiązanie, iż do 2020 roku znaczącej poprawie ulegnie standard życia co najmniej 100 mln ludzi - obecnych mieszkańców slumsów,

- w sferze zasobów naturalnych, ochrony przyrody, bioróżnorodności biologicznej zobowiązania, iż:

• do 2015 roku mają zostać opracowane plany zintegrowanej gospodarki wodnej w układzie poszczególnych zlewni,

• do 2015 roku należy doprowadzić do znacznego osłabienia tempa wymierania rzadkich odmian fauny i flory,

• do 2015 roku mają być odnowione w morzach i oceanach zasoby ryb obecnie znacznie przetrzebione na skutek nadmiernych połowów,

• do 2020 roku deklaruje się zaprzestanie wytwarzania i stosowania środków chemicznych szkodliwych dla ludzi i środowiska,

- sferze ochrony zdrowia:

• do 2015 roku zmniejszony zostanie o 2/3 wskaźnik śmiertelności wśród niemowląt i dzieci oraz o ¾ wskaźnik śmiertelności matek przy porodzie,

Podjęte zobowiązania i deklaracje bez określonych horyzontów czasowych:

• uznanie dostępności zasobów wody słodkiej za najważniejszy czynnik niezbędny dla zrównoważonego rozwoju,

• ułatwienie dostępu do tanich, odnawialnych źródeł energii,

• zapewnienie dostępu opieki zdrowotnej zgodny z podstawowymi prawami człowieka, wartościami religijnymi i kulturowymi,

• zapewnienie dostępności lekarstw dla wszystkich potrzebujących,

• stworzenie dobrowolnego funduszu solidarności na walkę z ubóstwem,

• ponowienie apelu do krajów bogatych o przeznaczenie minimum 0,7 % PKB na pomoc rozwojową dla krajów rozwijających się,

• uznaje się, że proces globalizacji przynosi jednocześnie pozytywne i negatywne efekty, stwarza możliwości wzrostu ekonomicznego, ale stawia kraje biedne wobec trudnych wyzwań,

• uznaje się, że dobre zarządzanie jest istotnym warunkiem zrównoważonego rozwoju,

• apel o zwiększenie wkładu krajów bogatych w porównaniu do biednych w ochronę środowiska,

• potwierdzenie zasady, że działania na rzecz ochrony środowiska na skutek prawdopodobnego zagrożenia konieczne są również wtedy, gdy nie ma jednoznacznych dowodów naukowych na istnienie takiego zagrożenia.

Propozycje, które nie znalazły się w dokumentach końcowych:

• wzrost udziału energii odnawialnej w globalnej produkcji energii ( w projekcie

proponowano wzrost udziału do 10% do roku 2010 , ale zapis usunięto wobec

protestu krajów rozwijających się i USA),

• zobowiązanie do stopniowego wycofywania się z subsydiowania produkcji

rolniczej przez kraje rozwinięte i większego otwarcia swoich rynków na produkty rolne z krajów rozwijających się (bardzo ogólne deklaracje reformy polityki rolnej złożyła UE, ale bez wskazania jakichkolwiek wskaźników lub horyzontu czasowego).

Oprócz przyjętych oficjalnie dokumentów końcowych na uwagę zasługują także inicjatywy zgłoszone przez delegacje poszczególnych państw, w tym postulujące, że:

- UE będzie corocznie przekazywać krajom rozwijającym się 1,4 mld Euro w celu

zwiększenia dostępności do wody pitnej oraz odpowiedniej jakości i urządzeń

sanitarnych,

- USA i Japonia uruchomią globalny program na rzecz zaopatrzenia w wodę i

urządzenia sanitarne ludności nie mających obecnie do nich dostępu

(program komplementarny do inicjatywy UE),

- USA stopniowo zwiększą pomoc dla krajów rozwijających się do wartości 5

mld dolarów rocznie do roku 2005 oraz uruchomią program pomocowy celem

przeciwdziałania epidemii AIDS / HIV w Afryce,

- Premier Federacji Rosyjskiej przekazał informację, że ratyfikacja Protokółu z

Kioto jest w toku (ratyfikacja ze strony Rosji umożliwi wejście w życie Protokółu).

Oceniając konferencję należy zwrócić szczególną uwagę (w odróżnieniu od szczytu w Rio de Janeiro) na obecność wielu organizacji sektora prywatnego, który coraz większą wagę przykłada do praktycznego stosowania zasad zrównoważonego rozwoju. Wystarczy wspomnieć o ponad 200 dobrowolnych inicjatywach o różnej skali, zgłoszonych podczas Szczytu przez organizacje skupiające zarówno wielkie koncerny i międzynarodowe przedsiębiorstwa, jak też instytucje o charakterze fundacji i instytucje finansowe. Tworzy się, co prawda jeszcze w zarysach, ale platforma możliwej triady tj:

rządy

biznes ekologiczne organizacje

pozarządowe

Partnerstwo, jest w tym przypadku nieodzowne w celu właściwej realizacji zapisów Agendy 21 oraz celów nakreślonych w przyjętym Planie Działań. Zarówno rządy jak też organizacje pozarządowe nie są w stanie samodzielnie zrealizować zamierzonych celów. Rządy poszczególnych państw dysponują instrumentami prawnymi i ekonomicznymi oraz możliwościami kreowania odpowiedniej polityki ekologicznej, przedsiębiorstwa dysponują kapitałem i finansami, a ekologiczne organizacje pozarządowe mają najlepsze rozeznanie rzeczywistych potrzeb w skali lokalnej i regionalnej.

Szczyt w Johannesburgu można uznać na tyle za przełomowy, że dał możliwość tworzenia swego rodzaju globalnej koalicji na rzecz praktycznej realizacji zrównoważonego rozwoju. Przyjęcie dokumentów końcowych wbrew doniesieniom mediów należy uznać za sukces konferencji. Kwestia usunięcia zapisów dotyczących konkretnych (docelowych) zobowiązań odnośnie wzrostu udziału energii odnawialnej oraz zmian polityki rolnej UE, dotyczyła jedynie wąskiego zakresu z całej palety działań zawartych w Planie Działań. Jednakże wynegocjowano także szereg innych, bardzo ambitnych deklaracji, co świadczy o wielkich zadaniach jakie czekają na realizację w najbliższym 20-leciu. Niesprawiedliwa opinia o konferencji sugeruje, że „rozwodniono” na niej wcześniej proponowane w planie cele. Wydaje się wręcz odwrotnie, że przyjęte cele są mocną stroną dokumentów z konferencji. Obawy może budzić natomiast brak jasnej strategii wykonania założonych celów oraz brak w dokumentach pomysłów i strategii współdziałania. Wspomnianą, istotną część planu zaniedbano. Z dokumentów wynika również, że wiele działań automatycznie przerzucono na istniejące w ramach ONZ instytucje (np. FAO, WHO itp.) z głęboką wiarą, że będą one działać skutecznie. Nie zauważono przy tym jednocześnie, iż ONZ oraz jej agendy pozostają aktualnie w głębokim kryzysie. Należy mieć wątpliwości, czy przy aktualnych mandatach działania oraz funduszach jakimi dysponują, podołają one stawianym im zadaniom. W trakcie konferencji dało się też odczuć, iż delegatom absolutnie nie zależy na zawarciu jakiegokolwiek porozumienia otwierającego drogę do podjęcia reform instytucjonalnych ONZ lub jego agend. Efektem tego była w okresie wyraźna presja na zwiększenie składek członkowskich. Liczono także na dobrowolne wpłaty na fundusze celowe i powiernicze w związku z koniecznością realizacji zadań wynikających z Planu Działań przyjętego przez konferencję w Johannesburgu. Przewidywane zadania konferencji sięgające horyzontu lat 2015-20 są zbyt odlegle by można było dokonać dokładnej analizy zarówno dokumentów końcowych i przede wszystkim analizy działań organizacji będących wykonawcami założonych zadań.

7. Polityka ekologiczna Unii Europejskiej

Unia Europejska jest specyficznym tworem organizacyjnym. W swojej strukturze oraz możliwościach oddziaływania na politykę ogólną (w tym ekologiczną) oscyluje między typową organizacją międzynarodową, a systemem federalnym. Unia ma możliwość uchwalania aktów prawnych wiążących w jednakowym stopniu wszystkie państwa członkowskie bez konieczności ich ratyfikowania przez poszczególne rządy. Są one wykonywane przez rządy państw, ale podlegają unijnej kontroli.

Wynika z tego, że prowadzona polityka ekologiczna Unii nie jest umową międzynarodową a jedynie częścią hierarchicznie zorganizowanego systemu prawnego. Instytucje unijne oraz regulacje prawne określają racjonalność decyzji i działań ekologicznych. Unia tworzy dla swoich członków strukturalne ramy podejmowania działań potrzebnych do rozwiązania wspólnych problemów ekologicznych.

Podstawowe decyzje (w tym także ekologiczne) w formie aktów prawnych wydają: Parlament Europejski, Rada Ministrów UE oraz Komisja Europejska. Parlament posiada przede wszystkim uprawnienia opiniotwórcze i doradcze, jego rola w procesach legislacyjnych jest skromna. Z kolei Rada Ministrów UE posiada największe uprawnienia. Zasiadają w niej przedstawiciele rządów państw członkowskich, jej skład jest zmienny i uzależniony od tematyki obrad. Rada Ministrów wydaje podstawowe akty prawne, które wiążą wszystkie państwa członkowskie. Mają one formę rozporządzeń, dyrektyw i decyzji. Wydawane także zalecenia i opinie nie mają charakteru wiążącego dla rządów poszczególnych państw-członków UE.

Rozporządzenia są najdalej posuniętą ingerencją Unii w systemy prawne poszczególnych państw. Są one wiążące i nie ma potrzeby przekształcania ich w prawo narodowe. Stosowane są głównie do polityki finansowej oraz rolnej Unii, rzadko odnoszą się do problematyki ekologicznej.

Dyrektywy wiążą państwa w zakresie ogólnego celu w jakim zostały wydane. Nie stanowią prawa narodowego obowiązującego we wszystkich państwach. Zobowiązują jednak rządy i parlamenty państw członkowskich do dokonania takich zmian w prawie wewnętrznym, by było ono zgodne z literą regulacji zawartych w dyrektywie. Z reguły członkowie wspólnoty mają 2-5 lat by własne prawo przystosować do wymogów wydanej dyrektywy. Jest to najczęściej stosowany rodzaj regulacji prawnych z zakresu ekologii w Unii Europejskiej.

Decyzje odnoszą się do konkretnych spraw lub konkretnych państw. Mają one charakter aktów administracyjnych wydawanych przez Radę Ministrów. Nakładają one na państwa obowiązek podjęcia konkretnych działań lub nadają uprawnienia. Wiążą one strony automatycznie, bez konieczności zmian w prawie wewnętrznym. W polityce ekologicznej stosowane są głównie do wykonywania konwencji międzynarodowych lub w odniesieniu do spraw proceduralnych.

W odniesieniu do prawa ochrony środowiska istnieją w Unii dwa ośrodki decyzyjne:

- instytucje Unii, które kształtują regulacje prawne poszczególnych państw i ich procesy decyzyjne;

- narodowe ośrodki tworzenia prawa, które mają obowiązek uwzględniania regulacji unijnych.

Specyficznym rodzajem struktur UE jest Komisja Europejska. Należy ona do organów decyzyjnych tj. może proponować określone regulacje, po zatwierdzeniu ich przez Radę Ministrów uczestniczy także w ich realizacji. Stąd też realizuje ona również politykę ekologiczną. W ramach Komisji funkcjonują Dyrektoriaty, w tym utworzony w 1981 roku Dyrektoriat XI (ds. ekologii). Mimo funkcjonowania odrębnego Dyrektoriatu problematyka ekologiczna nadal jest na tyle rozproszona, że w kształtowaniu polityki ekologicznej uczestniczą także pozostałe Dyrektoriaty. Nie jest to rozwiązanie szczególnie efektywne zważywszy na fakt, że pozostałe Dyrektoriaty zarządzające poszczególnymi dziedzinami życia gospodarczego nie są szczególnie zainteresowane problematyką ekologiczną, natomiast lobby ekologiczne ma do nich ograniczony dostęp. Komisja, stojąc na straży wykonywania uchwalonych regulacji, może w przypadku braku ich wykonania zaskarżyć poszczególne państwa do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Taką drogę wybrała Komisja w stosunku do Polski w 2007 roku w związku z niepodporządkowaniem się jej decyzji w sprawie ochrony Doliny Rospudy. Polska, ignorując decyzję Komisji, nadal prowadziła prace przy budowie szlaku komunikacyjnego przez tereny chronione w ramach Programu Natura 2000.

Typowa polityka ekologiczna w historii UE pojawiła się stosunkowo późno. Nie wspominał o niej Traktat Rzymski z 1957 roku - traktat założycielski Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Programowym założeniem Wspólnoty było wówczas utworzenie wspólnego rynku i w jego obrębie swobodny przepływ towarów i usług. W początkowym okresie istnienia organizacji próby działań z zakresu ekologii dotyczyły głównie problemów środowiskowych stanowiących przeszkody w prowadzeniu swobodnej działalności gospodarczej lub płynnego przepływu towarów w ramach rynku EWG.

Problematyka ekologiczna stała się ważnym elementem działalności EWG od spotkania przywódców państw członkowskich w Paryżu w 1972 roku. Dzięki działaniom ekologicznym podjętym przez Organizację Narodów Zjednoczonych oraz poprzez udział państw wspólnoty w Konferencji Sztokholmskiej z 1972 roku, EWG włączyła się w nurt działań ekologicznych. W Paryżu przyznano, że dotychczasowy podstawowy cel Wspólnoty tj. wzrost gospodarczy krajów członkowskich, nie może być uznawany za cel sam w sobie, lecz powinien prowadzić do podniesienia jakości życia społeczeństw. Zgodzono się, że problematyka ekologiczna dotyczy wszystkich krajów członkowskich i z tych powodów winna być prowadzona na poziomie Wspólnoty. Oznaczało to, że podejmowane decyzje uznawane będą za wiążące wobec wszystkich krajów, natomiast ekologiczne akty prawne traktowane będą za wspólnotowe zamiast za regulacje prawnomiędzynarodowe.

Cele ekologiczne, jakie założyła EWG - „poprzedniczka” dzisiejszej Unii Europejskiej - są dotąd niezmienne i odnoszą się do szeroko rozumianych ekologicznych aspektów procesu gospodarowania oraz trwałego i zrównoważonego rozwoju. Nadrzędnym celem polityki ekologicznej Wspólnoty było zapewnienie w długiej perspektywie czasowej takiego wzrostu gospodarczego i trwałej poprawy standardu życia (konsumpcji dóbr i usług, zarówno materialnych jak też niematerialnych), by nie doprowadził on do pogorszenia stanu środowiska naturalnego oraz by zapewnił dostępność jego zasobów i walorów (estetycznych, psychologicznych, kulturowych, rekreacyjnych) dla przyszłych pokoleń.

Cele szczegółowe wspólnotowej polityki ekologicznej można przedstawić w sposób następujący:

• w sferze racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych:

- racjonalne użytkowanie wody,

- zmniejszenie materiałochłonności oraz ilości odpadów produkcyjnych,

- zmniejszanie energochłonności gospodarki i wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych,

- ochrona gleb,

- racjonalna eksploatacja zasobów leśnych,

- ochrona kopalin

• w sferze jakości środowiska:

- zmniejszenie ilości zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska,

- zapewnienie bezpieczeństwa chemicznego i biologicznego,

- zachowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej,

- przeciwdziałanie nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska.

Wśród długookresowych zadań, służących osiągnięciu założonych celów polityki ekologicznej UE wymienia się m.in:

- ograniczenie powstawania odpadów oraz racjonalnej gospodarki odpadami,

- zapewnienie dobrej jakości wody pitnej oraz wody do celów gospodarczych,

- ograniczenie lub wyeliminowanie emisji substancji bezpośrednio zagrażających życiu i zdrowiu ludzkości oraz degradujących środowisko,

- normowanie emisji w przemyśle, energetyce i transporcie oraz wprowadzenie norm produktowych ograniczających emisję zanieczyszczeń w powietrzu w całym cyklu życia towaru,

- kontrola emisji hałasu i promieniowania, tak aby nie dopuścić do przekroczenia dozwolonych norm,

- kontrola zagrożeń związanych z wytwarzaniem, przetwarzaniem oraz dystrybucją, składowaniem i stosowaniem chemikaliów,

- kontrola negatywnych dla środowiska skutków spowodowanych genetyczną modyfikacją żywych organizmów,

- eliminowanie z produkcji i używania ryzykownych dla życia i środowiska substancji,

- wprowadzanie zakazu stosowania szkodliwych dla życia i środowiska technologii,

- licencjonowanie działalności w zakresie produkcji, obrotu i użytkowania genetycznie modyfikowanych organizmów,

- szerokie wprowadzanie procedur zarządzania ryzykiem na szczeblu zakładowym i regionalnym,

- informowanie społeczeństwa o zagrożeniach z tytułu użytkowania niebezpiecznych substancji chemicznych i genetycznie modyfikowanych organizmów.

Wspólnotowe prawo ekologiczne obowiązuje już od 30 lat. Obejmuje ono przeszło 300 aktów prawnych, w tym: dyrektywy, rozporządzenia, decyzje i zalecenia. Przepisy prawne w obszarze ochrony środowiska naturalnego regulują takie obszary jak:

- zagospodarowanie odpadów,

- jakość wód i odprowadzenie ścieków,

- zanieczyszczenia atmosfery,

- hałas,

- produkty chemiczne.

Przez cały okres istnienia Wspólnoty politykę ekologiczną prowadzono w oparciu o tworzone okresowe plany działań. W początkowym okresie plany te przyjmowano na okresy 3-letnie, ostatnio okresy obowiązywania planów znacznie wydłużono. Każdy z tych planów miał dokładnie wyrażony cel. Cele i założenia poszczególnych planów były jednak często modyfikowane.

• I Program Ekologiczny

Program opracowany został na lata 1973-1977. Był on pierwszym krokiem Wspólnoty na drodze do stworzenia podstaw ochrony środowiska. Jego głównym celem było opracowanie i przyjęcie standardów jakości środowiska na szczeblu wspólnoty państw. Jakości te określone zostały jako „zespół wymagań, który musi być spełniony w danym czasie, obecnie lub w przyszłości w odniesieniu do danego środowiska lub jego części”. W ramach programu zdecydowano o ustanowieniu standardów jakości środowiska mających wpływ na poprawę jakości życia obywateli Wspólnoty. Celem planowanych działań było:

- redukcja zanieczyszczeń,

- poprawa stanu środowiska,

- podjęcie współpracy w ramach konkretnych projektów dotyczących problematyki ekologicznej.

• II Program Ekologiczny

Przyjęto go na lata 1976-83. Jego podstawowym założeniem była konkretyzacja i rozszerzenie działań podejmowanych w ramach I Programu. Szczególny nacisk położono tutaj na wzmocnienie prewencyjnego charakteru działań, zwrócono szczególną uwagę na racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych jakimi dysponowały państwa członkowskie EWG oraz na ochronę wód (np. relatywnie wysokie fundusze przeznaczone na oczyszczenie wód Renu jakie uzyskała od EWG ówczesna Niemiecka Republika Federalna).

• III Program Ekologiczny

Uchwalono go w roku 1983 z przewidywanym zakończeniem w roku 1987. W programie tym uznano, że poważną barierą dla rozwoju gospodarczego Wspólnoty mogą stać się: zanieczyszczenie środowiska naturalnego oraz wyczerpywanie się zasobów naturalnych. Przykładami były tu kryzys ekologiczny oraz kryzys energetyczny, z którymi przyszło się zmagać państwom świata na przełomie szóstej i siódmej dekady XX wieku. Przyjęto zasadę, że droga do dobrobytu mieszkańców EWG prowadzi jedynie poprzez uwzględnienie działań ekologicznych w prowadzonych szczegółowych politykach wspólnotowych. Tym sposobem ekologia stała się jeszcze ważniejszym elementem w ogólnej polityce prowadzonej przez EWG. W programie powrócono do postulowanej wcześniej prewencji, kładąc szczególny nacisk na rozpoznanie i ocenę ekologicznych skutków noworealizowanych inwestycji (szczególnie przemysłowych).

• IV Program Ekologiczny

Jego realizacja przypadała na lata 1987-92. Był to okres następujący po przyjęciu Jednolitego Aktu Europejskiego podpisanego w roku 1986 i obowiązującego od roku następnego. Dokument ten nowelizował Traktat Rzymski, ale przede wszystkim wprowadzał zdecydowane novum w problematyce ekologicznej tworząc traktatowe podstawy realizacji polityki ekologicznej. Stanowiło to wyraźne dowartościowanie tej polityki jako ważnej płaszczyzny działań politycznych.

Obowiązujący wówczas program ekologiczny powstał pod przemożnym wpływem tzw. Raportu Komisji Brundtland. Podstawowym problemem stała się ochrona środowiska tzw. samopodtrzymująca się, ponadto odwołano się do najważniejszej zasady ekologicznej UE tj. zasady zapobiegania zagrożeniom ekologicznym oraz zasady ostrożności w ich rozwiązywaniu. Dostrzeżono wówczas również konieczność skoordynowania wspólnotowych i krajowych programów i strategii gospodarczych z działaniami proekologicznymi prowadzonymi na poziomie całej wspólnoty.

• V Program Ekologiczny

Program powstał w warunkach przygotowywanego Traktatu o Unii Europejskiej zwanego następnie Traktatem z Maastricht. W zakresie prowadzonej polityki ekologicznej wprowadzał on bardzo istotne zmiany. Rola ekologii zdecydowanie wzrosła, co potwierdzono w preambule Traktatu stwierdzeniem, iż: „głównym kierunkiem działania Unii jest osiągnięcie społecznego i gospodarczego postępu w warunkach osiągnięcia rynku wewnętrznego, wzmocnienia spójności i ochrony środowiska. Za cel Unii uznaje się promowanie gospodarczego społecznego postępu, który jest trwały i samopodtrzymujący się. Ideę samopodtrzymującego się postępu uznaje się za jedną z podstawowych zasad funkcjonowania Unii. Mówi się przy tym o harmonijnym i zrównoważonym rozwoju działań gospodarczych, mających charakter samopodtrzymujący, a ich wzrost uwzględnia stan i potrzeby środowiska naturalnego”. Realizację programu rozpoczęto z opóźnieniem w 1992 roku. Program ten wyraźnie różnił się od poprzednich. Nie przedstawiono w nim konkretnych działań prowadzących do sukcesu w postaci wykonania założonych celów, ale ograniczono się tylko do strategii długoterminowej z wyznaczeniem celów i kierunków przyszłych działań. Rozszerzono przy tym wydatnie możliwości stosowania różnorakich instrumentów w tym tzw. wspomagających instrumentów gospodarczych w postaci badań naukowych, gromadzenia informacji i edukacji ekologicznej.

• VI Program Ekologiczny

Jest to program aktualnie obowiązujący. Został on przyjęty w 2002 roku, z okresem realizacji do roku 2012. Mimo wcześniejszych zastrzeżeń nie przewiduje on jednak ilościowych celów ani terminów zakończenia realizacji poszczególnych zamierzeń. Ważnym jego elementem jest również brak obowiązku odpowiedzialności poszczególnych państw członkowskich za uzyskiwane rezultaty. W programie zwrócono szczególną uwagę na cztery główne dziedziny:

- zmiany klimatyczne - głównym celem jest zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych w latach 2008-2012 o 8% rocznie w stosunku do roku 1990 oraz znaczną redukcję w kolejnych latach (do 2020r. o 20-40%),

- ochrona przyrody i różnorodności biologicznej - planowane jest odwrócenie trendu zagrożeń wielu gatunków roślin i zwierząt oraz ich siedlisk w Europie; dokończenie sieci Programu Natura 2000; wprowadzenie nowych projektów na rzecz bioróżnorodności biologicznej; zwrócenie większej uwagi na ochronę krajobrazów; przeprowadzenie nowych inicjatyw na rzecz ochrony środowiska morskiego, działań zapobiegających nadzwyczajnym zagrożeniom w postaci wypadków przemysłowych i naturalnych; opracowanie strategii ochrony gleby.

- środowisko naturalne i zdrowie - całkowita reforma unijnego zarządzania substancjami chemicznymi, strategia zmniejszenia ryzyka związanego z chemicznymi środkami ochrony roślin, ochrona jakości wody w UE, zmniejszenie poziomu hałasu, strategia poprawy jakości powietrza.

- zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych - prowadzenie gospodarki w większym stopniu wykorzystującej surowce wtórne; zapobieganie odpadom przy produkcji, wprowadzenie zintegrowanej polityki produktowej i działań skierowanych na konkretne źródła odpadów w postaci ścieków lub odpadów podlegających biodegradacji.

Nowym elementem programu jest projekt przygotowania 7 strategii tematycznych w ciągu trzech lat od przyjęcia programu (tj. do lipca 2005 roku). W połowie 2005 roku Komisarz d/s Ochrony Środowiska został ostro skrytykowany po zaproponowaniu wprowadzenia ww. strategii. Krytyka ta wiązała się z obawami poszczególnych państw, że nowe przepisy dotyczące np. ochrony powietrza mogą zwiększyć koszty ponoszone przez przemysł i zagrozić finansowo realizacji celu strategii lizbońskiej (przewidywała ona, że do 2010 roku UE stanie się najbardziej konkurencyjną gospodarka światową opartą na wiedzy). Komisarz UE ds. Ochrony Środowiska nadal uznaje, że priorytetowymi tematami ochrony środowiska w UE są zmiany klimatyczne oraz różnorodność biologiczna. Stwierdził on też, że: „Unia nie obniży poziomu swoich ambicji ekologicznych”, mimo że zarzuca się jej, iż czyni to kosztem wzrostu gospodarczego”. Proponowane jest ponadto utworzenie nowych instrumentów uzupełniających unijne ustawodawstwo w dziedzinie ochrony środowiska o systemy rynkowe, w tym ekologię skarbową.

Raport okresowy z wykonania VI Programu Ochrony Środowiska przedstawiony w 2006 roku przez Europejski Instytut Ochrony Środowiska, wykazał że większość celów programu nie jest właściwe realizowana. W ostatnim okresie polityka ekologiczna UE straciła na znaczeniu wobec konieczności uzyskania w skali Unii wyraźnie wyższego wzrostu gospodarczego oraz eliminacji problemu bezrobocia, z którym borykają się państwa członkowskie.

8. Międzynarodowa polityka ekologiczna Polski

Instrumentami międzynarodowej polityki ekologicznej są różnego rodzaju dwustronne i wielostronne umowy międzypaństwowe. Ich znaczenie stale wzrasta ze względu na ponadpaństwowy i często ponadregionalny charakter wielu problemów ekologicznych oraz postępującą globalizację gospodarki. Współczesne procesy rozwojowe prowadzą do umiędzynarodowienia produkcji, rosnącej konkurencji oraz silnej rywalizacji o surowce mineralne i rynki zbytu. Warunki te sprzyjają powstawaniu zagrożeń o różnej skali i zasięgu, od miejscowych aż po globalne.

Zanieczyszczenia i różnego rodzaju katastrofy ekologiczne w środowisku przyrodniczym nie uznają granic politycznych. Stąd też, szczególnie w ostatnich latach, nasiliła się międzynarodowa działalność poszczególnych krajów i kontynentów w kierunku budowy bezpieczeństwa ekologicznego. Bezpieczeństwo budowane jest w oparciu o ponadnarodowe porozumienia i zobowiązania mające na celu likwidację lub łagodzenie niekorzystnych ekologiczne trendów wynikających z globalizacji. Narzędziami budowy nowego ładu ekologicznego są międzynarodowe konwencje ekologiczne np. umowy służące ochronie żywych zasobów oceanu światowego, konwencja o ochronie warstwy ozonowej czy konwencja o handlu dzikimi zwierzętami i roślinami zagrożonymi wyginięciem. W ostatnich latach nie tylko zwiększa się liczba takich umów (ponad 150), ale następuje również wzrost ich szczegółowości i konkretyzacja obowiązków nakładanych na umawiające się strony. Nowe zadania i obowiązki nakładane są w formie dodatkowych protokołów (np. Protokół z Kioto zwiększający obowiązki stron konwencji klimatycznej) lub poprawek (np. poprawki londyńskie, kopenhaskie, montrealskie do Protokołu w sprawie substancji zubażających warstwę ozonową).

Aktywność tworzenia nowych konwencji jest zróżnicowana. Jej kulminacja przypadła na lata 80- te i 90-te XX wieku. Wówczas społeczność globu wypracowała, traktowane dziś za fundamentalne, porozumienia międzynarodowe dotyczące ochrony warstwy ozonowej, ochrony bioróżnorodności biologicznej, zapobieganiu nadmiernej emisji gazów cieplarnianych. Obecnie tempo i różnorodność tematyczna wypracowywania takich umów międzynarodowych zmalała. Coraz częściej w dyskusjach uważa się, że przemija „moda” na ekologię. Za podstawową przyczynę takiego stanu rzeczy przyjmuje się stwierdzenie, że po upadku komunizmu kształtowany jest nowy ład polityczny. Dzisiaj szczególnie wyraźnie zaznaczają się różnice w pojmowaniu standardów ochrony środowiska przez kraje o odmiennych priorytetach rozwojowych (umownie zwanych bogatą Północą oraz biednym Południem). Wydaje się, iż ten „negocjacyjny impas” jest stanem przejściowym. W dłuższym horyzoncie czasowym międzynarodowe umowy ekologiczne muszą znowu stać się kluczem do skutecznej polityki zrównoważonego rozwoju globu w XXI wieku.

Polska, w miarę swoich możliwości, także uczestniczy w rozwiązywaniu międzysąsiedzkich, regionalnych oraz globalnych problemów ekologicznych. Aktywnie bierze udział w pracach Komitetu Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz w Programie Światowym Środowiska NZ, realizuje także wszystkie obligatoryjne zobowiązania wynikające z podpisanych i ratyfikowanych dwustronnych, regionalnych i globalnych konwencji ekologicznych. Jednak ze względu na swój ograniczony potencjał gospodarczy, wysokość dochodu narodowego oraz ograniczone zasoby finansowe i kadrowe, nie ma możliwości wspierania wszystkich, często odległych od kraju inicjatyw podejmowanych na forum światowym. Niemożliwe również jest aktywne uczestnictwo we wszystkich konferencjach i roboczych posiedzeniach oraz w międzynarodowych programach badawczych. Polska jako państwo zmuszona jest dokonywać wyboru, określając własne priorytety w działaniach na międzynarodowym forum ekologicznym. Międzynarodowa współpraca obejmuje działania w zakresie:

• współpracy z państwami - członkami UE;

• współdziałania z państwami sąsiadującymi w celu:

- zabezpieczenia bezpieczeństwa ekologicznego kraju,

- realizacji wspólnych programów ochrony środowiska,

- zrównoważonego rozwoju w strefach przygranicznych,

- stymulowania współpracy organów samorządowych w strefach przygranicznych,

- promocji polskiego eksportu.

• współpracy z państwami nadbałtyckimi w celu ochrony przed zanieczyszczeniem ochrony zasobów ryb i różnorodności biologicznej w zlewni Bałtyku i Morzu Bałtyckim.

• współdziałania z państwami wysokorozwiniętymi, ukierunkowanego na wykorzystanie doświadczeń tych państw w dziedzinie ochrony środowiska, zwłaszcza dostępnych technik dotyczących zarządzania i technologii.

Polska jest sygnatariuszem wielu umów międzynarodowych w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego i ekologii, natomiast niektórych z nich dotychczas nie podpisaliśmy i prawdopodobnie nie podpiszemy. Ilość nie podpisanych przez Polskę międzynarodowych konwencji nie odbiega od normy występującej wśród innych państw europejskich. W tym zakresie jednakże, brak przyjęcia przez Polskę Konwencji NZ o Pustynnieniu oraz Protokołu do Konwencji Genewskiej o kontroli emisji lotnych związków organicznych, odebrane zostało przez społeczność międzynarodową jako wyraźny element negatywny w podejmowanym wysiłku na rzecz realizacji ekorozwoju jako przyszłościowego modelu gospodarczego Polski.

Wprowadzenie w życie każdej umowy międzynarodowej, w tym dotyczącej tematyki ekologicznej, przebiega następująco:

• uroczyste podpisanie konwencji przez przedstawiciela Polski;

• ratyfikacja Konwencji przez Sejm RP;

• podpisanie Konwencji przez Prezydenta RP;

• publikacja treści Konwencji w Dzienniku Urzędowym.

Uroczyste podpisanie konwencji nie rozwiązuje jeszcze problemów stanowiących przedmiot umowy. Podstawowym warunkiem wdrożenia w życie konwencji jest zamieszczenie jej uregulowań w prawie krajowym. Z danych Ministerstwa Środowiska wynika, że większość ratyfikowanych umów została uwzględniona w prawodawstwie krajowym, ale w stosunku do części umów, wprowadzenie przyjętych zobowiązań do prawa krajowego nie nastąpiło, mimo, że w wielu przypadkach od ratyfikacji umowy upłynęło już kila lat. Uregulowania ratyfikowanej przez Polskę Konwencji Waszyngtońskiej przez wiele lat nie zostały wprowadzone do krajowych przepisów prawnych dotyczących obrotu roślinami. Innym niepokojącym w tym zakresie elementem są również znaczące opóźnienia w publikacji tekstów niektórych umów międzynarodowych np. Konwencji bazylejskiej - ratyfikowanej w 1992 roku i opublikowanej dopiero w 1996. Takich „poślizgów czasowych” jest niestety zdecydowanie więcej.

• Przykłady Konwencji, Porozumień i Protokołów z dziedziny ochrony środowiska ratyfikowane lub podpisane przez Polskę:

- Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (Konwencja Ramsarska 1971) - podpisana przez Polskę w 1972 roku, ratyfikowana 1978 roku. Tekst konwencji opublikowany w DU nr 7 poz. 24, 25 z 1987 roku;

- Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem ( Konwencja Waszyngtońska CITES 1973. Ratyfikowana przez Polskę w 1990 r. tekst opublikowany w DU nr 27 poz. 112 ,113 z 1991 roku;

- Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza na dalekie odległości (Konwencja Genewska ,1979) Podpisana przez Polskę w 1979 roku ratyfikowana w 1985 r. Tekst Konwencji opublikowany w DU nr 60, z 1985 roku;

- Protokół do Konwencji Genewskiej dotyczący długotrwałego finansowania wspólnego programu monitoringu i oceny przenoszenia zanieczyszczeń na dalekie odległości w Europie (Protokół EMEP 1984 r). Ratyfikowany przez Polskę w 1988 r opublikowany w DU nr 40 1988 r;

- Protokół do Konwencji Genewskiej dotyczący ograniczenia emisji siarki lub jej przepływów transgranicznych przynajmniej o 30% (I Protokół Siarkowy 1985). Protokół wygasł w 1993 r;

- Protokół do Konwencji Genewskiej dotyczący ograniczenia emisji tlenków azotu lub ich transgranicznego przemieszczania (Protokół Sofijski 1988). Polska podpisała Protokół w 1988 r., ale nie ratyfikowała go;

- Protokół do Konwencji Genewskiej dotyczący kontroli emisji lotnych związków organicznych lub transgranicznego ich przemieszczania (1991). Polska nie podpisała tego Protokołu;

- Protokół do Konwencji Genewskiej dotyczący dalszego ograniczania emisji siarki (II Protokół Siarkowy 1994). Polska podpisała Protokół w 1998 roku i nie ratyfikowała go;

- Protokół do Konwencji Genewskiej dotyczący metali ciężkich (1998). Polska podpisała Protokół w 1998 roku, lecz go nie ratyfikowała;

- Protokół do Konwencji Genewskiej dotyczący trwałych zanieczyszczeń organicznych (1998). Polska podpisała Protokół, lecz go nie ratyfikowała;

- Protokół do Konwencji Genewskiej w sprawie przeciwdziałania zakwaszaniu, eutrofizacji i ozonowi przyziemnemu (1999). Polska nie podpisała tego protokółu;

- Konwencja o ochronie warstwy ozonowej (Konwencja Wiedeńska 1985). Ratyfikowana przez Polskę w 1999 r., tekst Konwencji opublikowany w DU nr 98 poz. 488 z 1992 r;

- Protokół Montrealski w sprawie substancji zubażającej warstwę ozonową (1997) - Ratyfikowana, tekst opublikowany w DU nr 98 poz. 490 z 1992 r. Polska przyjęła również poprawki londyńskie (1990), kopenhaskie (1992) i motrealskie (1997). Poprawki pekińskie (1999) nie zostały jeszcze ratyfikowane;

- Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Konwencja Helsińska HELCOM 1974). Podpisana przez Polskę w 1974 r., ratyfikowana w 1980 r. DU nr 18 poz.64 z 1980 r;

- Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (Konwencja Klimatyczna 1992). Podpisana przez Polskę w 1992 r. Ratyfikowana w 1994 DU nr 53 poz. 239 z 1996 r;

- Protokół z Kioto do Ramowej Konwencji NZ w sprawie zmian klimatu (1997). Polska podpisała Protokół w 1998 , ale go nie ratyfikowała;

- Konwencja o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej oraz dzikich siedlisk naturalnych (Konwencja Berneńska, 1979). Podpisana przez Polskę w 1995 r., weszła w życie w 1996 r DU nr 58 poz. 263, 264 z 1996 r;

- Konwencja o różnorodności biologicznej 1992. Podpisana przez Polskę w 1992 r. Ratyfikowana w 1996 r . Tekst niepublikowany w DU;

- Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska 1979 r.) Ratyfikowana 1996 r . Tekst niepublikowany w DU;

- Porozumienie o ochronie małych waleni Morza Północnego i Bałtyku (1992). Weszło w życie w 1996 r. Publikacja w DU nr 96 poz. 1108 z 1999 r;

- Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie (EUROBAT 1991). Weszło w życie w 1996 r. Publikacja w DU 96 poz. 1112 z 1999 r;

- Konwencja o kontroli transgranicznego przemieszczania się i usuwania odpadów niebezpiecznych (Konwencja Bazylejska 1990). Podpisana w 1990 r. Ratyfikowana w 1992 r. DU nr 19 poz. 88 z 1995 r;

- Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym (Konwencja z Espoo, 1991). Podpisana przez Polskę w 1991 roku, ratyfikowana w 1997 r. Tekst konwencji opublikowano w DU nr 96 poz. 1110 1999 r;

- Konwencja w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych 1992 r. Podpisana przez Polskę w 1992 r., brak ratyfikacji;

- Umowa o międzynarodowej Komisji Ochrony Odry przed zanieczyszczeniem. Podpisana w 1996 r., ratyfikowana w 1999; DU nr 99 poz.629 z 1998 r;

- Nowa Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Bałtyku (II Konwencja Helsińska HELKOM II 1992 r.). Podpisana przez Polskę w 1992 r, ratyfikowana w 1999 r. Dotychczas niepublikowana.

- Konwencja o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych (1992 r). Podpisana w 1992 roku, ratyfikowana w 2000 r., tekst niepublikowany.

- Protokół „Woda i Zdrowie” do Konwencji o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych (1999 r.). Polska podpisała Protokół w 1999 r., nie został ratyfikowany.

- Konwencja o dostępie do informacji o udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska (Konwencja z Aarhus 1998 r.). Podpisana przez Polskę w 1998 r., dotychczas nie ratyfikowana.

- Porozumienie o współpracy z Europejską Organizacją Eksploatacji Satelitów Meteorologicznych (EUMETSAT). Podpisane w 1999 roku, dotychczas nie ratyfikowane.

10. Międzynarodowe prawo ochrony środowiska

Istotą międzynarodowego prawa ochrony środowiska jest fakt, że stanowi ono:

• instrument międzynarodowej polityki ekologicznej,

• dział prawa międzynarodowego rozwijający się wokół problematyki ochrony środowiska;

• kategorię wspólnego dziedzictwa ludzkości i dóbr wspólnych.

Geneza prawa ochrony środowiska wiąże się z pierwszymi międzynarodowymi porozumieniami dotyczącymi ochrony środowiska zawartymi w latach:

• 1902 - Konwencja o ochronie ptaków wędrownych pożytecznych dla rolnictwa;

• 1909 - Umowa o ochronie wód granicznych między USA i Kanadą;

• 1919 - Konwencja o ochronie fok futrzanych zawarta pomiędzy USA i Wlk. Brytanią;

• 1933 - Konwencja w sprawie ochrony flory i fauny skolonizowanej Afryki.

Inne istotne dla rozwoju międzynarodowego prawa ochrony środowiska fakty to:

• 1968 rok - ONZ włącza problematykę ochrony środowiska na stałe do swojej działalności - efektem czego rok później powstaje raport U`Thant`a;

• 1968 rok - Rada Europy przyjmuje pierwsze dokumenty dotyczące ochrony środowiska -rozwinięcie następuje w dokumentach Konferencji Sztokholmskiej.

Międzynarodowe prawo ekologiczne możemy podzielić na:

• Ogólne

Zespół norm, zasad i reguł lub procedur podejmowania decyzji, które prowadzą do zbieżności zachowań poszczególnych państw w odniesieniu do określonych problemów międzynarodowych (1983 rok, w USA powstała pierwsza publikacja książkowa poświęcona tym zagadnieniom);

• Wąskie

Prawnomiędzynarodowy system norm, zasad i reguł wyszczególnionych w wielostronnej umowie zawartej przez państwa w celu regulacji własnych działań w obszarze międzynarodowych stosunków (dotyczy głównie dokumentów prawnomiędzynarodowych oraz podmiotów prawa międzynarodowego).

Etapy tworzenia prawa

Tworzenie norm i zasad ma określony porządek czasowy dotyczący kolejnych etapów ich powstawania. Można wśród nich wydzielić następujące etapy:

• definiowanie problemu;

Polega na zwróceniu uwagi światowej opinii publicznej na skalę zagrożeń i niebezpieczeństw płynących z zachodzących współczesnych negatywnych procesów w środowisku naturalnym.

• procesy poszukiwania faktów;

Polegają na stwierdzeniu (na podstawie często wyrywkowych badań i obserwacji zachodzących zmian w środowisku) realnego oglądu problemu, jego skali oraz zakresu.

• procesy negocjacji;

Działania oficjalne oraz nieoficjalne państw-liderów na rzecz zawarcia konwencji dla ograniczenia (względnie likwidacji) międzynarodowych problemów ekologicznych. Efekty działań są uzależnione od sił jakie reprezentują państwa-liderzy oraz państwa weta. Rozwiązania kompromisowe nie są właściwe, bo zamazują tylko obraz problemów i ich nie rozwiązują.

• procesy wzmacniania przyjętych regulacji

Oznaczają wszelkie działania zmierzające do realizacji założeń zawartych w umowach międzynarodowych. Wzmacnianie to można prowadzić różnymi drogami, np. poprzez:

• negocjacje i uzupełnienia konwencji ramowej;

• nowelizację wcześniej zawartej konwencji;

• zawarcia nowej konwencji, która zastąpi istniejącą.

Tego typu procesy łatwo jest prześledzić na przykładzie transgranicznych zanieczyszczeń powietrza. Zanieczyszczenia te nie uznają granic, przemieszczają się w przestrzeni i mogą spowodować poważne problemy środowiskowe w państwach, które nie wytwarzały ich, albo produkują je w niewielkich ilościach. Skandynawia to część kontynentu europejskiego, w której problemy czystości środowiska były zawsze ważnym elementem polityki ekologicznej. Niemniej jednak, ze względu na charakterystykę i układy procesów w atmosferze na początku lat 60- tych XX wieku, okazała się też terenem o zanieczyszczonej atmosferze, której wynikiem były tzw. „kwaśne deszcze”. Szwecja podjęła starania i rozpoczęła silną kampanię mającą na celu ograniczenie lub likwidację tego niebezpieczeństwa. Kampanie oparto na demonstrowaniu światu zniszczeń wynikających z sytuacji w środowisku naturalnym. Prowadzono ją w oparciu o informację, którą kierowano przede wszystkim do turystów odwiedzających Skandynawię, osobno kierowano ją do także polityków (szczególnie będących u steru władzy w swoich państwach). Chęć demonstracji światowej opinii publicznej zniszczeń środowiskowych legło u podstaw decyzji o zaproszeniu do Sztokholmu Konferencji o ochronie środowiska ONZ. Na początku lat 70-tych XX wieku Szwecja podjęła działania przeciwdziałające zanieczyszczeniu atmosfery także poprzez Radę Państw Nordyckich oraz OECD. Celem było przede wszystkim o wprowadzenie monitoringu procesów. Aktywność szwedzka w tym względzie zakończyła się sukcesem, bo od 1972 roku program monitoringu był realizowany. Kolejne pięciolecie, lata 1972-77, poświęcono na zbieranie naukowych faktów opisujących zanieczyszczenia atmosfery nad Skandynawią. W 1977 roku nastąpiła faza negocjacji. Prowadzone były one przy współudziale Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ. Rolę państw liderów przyjęły (obok Szwecji) inne państwa skandynawskie - Dania, Norwegia, Finlandia. Celem było dążenie do wprowadzenia prawnych uregulowań konwencji. Państwami weta były natomiast Wlk. Brytania, RFN, Belgia, USA, które indywidualnie i w koalicji przeciwstawiały się redukcjom emisji. W ramach prowadzonych rozmów (szczególnie pod wpływem nacisku innych państw, głównie europejskich) RFN i Wlk. Brytania zgodziły się na prawne regulacje względem emisji zanieczyszczeń. Międzynarodową umowę po przygotowaniach i negocjacjach podpisano w 1979 roku jako Konwencję o handlu zanieczyszczeniami. Przystąpiło do niej ogółem 35 państw. Porozumienie to osiągnięte było na zasadzie kompromisu. Jednak nie dawało ono pożądanych efektów, szczególnie w odniesieniu do rzeczywistych zniszczeń. Efektem konwencji było stworzenie komitetu składającego się z przedstawicieli państw sygnatariuszy konwencji, który zbierał się i obradował raz do roku. Mimo połowicznego sukcesu (podpisania konwencji) lasy, których wymieranie miała ograniczyć nadal ginęły. W związku z tym na forum komisji rozpoczęto dyskusje o podpisaniu nowej konwencji, bardziej radykalnej w swoich postanowieniach. Jej przepisy miały doprowadzić do rzeczywistego zahamowania niszczenia lasów. Niestety w prowadzonych rozmowach silne lobby państw weta nadal nie dopuszczało do zmian w podpisanej konwencji. Dopiero w 1985 roku, w Helsinkach, 21 państw podpisało konwencje o ograniczeniu o 30% emisji tlenku siarki - głównego sprawcy zniszczeń drzewostanu skandynawskiego.

Konwencja dotycząca ginięcia warstwy ozonowej miała podobną historię. Na początku lat 70- tych XX wieku na forum UNEP rozpoczął się etap definiowania postawionej tezy o przyczynach ginięcia warstwy. Winę przypisano emisji freonu. W połowie lat 70-tych zaczęła się formować grupa państw liderów zmierzających do likwidacji tego zagrożenia. Wśród państw liderów znajdowały się: USA, Kanada, Szwecja. To dzięki tym państwom tzw. „dziura ozonowa” uznana została za zagrożenie globalne. Niektóre państwa, mimo że nie zajęły pozycji weta, nie były w pełni przekonane co do słuszności tej hipotezy. Nie przeszkadzały temu stanowisku wnioski z badań i dociekań naukowców potwierdzających wcześniejsze przypuszczenia. Prowadzono dalsze intensywne badania, którym towarzyszyły negocjacje rozpoczęte ok. 1975 roku. Zdecydowanym państwem liderem w tym przypadku stały się USA. Natomiast państwami weta były państwa ówczesnej EWG (W. Brytania, Francja, RFN, Włochy) oraz Chiny, Indonezja, Brazylia, Meksyk i Indie. Negocjacje przeciągnęły się aż do 1985 roku, gdy podpisano tzw. konwencję wiedeńską. Okazała się ona znowu kompromisem, bo nie ujęto w jej zapisie najbardziej istotnych elementów mówiących o redukcji konsumpcji freonów. Wystąpiło wyraźne zróżnicowanie oczekiwań po rezultatach tej konwencji. USA jako państwo lider optowało za ograniczeniem wykorzystania freonów o 90-95% do końca 2000 roku. Państwa weta wraz z Japonią oraz ZSRR skłonne były do ograniczeń rzędu 20-25%. W protokole montrealskim uzgodniono redukcje freonów rzędu 50% w odniesieniu do krajów rozwijających. Kraje te w takim zapisie widziały zamach na własny rozwój gospodarczy. W przypadku pozostałych państw, w tym potęg gospodarczych, redukcja ta faktycznie miała sięgać 30-35%. Dopiero zgoda na przejęcie kosztów wprowadzenia redukcji freonów w państwach rozwijających się przez bogate państwa Północy pozwoliła na podpisanie protokołu przez Indonezję, Chiny oraz Brazylię i w 1989 roku również przez Meksyk. Dzisiejsza wiedza pozwala na potwierdzenie słuszności wcześniejszych hipotez i badań o przyczynach tempie i skali zmian w dziurze ozonowej. W 1990 roku przy pełnej znajomości problematyki „dziury ozonowej”, protokół londyński (dotyczący całkowitego zakazu produkcji i utworzenia funduszu rekompensowania skutków wprowadzania nowych technologii alternatywnych) podpisały wszystkie państwa.

Ogólne tendencje i kierunki dalszego rozwoju prawa międzynarodowego

Ekologiczne podstawy wezwań do rozwoju międzynarodowego prawa ochrony środowiska wynikają m.in. z konieczności:

• stworzenia mechanizmów i procedur szybkiego uruchamiania prawa;

• kształtowania regulacji, które mają wymiar globalny;

• tworzenia regulacji prawnych mających charakter systemowy;

• konstruowania instrumentów prawnych i technik tworzenia prawa ochrony środowiska, które muszą wykazywać:

- zdolność adaptowania się do sytuacji wymagających szybkiej interwencji. Tradycyjne regulacje w stosunkach międzynarodowych są powolne i konsumują czas oraz są typowe dla państw oportunistycznych. W przypadku państw aktywnych konieczne są w tym przypadku regulacje efektywne i szybkie.

- możliwość zmian mechanizmów procesów legislacyjnych z tradycyjnych na zinstytucjonalizowane przeglądy międzynarodowych regulacji z uproszczoną procedurą ich usprawniania. Takie podejście ma zalety i wady. Zaletami jest ciągłość procesu legislacyjnego, bo zawarcie regulacji rozpoczyna jego usprawnienia. Wadą jest to, że przyjmowane regulacje nie dają gwarancji stabilnej perspektywy dla regulacji wewnętrznej państwa.

• występowania zjawiska tzw. „miękkiego prawa”. Oznacza to zespól międzynarodowych regulacji, którym brakuje mocy wiążącej właściwej klasycznemu prawu. Są one zdolne do wywierania wpływu na zachowanie państw. Krytycy tego prawa wskazują, że miękkie prawo jest zjawiskiem prowadzącym do stopniowania prawa i zamazuje tym samym różnice między prawem a regulacjami, które nie są prawem. Z drugiej strony prawo miękkie wzmacnia i uzupełnia prawo klasyczne, przyczyniając się tym samym do jego promowania (wiele dokumentów prawa międzynarodowego wpływa na prawo klasyczne).

C. POLITYKA EKOLOGICZNA POLSKI

1. Historia polityki ekologicznej za czasów PRL

W okresie Polski Ludowej, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., w Polsce (podobnie jak na całym świecie) nie zwracano uwagi na problemy ochrony środowiska. W krajach demokracji ludowej obowiązywał wówczas tzw. „stalinowski paradygmat rozwoju”. Podstawowym celem rozwoju według była industrializacja gospodarki, odbywająca się także kosztem poważnych obciążeń środowiska i niedostatku całego społeczeństwa. Uzasadniono to koniecznością przeciwdziałania nieustannemu zagrożeniu wewnętrznemu i zewnętrznemu państwa. Takie podejście wymagało rozwijania przemysłu surowcowego i ciężkiego przy nieuniknionym zahamowaniu rozwoju przemysłu produkującego na potrzeby konsumpcji. W tym czasie problematyki ochrony środowiska nie dotyczyły żadne decyzje aparatu państwowego ani gremiów partyjnych. Z przyjętej sdoktryny wynikało, że gospodarka planowa jest w stanie rozwiązać wszelkie problemy ekologiczne, czego nie jest w stanie uczynić gospodarka kapitalistyczna. Takie założenie obowiązywało jeszcze na początku lat siedemdziesiątych. Było to istotne w sytuacji, gdy nasz kraj musiał po zniszczeniach wojennych odbudowywać niemal doszczętnie zlikwidowany potencjał przemysłowy. Czas poświęcony odbudowie nie mógł być wykorzystany do stworzenia zrębów nowoczesnego przemysłu opartego o nowoczesne technologie. Wynikało to z faktu przynależności kraju do bloku państw socjalistycznych. W odbudowie i budowie przemysłu wykorzystywano głównie wzorce i możliwości oparte o współpracę z ZSRR. Ówczesny Związek Radziecki i jego przemysł był zdecydowanie zapóźniony, często w praktyce stosowano technologie jeszcze z XIX wieku. Krajowa produkcja tego okresu wykazywała więc podobne zapóźnienie technologiczne i ekonomiczne. Wynikiem tego występowała olbrzymia materiało i energochłonność produkcji. Przyjęty model industrializacji był oparty na rozbudowie przemysłu ciężkiego i wydobywczego, propaganda powielała obraz dymiących kominów fabryk jako swoistego awansu cywilizacyjnego kraju. Propagowano wydobycie surowców, szczególnie węgla, którego zasoby były traktowane jako „dobro wolne”. Stwarzano złudzenie, że jako kraj posiadamy niezmierzone bogactwa oraz świetnie zorganizowany przemysł, że generalnie jesteśmy dziesiątym mocarstwem gospodarczym świata.

Badania i oceny stanu środowiska w latach 70-tych XX wieku coraz wyraźniej wskazywały na zaznaczająca się konieczność jego poprawy. Należy podkreślić, że w tym czasie problematyka ekologiczna stała się po raz pierwszy przedmiotem podejmowanych decyzji rządowych i partyjnych. W roku 1975 przyjęto pierwszy krajowy program ochrony środowiska. W 1976 roku problematyka ekologiczna trafiła po raz pierwszy w świecie do Konstytucji Portugalii i następnie także do polskiej znowelizowanej ustawy zasadniczej. W 1980 roku uchwalono również ustawę tworzącą podstawy kompleksowej ochrony środowiska. Pomimo podejmowania tych inicjatyw, w walce ideologicznej prowadzonej z krajami kapitalistycznymi, w sposób oficjalny przemilczano postępującą degradację środowiska. Z całą siłą podkreślano nadal, iż socjalizm zabezpiecza naturalną równowagę miedzy gospodarką, a stanem środowiska naturalnego. Okres ten charakteryzował się powszechną ignorancją potrzeb środowiska, obowiązywało hasło, że tylko „duże jest piękne”. Gigantomania ogarnęła przemysł i rolnictwo. Za podstawę dobrobytu państwa uznawano wciąż rozwój przemysłu ciężkiego; lobby górniczo-hutnicze, które doprowadzało kraj do wręcz rabunkowej gospodarki dobrami naturalnymi było szczególnie silne.

W tzw. „czasach gierkowskich” kraj otworzył się na świat zachodni - zakupiono szereg licencji na nowocześniejsze produkty. W kontaktach handlowych obowiązywał wyraźnie zaznaczający się wyścig dwóch przeciwstawnych bloków polityczno-militarnych. Oznaczało to, że w dalszym ciągu obowiązywało embargo na najbardziej nowoczesne technologie wchodzące najczęściej w skład kompleksu militarnego.

Problematyka ochrony środowiska stała się ważnym narzędziem propagandy. W oficjalnych dokumentach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej oraz ówczesnych dokumentach politycznych spotkać można informacje związane z ekologią. Podkreślano w nich, iż w obozie państw socjalistycznych zrzeszonych w RWPG występują korzystne trendy w ochronie środowiska. Jesienią 1976 roku odbyło się w Warszawie posiedzenie Rady Ochrony Środowiska tej organizacji. Na roboczym spotkaniu zweryfikowano tematykę prac, omówiono postępy w realizacji zadań, poruszono aspekty praktycznych zastosowań wyników badań. W podsumowaniu, że „…w latach 1972-75 zrealizowano wspólnie 84 tematy naukowo-badawcze oraz ponad 750 zadań naukowo-badawczych i projektowo-konstrukcyjnych (15 teoretycznych, 123 dotyczących nowych technologii, 140 norm i standardów, 141 aparatów i urządzeń służących ochronie środowiska). W sumie wdrożono do praktyki gospodarczej ponad 180 rozwiązań naukowych. Dane te świadczą o poważnym postępie wspólnie podejmowanych i koordynowanych prac w krajach socjalistycznych i o dalszych możliwościach w tej dziedzinie”.

Optymistyczne oceny wyrażane były powszechnie przez władze naszego kraju oraz przywódców innych krajów socjalistycznych. Zgoła inny obraz sytuacji ujawniał się w oparciu o obiektywne wskaźniki opisujące stan środowiska naturalnego w kraju i w innych państwach obozu socjalistycznego. Badania stwierdzały katastrofalny stan środowiska, który wynikał przede wszystkim z ukształtowania charakterystycznych struktur i mechanizmów życia gospodarczego. Obiektywna ocena poziomu degradacji środowiska naturalnego w Polsce, Czechosłowacji, Bułgarii oraz NRD i ZSRR uznawała, że było to centrum ekologicznej degradacji środowiska w Europie. Charakterystycznym dla Polski było silne zanieczyszczenie atmosfery. Według wyników badań, w latach 1988-89 łącznie krajowe zakłady przemysłowe wyemitowały 4 mln ton siarki (w stosunku do roku 1976 był to znaczny wzrost z 2,5 mln ton). Poważny był też ładunek tlenku azotu sięgający 1,5 mln ton. Tak znaczna ilość zanieczyszczeń stawiała Polskę na niechlubnym 3 miejscu w Europie po ZSRR i Niemczech. Również w produkcji innego ważnego zanieczyszczenia środowiska tj emisji tlenku węgla nasz udział sięgał 2% w skali świata, a produkcja stanowiła niecały 1% produkcji światowej. Zanieczyszczenia produkowane w Polsce stanowiły 10% ich ogólnej masy w Europie, przy zdecydowanie niższej produkcji przemysłowej. W produkcji zanieczyszczeń wyprzedzaliśmy takie europejskie potęgi przemysłowe jak Wlk. Brytania (3,5 mln ton), RFN (3,4 mln ton) czy Francja (1,8 mln ton). Odbijało się to wyraźnie na stanie lasów w naszym kraju. W lasach występujących w Górach Izerskich, na skutek katastrofy ekologicznej zginęło 100 tys. ha drzew iglastych. Podobnie było w innych częściach kraju. Oficjalnie władze naszego kraju przyznawały, że 45% powierzchni lasów podlega defoliacji. Był to jeden z najwyższych wskaźników w Europie. Wyższy wskaźnik wykazywały lasy w Wlk. Brytanii (57%), w Czechosłowacji 41%, RFN 25%, na Węgrzech 20%, natomiast w Szwecji jedynie 12%. Podobnie zatrważający był obraz polskich rzek. Wody płynące wykazywały jedynie na 5% swojej długości przydatność do spożycia. W odniesieniu do 35% swojej długości cieki niosły wodę niezdatną nawet do wykorzystania przemysłowego. W roku 1989 uznano Polskę za największego truciciela Bałtyku. Szacowano, że ponad 40% zanieczyszczeń, jakie trafiały do basenu Morza Bałtyckiego pochodziło z Polski. W każdym z analizowanych pierwiastków tworzącym zanieczyszczenie wód morskich zajmowaliśmy jedno z czołowych miejsc. Z ogólnej ilości odprowadzonego do morza fosforu byliśmy autorami 40% jego masy. Podobnie - przy nieco tylko niższych wskaźnikach -zanieczyszczaliśmy Bałtyk, tj. 34,7% azotem, w 21,3% substancją organiczną.

W krajowych opracowaniach stwierdzono, iż w wielu regionach Polski nastąpiło przekroczenie progu naturalnej wytrzymałości środowiska w stosunku do obciążeń związanych z gospodarcza działalnością człowieka. Wyodrębniono 27 regionów ekologicznego zagrożenia różnego pochodzenia, głównie przemysłowego. Teren poddany silnej antropopresji zajmował w 1990 roku ponad 11% powierzchni kraju, zamieszkiwało go ponad 13,5 mln ludności, co stanowiło 35% mieszkańców kraju. Na tych terenach koncentrowało się 75% emisji pyłów zawieszonych w powietrzu oraz ponad 80% gazów (głównie dwutlenku siarki). Takie nagromadzenie zanieczyszczeń nie tylko wpływało negatywnie na zdrowie, ale zagrażało również życiu człowieka. Świadczyły o tym zattajne w rocznikach statystycznych tamtego czasu dane dotyczące ochrony środowiska i szczególnie najbardziej ogólne dane dotyczące stanu zdrowia dzieci i długości życia ludzkiego. Okazało się, że np. na Śląsku był jeden z najwyższych wskaźników urodzeń nieżywych noworodków. Na podstawie badań włosów dzieci urodzonych w Klinice Położniczej Śląskiej AM w Gliwicach stwierdzono, że były one poważnie zatruwane już w fazie życia płodowego. Ich organizmy zawierały znaczne i przekraczające wielokrotnie normy metali ciężkich, zaznaczała się także nadumieralność mężczyzn w wieku 30-59 lat. Była ona w tym regionie o 40% wyższa niż przeciętna w kraju. Generalnie długość życia mieszkańców Śląska była o 1 rok krótsza niż mieszkańców innych obszarów kraju. Należy przy tym zaznaczyć, że średnia długość życia przeciętnego Polaka określona dla lat 1975 i 1988 uległa skróceniu w stosunku do mężczyzn z 67,5 roku do 66,5 roku. W Europie w tym samym czasie nastąpiło wydłużenie czasu życia odpowiednio z 68,8 do 71,4 roku. Długość życia w Szwecji w tym samym czasie wzrosła z 72,0 do 73,5 roku. W przypadku kobiet średnia długość życia w Polsce spadła z 74,0 do 73,6 roku, w Europie wzrosła z 73,9 do 77,1 roku, a w Szwecji nawet do 79,3.

Zauważalne wzmożone zainteresowanie ochroną środowiska na świecie z początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku nie pozostało bez echa także w Polsce. Problemy środowiskowe stały się niezwykle ważnymi dla społeczeństwa, tym niemniej nadal obserwowano przyspieszoną degradację środowiska naturalnego. Wynikało to z braku wypracowanych, skutecznych metod jego ratowania. Podejmowane próby zmian w zarządzaniu środowiskiem były sabotowane przez silne lobby branżowe. Górnicy, energetycy, stoczniowcy i inne grupy zawodowe, w działaniach proekologicznych widziały zagrożenie dla swojej branży oraz własnej uprzywilejowanej pozycji w państwie. Działania ekologiczne nie były również mile widziane przez ówczesne elity władzy. Na problemy natury przyrodniczej silny wpływ miał również obserwowany poważny kryzys gospodarczy. Pozytywną siłą sprawczą w problematyce ochrony środowiska, jaka zaistniała w kraju było udrożnienie i usprawnienie przepływu informacji ekologicznej do społeczeństwa. Stąd zainteresowanie problematyką zagrożenia ekologicznego zostało uznane za najwyższej wagi problem polityczny. Społeczeństwo zainteresowane zostało żywotnymi problemami ochrony środowiska w wyniku wzrostu świadomości ekologicznej, a przede wszystkim w związku z odblokowaniem rzetelnych informacji o stanie i tempie zachodzenia negatywnych procesów w środowisku przyrodniczym kraju. Ważnym wnioskiem tego okresu było częste podważanie dotychczas nienaruszonego dogmatu ideologicznego, że problemy ekologiczne w socjalizmie mogą rozwiązywać się same z siebie. W ten sposób padł mit o wyższości socjalistycznej gospodarki planowej nad kapitalistyczną w zakresie ekologii. Powolnym zmianom ulegała również dotychczas niepodważalna idea o absolutnej hegemonii człowieka nad przyrodą.

2. Polityka ekologiczna państwa w latach 1990-1997 (I Polityka ekologiczna)

Polityka ekologiczna państwa nabrała zupełnie innego wymiaru w 1989 r. w następstwie rozmów Okrągłego Stołu. W trakcie obrad przyznano, że problematyka ekologiczna jest niezwykle istotna i do omówienia jej problemów utworzono specjalny „podstolik” do spraw ekologii i ochrony środowiska. Same rozmowy i ich konkluzje stały się impulsem do podjęcia działań w kierunku poprawy sytuacji. Jej utrzymywanie godziło w bezpieczeństwo kraju i w wielu wypadkach narażało na szwank zdrowie i życie Polaków oraz powodowało niepowetowane i nieodwracalne negatywne zmiany w środowisku naturalnym.

Zgodnie z nową wizją rozwoju społeczno-gospodarczego opowiedziano się za ekorozwojem. Podkreślano przy tym uznanie ekorozwoju za obecnie obowiązującą doktrynę w zakresie kształtowania i ochrony środowiska. Przyjęta doktryna wymagała restrukturyzacji gospodarki, odejścia od dominacji sektorów surowcowych i energetycznych, konieczność nowelizacji przepisów prawnych, podniesienia rangi instytucji działających na rzecz ochrony środowiska oraz zwiększenia roli instytucji społecznych i intensyfikacji współpracy międzynarodowej (ze szczególnym uwzględnieniem wejścia Polski do struktur Unii Europejskiej). Ustalenia Okrągłego Stołu dotyczyły m.in:

• przyjęcia zasady ekorozwoju za podstawę polityki gospodarczej i społecznej oraz przestrzennego zagospodarowania kraju,

• restrukturyzacji gospodarki narodowej oraz przyśpieszonego wdrażania technologii niskoodpadowych i bezodpadowych, zmniejszenia materiałochłonności produkcji,

• opracowania regionalnych koncepcji ekorozwoju,

• wyeliminowanie z produkcji rolnej i przetwórstwa żywnościowego technik i środków

niebezpiecznych.

Koniecznością stało się odejście od koncepcji „wąskiej” naprawy środowiska na rzecz takiego kształtowania produkcji, konsumpcji oraz rozwoju cywilizacyjnego, aby było możliwe zachowanie w sposób trwały jego zasobów. Tym samym ochrona środowiska stała się elementem współkształtującym strategię rozwoju społeczno-gospodarczego. Oznaczało to przejście od „strażackiej” metody ochrony środowiska tj. likwidacji zaistniałych już zniszczeń, do metody prewencyjnej - fazy przezorności w polityce ochrony środowiska. W tym przypadku chodziło o umiejętne łączenie mechanizmów rynkowych z interwencjonizmem państwowym. Sam rynek ochrony środowiska nie był w stanie działać zgodnie z przemysłowym prawem kierowania się „niewidzialnymi prawami rynku”. W praktyce uznano, że rynek nie będzie w stanie rozwiązać problemów ekologicznych, ale powinien stwarzać szanse na takie rozwiązania. Przestawienie się na zasady rynkowe miało wymusić wzrost efektywności gospodarowania, zmniejszając tym samym presję na środowisko. Zadaniem interwencjonizmu państwowego było z kolei stworzenie efektywnego systemu ochrony środowiska. Innym istotnym elementem nowej polityki ekologicznej było stymulowanie zmian w gospodarce. Na rzecz realizacji ekorozwoju rozpoczęto tworzenie nowego systemu ochrony środowiska. Podstawowymi elementami tego systemu były:

• prawo ochrony środowiska,

• wyspecjalizowane agendy administracji państwowej,

• produkcja urządzeń służących ochronie środowiska,

• instrumenty ekonomiczne,

• placówki badań naukowych,

• ruchy ekologiczne.

Problematyką ekologiczną zajął się także Sejm RP. Na swoim posiedzeniu w 1991 roku, po długich dyskusjach sejm podjął uchwałę o polityce ekologicznej państwa. Przygotowany dokument wyznaczał główne kierunki działania w poszczególnych dziedzinach rozwoju gospodarki zgodnie z zasadami ekorozwoju, precyzując jednocześnie priorytety w ochronie środowiska. Priorytety te określił jako:

• organizację instytucji ochronnych,

• system władzy i odpowiedzialności,

• charakterystykę instrumentów ekologicznych i ich ewolucję,

• zakres ram współpracy międzynarodowej.

Założonym celem nadrzędnym I Polityki ekologicznej państwa było:

• zapewnienie społeczeństwu odpowiedniej jakości życia,

Celem podstawowym było:

• doprowadzenie środowiska naturalnego do takiego stanu, który gwarantowałby trwałość jego użytkowania dla obecnych i przyszłych pokoleń oraz wysoką efektywność wykorzystania zasobów środowiska.

Celami szczegółowymi (niższego rzędu) były formułowane przez władze wykonawcze systemu organizacji ochrony środowiska następujące cele:

• eliminowanie nadmiernego obciążenia środowiska przyrodniczego ze szczególnym uwzględnieniem rejonów ekologicznego zagrożenia,

• zapewnienia specjalnej ochrony obszarów cennych przyrodniczo (tam gdzie przyroda zachowana jest w dobrym stanie),

• zunifikowanie norm ekologicznych z systemem ogólnoeuropejskim,

• poszerzenie i rozwijanie zakresu oraz form edukacji ekologicznej.

Do szczegółowych problemów ( regionalnych ) ponadto zaliczono:

• dostosowanie sterowania procesami ochrony środowiska do istniejącego podziału terytorialno-administracyjnego kraju (z punktu widzenia ochrony środowiska najbardziej pożądane byłoby zbliżenie podziału administracyjnego do naturalnych warunków przyrodniczych regionów i subregionów fizjograficznych),

• zakres i sposób prywatyzacji, jak też komercjalizację zasobów środowiska naturalnego,

• rozgraniczenie uprawnień decyzyjnych organów administracji rządowej, samorządów terytorialnych oraz innych organizacji proekologicznych w zakresie gospodarowania zasobami naturalnymi i ochrony środowiska,

• uporządkowanie systemu finansowania działalności ochronnej.

Priorytety krótkookresowe ochrony środowiska dotyczyły bieżących zagrożeń. Realizacja priorytetów średniookresowych miała zapewnić zmniejszenie emisji poszczególnych zanieczyszczeń od 10 do 50 % i osiągnięcie w 2000 roku standardów ekologicznych obowiązujących w UE. Realizacja priorytetów długookresowych powinna doprowadzić do pełnego wdrożenia ekorozwoju.

W ten sposób rok przed światową konferencją ds. ochrony środowiska zwanej „Szczytem Świata” jaki odbył się w Rio de Janeiro w 1992 roku, społeczeństwo poprzez działania Sejmu wyraziło swoją wolę życia w przychylnych człowiekowi warunkach. Sprostanie takim warunkom wymagało odejścia od nieumiejętnie prowadzonej dotychczas, wąskorozumianej polityki ochrony środowiska polegającej nie na ochronie i prewencji, a na poprawie już zniszczonego środowiska. Zgodnie z panującymi wówczas trendami światowymi w uchwale sejmowej postawiono na działania mieszczące się w trwałym, zrównoważonym rozwoju, czyli harmonizacji potrzeb i aspiracji współczesnych Polaków i państwa oraz możliwościami środowiska.

Zasady postępowania wobec środowiska i priorytety jego ochrony zawarte w Polityce ekologicznej państwa dały podstawy do generalnej zmiany podejścia do problematyki ochrony środowiska w naszym kraju. Słuszność tych zmian potwierdził znaczny postęp, objawiający się zmniejszeniem emisji zanieczyszczeń do wód i atmosfery, powiększeniem powierzchni obszarów objętych ochroną prawną, przystąpieniem do szeregu międzynarodowych konwencji ekologicznych. Początek dekady lat 90-tych XX wieku był w Polsce okresem niezwykle trudnym, ze względu na panującą transformację systemu polityczno-gospodarczego oraz recesję gospodarczą. Mimo to jednak na ochronę środowiska wydawano co raz wyższe środki finansowe. Środki te w 1991 roku zamykały się sumą 0,8 mld USD, w 1991 wyniosły 2,3 mld USD. Stanowiło to 1,6 % wartości Produktu Krajowego Brutto oraz 8,1% łącznych nakładów inwestycyjnych gospodarki krajowej. Wyjaśnić przy tym należy, iż znaczny wzrost wydatków na cele ochrony środowiska był nie tylko efektem bezwzględnego zwiększenia sum pieniędzy. W dużym stopniu osiągnięto to dzięki stworzeniu efektywnie funkcjonującego, nowego systemu finansowania ochrony środowiska. Opierał się on na funduszach ekologicznych działających na dwóch stopniach administracji:

- krajowym, w postaci Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,

- regionalnym, w postaci Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Fundusze (w oparciu o środki finansowe pochodzące z opłat za używanie środowiska oraz kar za emisję zanieczyszczeń do środowiska) dofinansowywały (w formie dotacji i preferencyjnych pożyczek) różnego rodzaju inwestycje ekologiczne. Podejmowano w kraju różnorodne inwestycje i przedsięwzięcia służące ogólnie ochronie środowiska. Mieściły się w tym również wydatki ponoszone przez państwo na prowadzenie aktywnej działalności w obrębie kształcenia i podniesienia świadomości ekologicznej ludności na wyższy poziom. W 1997 roku wydatkowano na te cele kwotę ok. 2,2 mld zł, co stanowiło wówczas 30% kwoty wydanej łącznie w formie nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce.

System funduszy ekologicznych w coraz większym stopniu wspomagany był przez banki (przede wszystkim przez Bank Ochrony Środowiska S.A.) oraz różne fundacje. Ich przykładem był np. „Ekofundusz” dysponujący środkami pochodzącymi z zamiany długu na środki budżetowe z przeznaczeniem na ochronę środowiska w Polsce (tzw. ekokonwersję) oraz innymi środkami budżetowymi w tym pieniędzmi z zagranicznych programów pomocowych. W coraz bardziej znaczącym stopniu ciężar wydatków inwestycyjnych na ochronę środowiska brali na siebie inwestorzy, głównie podmioty gospodarcze i władze samorządowe. Struktura finansowania inwestycji proekologicznych wskazywała, że największe środki finansowe przeznaczano na inwestycje związane z ochroną powietrza. Niepokojącym faktem było natomiast niskie zaangażowanie środków finansowych przeznaczonych na ochronę środowiska w zakresie ochrony powierzchni ziemi.

Zdecydowany wzrost wydatków na ekologię przyniósł w konsekwencji wyraźne ograniczenie emisji zanieczyszczeń i poprawę stanu środowiska, w tym:

• emisja dwutlenku węgla (CO₂), określona na koniec analizowanego okresu (1996), została ograniczona w stosunku do 1980 roku (przyjętego za bazowy według I Programu Helsińskiego) o 42%. Polska uzyskała w 1993 roku ponad 30% zniżki emisji dwutlenku siarki, wypełniając tym samym zobowiązania w stosunku do układu międzynarodowego z Oslo wyznaczonego dla I Protokołu. W 1995 roku Polska spełniła zalecenia II Protokołu (dla Polski oznaczało to konieczność ograniczenia emisji siarki o 37% w stosunku do emisji roku bazowego).

• emisja tlenków azotu, według podobnego układu czasowego, została ograniczona w stosunku do 1987 roku (rok bazowy przyjęty dla azotu w Protokole Sofijskim) o blisko 25%. Polska jako sygnatariusz zobowiązań w pełni wykonała wszelkie zalecenia polegające na ograniczeniu względnie utrzymaniu parametrów emisji z 1987 r. w roku 1995.

• emisja pyłów, według podobnych założeń, została ograniczona w stosunku do 1990 roku, uznanego za bazowy (przyjęty dla programu Polityki Ekologicznej Polski), o około 35%.

• od kilku lat utrzymuje się tendencja znacznego zmniejszenia emisji zanieczyszczeń powietrza z zakładów przemysłowych i energetycznych. W latach 1990-1997 zredukowano zanieczyszczenia tego typu w zakresie pyłów o 72%, natomiast dwutlenku siarki o 33% i tlenków azotu o 26%.

• w latach 1990-1997 pobór wody w Polsce zmniejszył się o blisko 17%, ilość nieoczyszczonych ścieków spadła o ponad 61% przy jednoczesnym zwiększeniu o ponad 13% udziału ścieków oczyszczonych w wyższym stopniu (czyli metodami biologicznymi z podwyższonym usuwaniem miogenów).

• w latach 1990-1997 zmniejszyła się ilość wytwarzanych odpadów przemysłowych o 13%.

• w 1997 roku oddano do eksploatacji 392 oczyszczalnie ścieków komunalnych i przemysłowych oraz 875 oczyszczalni przyzagrodowych o łącznej mocy przerobowej rzędu 1 mln m³/ dobę (w tym przepustowość oczyszczalni biologicznych oraz o podwyższonym stopniu usuwania biogenów stanowiła 54%). Ponadto w 1997 roku oddano do eksploatacji 3,2 tys. km sieci kanalizacyjnej powiązanej w system z jego zakończeniem w oczyszczalni.

• w 1997 roku oddano do eksploatacji urządzenia neutralizujące zanieczyszczenia gazowe o łącznej wydajności 430 tys. ton/ rok i do redukcji zanieczyszczeń pyłowych o łącznej wydajności 154 tys. ton / rocznie.

• w 1997 roku oddano do eksploatacji również urządzenia do unieszkodliwiania odpadów przemysłowych o łącznej wydajności 433 tys. ton/rocznie i do kompostowani odpadów komunalnych o przepustowości rzędu 45,5 tys. ton /rocznie.

• nadal utrzymuje się korzystna tendencja wzrostu powierzchni obszarów prawnie chronionych - od 3,5% powierzchni kraju w 1980 roku do 30% na koniec 1999 roku. Wszystkie powierzchnie w kraju podlegające jakiejkolwiek ochronie przyrody zajmowały 9,3 mln ha powierzchni. Nie uległa w tym czasie zmianie liczba terenów w najwyższym stopniu chronionych tj. w postaci parków narodowych (22 obiekty), chociaż w większości z nich zwiększyła się ich dotychczasowa powierzchnia o w sumie 4,3 tys. ha (co oznacza, że parki zajmują razem 305 tys. ha, tj. około 1% powierzchni kraju). W 1997 roku powstały ogółem 23 rezerwaty przyrody, 3 parki krajobrazowe oraz 3 obszary chronionego krajobrazu. Polska nadal w Europie charakteryzuje się największą różnorodnością biologiczną.

• wzrasta liczebność niektórych gatunków rzadkich zwierząt (całkowicie chronionych). W roku 1997 żyło w Polsce w stanie dzikim 90 niedźwiedzi, 700 żubrów, 16 tys. bobrów (przybyło w tym czasie ok. 5 tys.); objęto ochroną wilki, które nie były chronione w południowo-wschodniej części kraju.

Przyczyny nowelizacji I Polityki ekologicznej państwa

Lata 1990-1997 były niezwykle trudnym okresem dla państwa polskiego. Mimo to, w zakresie działań ekologicznych zrobiono niewątpliwy krok naprzód. Nie oznacza to, że wszelkie założenia tej polityki wytrzymały próbę czasu. Część założeń zmieniono dość szybko, inne zmiany wprowadzano wolniej i później, niektórych założeń teoretycznych nie udało się wprowadzić do praktyki.

W roku 1997 zamknięto pierwszy okres realizacji I Polityki ekologicznej państwa. Zdecydowano się na wprowadzenie do niej wielu zmian i podjęto decyzję o nowelizacji ustawy. Konieczność nowelizacja wynikała z kilku zasadniczych powodów, w tym:

• Realizowana przez okres 7 lat polityka ekologiczna państwa w wielu swoich punktach uległa dezaktualizacji. Przyczyn dezaktualizacji programu należy szukać w:

• istotnych zmianach politycznych jakie w tym czasie zaszły w kraju,

• zachodzących w tym czasie zmianach gospodarczych i społecznych,

• zmianach w międzynarodowej sytuacji politycznej,

• podjęciu działań w kierunku integracji europejskiej,

• zmianach stanu środowiska naturalnego w kraju,

• innych sposobach postrzegania problemów ekologicznych w świecie.

Stwierdzono przy tym, że dotychczasowa polityka ekologiczna nie uwzględniała w należyty sposób:

- uzyskanego, (chociaż niewystarczającego) postępu w ochronie środowiska,

- zmniejszenia presji polskiej gospodarki na środowisko,

• rozwoju prawa ochrony środowiska,

• dokonanych i podjętych reform instytucjonalnych w sferze zarządzania środowiskiem,

• postępów w prywatyzacji i urynkowieniu (w tym urealnienia kosztów i cen),

• wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa i decydentów.

Dotychczasowa polityka ekologiczna państwa w sposób niedoskonały w stosunku do aktualnych potrzeb kładła nacisk na:

• zintegrowane rozpatrywanie problemów ochrony środowiska,

• realizowanie wszelkich zadań w oparciu o trwały i zrównoważony rozwój (ekorozwój),

• aktywny udział w działaniach zainteresowanych grup społecznych.

• Istniejących, wieloletnich zaniedbań w zakresie stanu środowiska, które nadal odbiegało od stanu pożądanego.

Istniejące zaniedbania lub braki w zakresie ochrony środowiska szczególnie dotyczyły:

• jednego z najniższych w Europie wskaźnika wyposażenia miast i wsi w oczyszczalnie (jedynie 47% jednostek osadniczych było w nie wyposażone),

• najwyższej całkowitej emisji głównych zanieczyszczeń powietrza w Europie,

• niekorzystnej dla ochrony środowiska struktury wykorzystania nośników energii - pozyskiwanie prądu w 70% pochodziło ze spalania węgla kamiennego i brunatnego,

• gwałtownego pogorszenia stanu środowiska wynikającego ze wzrostu zanieczyszczeń pochodzenia komunikacyjnego (CO₂ i CO, NO_x),

• największej w Europie produkcji odpadów przemysłowych (w 1997 roku wytworzono ogółem 124 mln ton),

• pracy służb komunalnych, obsługujących jedynie 55% ludności względem odbioru odpadów komunalnych ( przy 90% w UE).

3. II Polityka ekologiczna Polski

Tworząc program II Polityki Ekologicznej Państwa uznano, że musi być ona ściśle zharmonizowana z polityką ekologiczną organizacji międzynarodowych, do których Polska należy (np. ONZ i jej agendy, OECD) oraz Unii Europejskiej, do której Polska aspirowała. Stąd też wystąpiła konieczność zbliżenia naszej krajowej polityki ekologicznej do „Agendy 21”.

Podstawowym celem II Polityki Ekologicznej było wytyczenie podstaw do wdrożenia strategii zrównoważonego rozwoju kraju. Strategię taką przyjął rząd RP w 2000 roku w dokumencie pt. „Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju”. Była to odpowiedź rządu na rezolucję Sejmu RP z 1999 roku w sprawie przedstawienia przez Radę Ministrów strategii zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku. Opracowanie i przyjęcie tego dokumentu oznaczało nowy etap w polityce społeczno-gospodarczej Polski. Dokument ten miał charakter nadrzędny nad innymi strategiami państwa, co oznaczało, iż po raz pierwszy zagadnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju uzyskały odpowiednią rangę w dokumentach strategicznych i programowych.

W strategii wprowadzono szereg zapisów dotyczących zasad zrównoważonego rozwoju do wszystkich sektorów życia społeczno-gospodarczego. Nadano dokumentowi cechy charakteru „otwartego”. Prace nad strategią trwałego zrównoważonego rozwoju miały postępować w miarę upływu czasu. Były one równolegle prowadzone na płaszczyznach: politycznej, gospodarczej i metodologicznej. Strategia miała również charakter „ramowy”. Programy sektorowe z założenia miały ją uszczegóławiać i ukonkretniać. Prace prowadzone nad metodyką i metodologią zrównoważonego rozwoju, wytyczenie wskaźników oceny i instrumentów stymulujących, wprowadzenie do praktyki strategicznych ocen oddziaływania na środowisko polityk, strategii i programów sektorowych oraz regionalnych owocowały znaczącym postępem we wdrażaniu zasad ekorozwoju.

Szczegółowe cele nowej polityki ekologicznej, mającej zapewnić bezpieczeństwo ekologiczne naszego kraju, zostały ustalone dla trzech horyzontów czasowych:

• krótkotrwałego (na lata 2003-2004, do planowanego wejścia Polski do struktur unijnych), w którym cele koncentrowały się wokół zadań związanych z przygotowaniem do członkostwa w UE,

• średniookresowego (orientacyjnie na lata 2010-2012), w którym to czasie cele dotyczą zadań związanych z ostatecznym wdrożeniem przez Polskę prawa ochrony środowiska Unii Europejskiej,

• długookresowego (na lata 2020-2025), w którym cele stanowić będą przesłanki dla perspektywicznej strategii zrównoważonego rozwoju kraju.

Realizacja głównego celu nowej polityki ekologicznej państwa jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego mieszkańców, infrastruktury społecznej i zasobów przyrodniczych, wymaga by strategie i polityki w poszczególnych sektorach uwzględniały zasadę zrównoważonego rozwoju kraju. Oznaczało to, że następować powinna ekologizacja polityk sektorowych ze zintegrowanymi celami polityki ekologicznej. Odbywa się to poprzez właściwe podejście do formułowania celów tych strategii i polityk oraz programów wykonawczych. Dotyczy to energetyki, przemysłu, transportu, gospodarki komunalnej i budownictwa, rolnictwa, leśnictwa, turystyki i innych dziedzin działalności. Szczególnie odnosi się to do tych elementów gospodarki narodowej, które oddziałują negatywnie na środowisko naturalne w formie bezpośredniej lub pośredniej. Uwzględnia się przy tym, że są one najczęściej źródłem zanieczyszczenia środowiska i jego zasobów. Instrumentami wspomagającymi ekologizację polityk sektorowych były strategiczne oceny planów i programów oddziaływania na środowisko.

Narzędzia realizacji polityki ekologicznej państwa

W zakresie metod realizacji polityki ekologicznej państwa priorytetem było stosowanie tzw. dobrych praktyk gospodarowania i systemów zarządzania środowiskowego. Pozwalało to kojarzyć efekty gospodarcze z ekologicznymi, w tym w zakresie:

• przemysłu i energetyki:

- wdrażanie metod czystej produkcji,

- poprawę efektywności energetycznej,

- stosowanie alternatywnych (odnawialnych) źródeł energii,

- zmniejszenie wodochłonności produkcji i rezygnację z użytkowania wód podziemnych do celów przemysłowych (z nielicznymi, ściśle reglamentowanymi wyjątkami),

- doskonalenie procesów planowania z uwzględnieniem ocen oddziaływania na środowisko,

- doskonalenie procesów zarządzania i kontroli procesów produkcyjnych (systemy licencjonowania, szacowanie kosztów ochrony środowiska),

- stosowanie BAT w odniesieniu do instalacji stwarzających największe zagrożenie dla środowiska,

- wzrost produkcji wyrobów spełniających standardy ekologiczne,

- wzrost liczby podmiotów uczestniczących dobrowolnym systemie ekologicznego zarządzania przedsiębiorstwem i audytach ekologicznych,

- realizacja polityki zorientowanej na tzw. cykl życiowy produktu do ograniczenia wytwarzanych odpadów,

- ograniczenie zagrożenia ze strony poważnych awarii przemysłowych,

- usprawnienie bezpiecznego dla środowiska gospodarowania różnymi kategoriami wytwarzanych odpadów,

- wspieranie działań proekologicznych na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw,

- doskonalenie i rozwój polityk zrównoważonego rozwoju innowacyjnego przemysłu, poprzez partnerstwo między administracją rządową a przedsiębiorstwami przemysłowymi (z uwzględnieniem rozwoju innowacyjności),

- stymulacja warunków kształtujących popyt i podaż,

- stymulowanie rozwoju polskiego przemysłu ochrony środowiska.

• transportu:

- sterowanie zapotrzebowaniem na transport (poprzez zagospodarowanie

przestrzenne, wzorce zachowań, zmniejszenie transportochłonności gospodarki),

- szerokie wprowadzenie „czystych” pojazdów (mniej zanieczyszczających

powietrze oraz hałaśliwych) oraz pojazdów bezsilnikowych (np. rowerów w

indywidualnym transporcie osobowym) z jednoczesną poprawą ich parametrów

użytkowych i ekonomicznych,

- racjonalizacja przewozów poprzez zmiany systemu transportowego (np. rozwój

kolejowego systemu przewozów kontenerów, wprowadzenie tranzytu kolejowego

ograniczającego tranzytowy transport samochodowy oraz rozwój publicznego

transportu w miastach), można uzyskać zmniejszenie kosztów przewozu,

- zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza, budowa obwodnic wokół miast

wprowadzenie proekologicznego systemu taryf.

• rolnictwa:

• stosowanie tzw. dobrych praktyk rolniczych, zapewniających lepsze wykorzystanie potencjału,

• biologicznych gleb przy jednoczesnym zmniejszeniu negatywnego oddziaływania na środowisko nawozów i chemicznych środków ochrony,

• stworzenie systemu atestowania żywności,

• wspieranie form i sposobów zagospodarowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej, które sprzyjają różnorodności biologicznej (w tym wprowadzenie na szerszą niż dotąd skalę rolnictwa ekologicznego, zwłaszcza na objętych ochroną obszarach o szczególnych walorach przyrodniczych oraz w bezpośrednim sąsiedztwie tych obszarów),

• rekultywacja gruntów oraz wspieranie programów przeznaczenia gruntów silnie zanieczyszczonych substancjami toksycznymi dla roślin przeznaczonych na cele nieżywnościowe (przede wszystkim rośliny przemysłowe, energetyczne oraz pod zalesienie),

• wprowadzanie mechanizmów zachęcających do wykorzystania pod zalesienie gruntów rolnych niskich klas, gruntów podatnych na erozję, w sąsiedztwie cieków i zbiorników wodnych.

• leśnictwa:

• wzrost lesistości kraju poprzez rozszerzenie renaturalizacji obszarów leśnych, w tym wzrostu renaturyzacji na terenach leśnych obszarów wodno-błotnych i obiektów cennych przyrodniczo,

• doskonalenie metod prowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej,

• poprawa stanu zdrowotnego lasów, ochrona przed pożarami.

• turystyki:

- zmniejszenie natężenia ruchu turystycznego w miejscowościach i na terenach najbardziej uczęszczanych,

• rozbudowa bazy turystycznej i zwiększenie zakresu turystycznej promocji regionów i miejsc dotychczas mniej popularnych a również atrakcyjnych,

• zwiększanie regularności ruchu turystycznego w ciągu roku (przeciwdziałanie nadmiernemu spiętrzeniu w tradycyjnych okresach urlopowych), skuteczne sterowanie ruchem pojazdów do i z obszarów turystycznych (a także ograniczenie ruchu pojazdów w obrębie tych obszarów),

• zmniejszenie skali korzystania w celach turystycznych z pojazdów indywidualnych na rzecz transportu zbiorowego, rygorystyczne przestrzeganie i egzekwowanie na obszarach turystycznych obowiązujących rygorów, procedur i norm z zakresu planowania przestrzennego realizacji inwestycji budowlanych i ochrony środowiska,

• tworzenie stref buforowych wokół obszarów wrażliwych, wspieranie rozwoju zróżnicowanych form turystyki (oprócz masowej turystyki stacjonarnej także przyjaznych form turystyki wędrownej, agroturystyki, turystyki rekreacyjno-przyrodniczej itp.),

• poprawa jakości usług turystycznych, w tym poprawa wyposażenia obiektów turystycznych w niezbędną infrastrukturę oraz szerokie wprowadzanie w tych obiektach nowoczesnych przyjaznych środowisku technologii np. w zakresie zabezpieczenia w energię,

• kształtowanie właściwych, proekologicznych postaw i zachowań wśród turystów i przedsiębiorców turystycznych.

„Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju”

Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju stanowi punkt odniesienia do długo i średnioterminowych strategii sektorowych przygotowywanych z założeniem integracji Polski z Unią Europejską. Dokument ten zawierał wszystkie elementy stosowane w klasycznym planie strategicznym. Pozostawał w zgodzie z Konstytucją RP, opierając się na zasadzie trwałego zrównoważonego rozwoju rozumianego jako „proces który charakteryzuje się dążeniem do osiągnięcia trwałego rozwoju gospodarczego i społecznego poprzez zapewnienie dostępu do zasobów zarówno odnawialnych jak też nieodnawialnych, wzrostu jakości życia w czystym i naturalnym środowisku, wzrostu ekonomicznego dokonującego się przez bardziej efektywne wykorzystanie surowców i innych zasobów przyrody, racjonalizację zużycia energii i pracy a także rozwój proekologicznych technologii oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Istotą tak rozumianego trwałego zrównoważonego rozwoju było powiązanie szybkiego rozwoju gospodarczego i wzrostu jakości życia ludności z poprawą stanu środowiska naturalnego i dążeniem do zachowania go w dobrym stanie dla przyszłych pokoleń”.

4. Ekorozwój i rozwój zrównoważony

Historia definicji i działań w zakresie rozwoju zrównoważonego

Gospodarka globalna, szczególnie na przełomie XX/XXI wieku ulegała stopniowemu uszczegóławianiu i poszerzaniu. W kolejnych latach następowała integra­cja gospodarki z innymi dziedzinami wiedzy. Nastała moda na ekologię, wzrastało znaczenie ba­dań nt. powiązań i wzajemnych relacji pomiędzy człowiekiem i śro­dowiskiem przyrodniczym. Światowy kryzys energetyczny oraz symptomy globalnego kryzysu ekologicznego, z którym spotkał się człowiek pod koniec dekady lat 60-tych XX w. pozwoliły na uświadomienie istnienia poważnych zagrożeń środowiska niebezpiecznych dla rozwoju społeczno-gospodarczego, a nawet dla całej ludzkości.

Ryc. 9 Najważniejsze wydarzenia mające wpływ na powstanie ekorozwoju:

nauka polityka

1972 - raport - granice wzrostu 1972- Konferencja Sztokholmska

(Klub Rzymski) (Human Environmnet)

1980. raport World Coservation

Strategy IUCN

1983-organizacja World

Commission on Environment

and Development

1987- raport Brundtland

1991- raport “Caring for the Earth

IUCN

1992 - raport nowe granice wzrostu 1992- Konferencja środowiskowa

Rio de Janerio

2002- Konferencja Johanesburg

rozwój zrównoważony

(ekorozwój)

Mimo wieloletniej dyskusji pojęcie rozwoju zrównoważonego nie jest do tej pory precyzyjnie zdefiniowane. Od początku lat 90-tych XX w. ulega ono zmianom pod wpływem nowych wyobrażeń. U podstaw tych wyobrażeń leżą najnowsze osiągnięcia z dziedziny ekonomii, ekologii, powstawania nowych celów socjalnych, innego (współczesnego) spojrzenia na zachodzące zjawiska, jak też konieczność harmonizacji nieraz bardzo odległych zamiarów i celów. Często cele te są intuicyjnie oczywiste, bo oznaczają rozwój i wzrost społeczno-gospodarczy uwzględniający wymogi ochrony środowiska.

Obecnie w literaturze fachowej dotyczącej tego tematu możemy spotkać przynajmniej trzy definicje rozumienia ekorozwoju. Można je pogrupować według zasadniczego ujęcia na :

• definicje przyrodnicze,

które ukazują nadrzędność wartości przyrodniczych w stosunku do działalności gospodarczej i aktywności społecznej - zachowanie środowiska i jego naturalnych zasobów.

• definicje ekonomiczne,

ukazujące potrzebę równoważenia działalności gospodarczej i produktywności ekosystemów - taki rozwój gospodarczy, który nie będzie hamowany a stymulowany przez postęp technologiczny i wzrost efektywności wykorzystania surowców, materiałów i pracy ludzkiej.

• definicje cywilizacyjne,

wskazujące, że równowaga powinna być osiągnięta na drodze najnowszych osiągnięć naukowych, w tym nakierowanych na poprawę warunków życia i bezpieczeństwa wszystkich ludzi.

Na tej podstawie można przedstawić następujące definicje ekorozwoju:

• Ekorozwój oznacza ideę społeczno-filozoficzną ukazująca potrzebę zmiany dotychczasowych wartości, które wprawdzie przyczyniły się do szeroko rozumianego rozwoju techniczno-przemysłowego, ale jednocześnie doprowadziły do globalnego kryzysu ekologicznego. W idei tej zawiera się więc harmonizacja powiązań pomiędzy gospodarczą i pozagospodarczą działalnością człowieka, a środowiskiem przyrodniczym oraz kształtowaniem nieantagonistycznych stosunków między różnymi systemami i grupami społecznymi,

• Ekorozwój to nowoczesny kierunek rozwoju gospodarki. Duży nacisk położony jest na wprowadzenie nowych zasad organizacji i zarządzania na każdym szczeblu jednostek gospodarczych oraz administracji państwowej i samorządowej oraz zastępowania technologii uciążliwych technologiami „przyjaznymi środowisku”,

• Ekorozwój to nowy kierunek badań naukowych korzystający z wiedzy różnych dyscyplin naukowych, badający wzajemne powiązania i relacje zachodzące między społeczeństwem - gospodarką - środowiskiem,

a bardziej dokładnie:

• rozwój społeczno-gospodarczy zharmonizowany ze środowiskiem

przyrodniczym, zarówno lokalnym jak też szerszym - włączając w to różne

systemy oraz zasoby i struktury glebowe, wodne, geologiczne i atmosferyczne oraz ogólnie rozumianą urodę krajobrazu - w celu zachowania ich walorów na niezmienionym stanie przez możliwie najdłuższe okresy czasu,

- nieustanny ograniczony rozwój społeczno-gospodarczy z poszanowaniem dóbr przyrody,

- prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej w harmonii z przyrodą aby nie spowodować w żywej przyrodzie zmian nieodwracalnych,

Koncepcja ekorozwoju oznacza globalne, systemowe ujmowanie zjawisk gospodarczych, społecznych i przyrodniczych oraz występujących między nimi zależności. Ekorozwój to także wybór priorytetów rozwojowych przy wykorzystaniu kryteriów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Zakłada się w nim traktowanie środowiska naturalnego jako ograniczonej całości, która podlega ewolucji, częściowym przekształceniom - w znacznej mierze spowodowanej antropopresją - gospodarczym działaniem człowieka. Podstawą ekorozwoju w tej kwestii jest staranie zachowania kapitału przyrody (kapitału naturalnego) na aktualnym lub wyższym poziomie. Bardzo często współcześnie środowisko przyrodnicze traktowane jest jako element rynku tj. można wyrazić jego cenę w jednostkach fizycznych lub pieniądzu. Gdy zatem zmniejsza się jego wartość, zmniejsza się również jego kapitał. Mamy wówczas do czynienia z mocną lub słabą jego trwałością. Mocna trwałość oznacza, iż mimo rozwoju gospodarczego kapitał naturalny pozostaje na niemalejącym poziomie, w przypadku zaś słabej trwałości zakłada się możliwość jego zastępowania (substytucji) kapitału naturalnego kapitałem wytworzonym przez człowieka, z tym, że suma kapitału naturalnego i stworzonego przez człowieka nie może maleć.

Właściwe funkcjonowanie rozwoju zrównoważonego może występować wówczas gdy zahamowany zostanie wzrost wielkości populacji, gdy nastąpi przekształcenie postępu technologicznego w takim zakresie by wystąpił również spadek zużycia zasobów naturalnych per capita i zahamowany zostanie proces kreowania sztucznych potrzeb np. reklamy. Zmiana form, metod i skali rozwoju gospodarczego oraz wartości i stylów życia społeczeństwa pozwoli na zachowanie trwałości ekologicznej biosfery, różnych jej elementów i procesów.

Podstawowym celem ekorozwoju jest trwałość - czyli nie pogarszanie stanu środowiska, mimo stale prowadzonej w nim interwencji człowieka, przy równoczesnym zagwarantowaniu przyrodniczych podstaw funkcjonowania systemów społeczno-gospodarczych Utrzymanie trwałości dotyczy również systemów ekonomicznych (od ich trwałości zależy bowiem przetrwanie kultury ludzkiej) oraz ekologicznych (bo stanowią warunek trwałości systemów ekonomicznych).

W literaturze przedmiotu można spotkać się ze zbiorami celów ekorozwoju. Podzielić je można na cele:

• nadrzędne - dobrobyt, sprawiedliwość bezpieczeństwo,

• idealizacyjne - utrzymanie funkcji ekologicznych środowiska naturalnego,

• empiryczne - stały zasób kapitału naturalnego,

Istotą ekorozwoju jest dynamiczny rozwój gospodarki i społeczeństwa, który nie prowadzi do zmian w środowisku (w przypadku gdy stan środowiska uznawany jest za dobry), lub pozwoli na rozwój gospodarki, społeczeństwa i doprowadzi do poprawy stanu środowiska (w przypadku gdy stan środowiska uznawany jest za zły - obszary zdegradowane). Takie ujęcie problemu ekorozwoju pozwala na utożsamianie go z procesem, a nie ze stanem. Podlega on stałym przemianom ewolucji w różnych aspektach. Dostosowuje się elastycznie do różnych zmian i pojawiających się nowych potrzeb. Dlatego niezmiernie ważnym jest ustalenie i przyjęcie strategii pozwalającej na jego wdrożenie, realizację i kontrolę jego przebiegu.

Główne zasady polityki rozwoju zrównoważonego odnoszą się do trzech podstawowych relacji: środowisko - gospodarka, społeczeństwo - gospodarka, społeczeństwo - środowisko. Dotyczą one zarówno poszczególnych regionów administracyjnych każdego kraju (w zależności od szczebla zarządzania) jak i relacji międzynarodowych. Zasady te sformułowane zostały w czasie II Konferencji ONZ Środowisko i rozwój (27 zasad) i ujęte zostały w dokumentach tej konferencji. Za najważniejsze w tym względzie należy uznać:

• w centrum zainteresowania ekorozwoju sa ludzie, którzy maja prawo do twórczego, zdrowego życia, przebiegającego w harmonii z przyrodą;

• potrzeby rozwojowe i środowiskowe obecnych i przyszłych pokoleń muszą zostać sprawiedliwie uwzględnione;

• ochrona środowiska musi być rozpatrywana i ujmowana jako nierozerwalna część procesów rozwojowych, aby można było osiągnąć rozwój zrównoważony;

• koniecznym jest ograniczanie i eliminowanie modeli produkcji i konsumpcji, które będą przyczyniać się do zakłócania trwałego rozwoju;

• dążyć należy do eliminowania ubóstwa oraz zapobiegać jego powstawaniu.

Możliwości realizacji ekorozwoju

Jak wynika z różnych definicji ekorozwoju (naliczono ich ponad 60) jego istota jest bardzo różnie postrzegana i rozumiana. Kraje biednego Południa ekorozwój kojarzą głównie z rozwojem „namacalnym”. Wyrażany jest on obiektywnymi wskaźnikami przyrostu konsumpcji. Kraje bogatej Północy natomiast utożsamiają ekorozwój ściśle z ochroną środowiska, racjonalną gospodarką zasobami naturalnymi (szczególnie nieodnawialnymi), zmianami w aktualnym modelu konsumpcji.

Praktyczne wdrażanie ekorozwoju tak w skali globalnej ( również regionalnej lub miejscowej) uwarunkowane jest następującymi czynnikami:

• świadomością ekologiczną społeczeństwa oraz jego gotowością do udziału w procesie ekorozwoju,

• równowagą wzajemnych relacji: gospodarka - środowisko - społeczeństwo oraz podejmowaniem decyzji o rozwoju organizacji, społeczeństwa, jego edukacji, itp.

• powiązaniami naturalnymi między ekosystemami, a populacją ludzką wraz z możliwościami wpływania na nie i ich kształtowania,

• ekologizacją uzależnionych od środowiska procesów gospodarczych,

• zapewnienie ekologiczno-ekonomicznej efektywności użytkowania zasobów przyrody (zarządzanie środowiskiem),

• analizą skutków powstałych w środowisku w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej i zapobieganie tym które są negatywne.

Odpowiednie wdrażanie ekorozwoju wymaga zwrócenia uwagi na problem braku realizmu założeń dobrowolnej rezygnacji z nadmiernej konsumpcji w krajach wysoko uprzemysłowionych. Dotyczy to głównie zmian struktury konsumpcji (wiadomo, że coraz większe znaczenie ma budowanie takiej konstrukcji gospodarki, w której w najmniejszym stopniu będzie się ona przyczyniała do zanieczyszczenia środowiska). W trendach konsumpcji zasobów przyrodniczych na jednostkę uzyskiwanego produktu należy uwzględnić:

• poprawę efektywności ekonomicznej (nakładów ponoszonych na jednostkę produktu),

• substytucję (zastępowanie) dające możliwość odchodzenia od rzadkich zasobów środowiska. W tym względzie bardzo pomocne są instrumenty polityki ekologicznej, szczególnie wówczas gdy koszty środowiskowe nie były uwzględnione w cenie rynkowej,

• tendencję do zmniejszania się w miarę upływu czasu np. ilości emisji. Należy więc wdrażać nowe technologie „przyjazne środowisku” lub często wystarczy wykorzystać znane już rozwiązania techniczne.

Nie można mówić o skuteczności wdrażania i realizacji zasad ekorozwoju bez odpowiednich jego ocen tj. właściwie skonstruowanych miar i determinant. Są one niezbędne do okresowych kontroli postępów we wdrażaniu ekorozwoju, stanowią również podstawę do sterowania procesami ekologicznymi oraz powiązania tych zmian w czasie, w którym ma miejsce ma analiza i ocena rozwoju społeczno-gospodarczego. Wskaźniki takie funkcjonują, zostały one opracowane przez OECD oraz Departament Koordynacji Polityki i Trwałego Rozwoju przy ONZ. Równolegle do funkcjonujących ocen, podjęto także decyzję o stworzeniu nowego katalogu zawierającego ponad 130 wskaźników zorganizowanych według schematu: „przyczyna - stan- reakcja”.

W państwach wysokorozwiniętych zauważalne są sukcesy w zakresie ekologizacji przemysłu w skali gospodarek narodowych. Decyzje o zastosowaniu narzędzi regulacyjnych, i programy restrukturyzacyjne nie stymulują jednak wdrażania ekorozwoju w ujęciu definicyjnym (potwierdza to również praktyka społeczno-gospodarcza udokumentowana wieloma badaniami oraz raporty Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska).

Praktyka ekorozwoju wymaga zasadniczych zmian w sferze funkcjonowania i rozwoju sektora przemysłowego oraz zmian w całym systemie funkcjonowania społeczeństwa przemysłowego. Przejście obecnie obserwowanych procesów wzrostu gospodarczego na rozwój zrównoważony wymaga przede wszystkim prowadzenia wielostronnej, konsekwentnej, długofalowej polityki gospodarczej i środowiskowej. Z dotychczasowego przeglądu zagadnień można wprowadzić następujące kierunki rozwoju tej polityki:

• konieczność zmian charakteru wzrostu gospodarczego i uczynienie go przyjaznym środowisku,

• dalsze prowadzenie ochrony zasobów nieodnawialnych i działań zmierzających do pomnażania zasobów odnawialnych,

• wprowadzenie w szerszej skali preferencji czystych technologii i technologii chroniących środowisko,

• prowadzenie zróżnicowanej polityki demograficznej (w zależności od sytuacji regionów) w celu złagodzenia antropopresji na środowisko,

• zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzkich i akcentowanie potrzeb wyższego rzędu w stylu życia i aspiracjach społeczeństwa.

Podstawowym założeniem nowego modelu gospodarki opartej na ekorozwoju jest takie gospodaro­wanie środowiskiem przez aktualnie żyjące pokolenie, by respektowane były interesy przyszłych pokoleń („dzisiejsze życie pożyczamy od naszych dzieci”). Z moralnego punktu widzenia jesteśmy zobowiązani zapewnić przyszłym pokoleniom takie wa­runki rozwoju i zaspokojenia potrzeb by odpowiadały poziomem co najmniej nie niższym od obecnego.

Idea zrównoważonego (samopodtrzymującego się) rozwoju zawiera dwa kluczowe pojęcia:

• pojęcie potrzeb, w tym potrzeb podstawowych;

• ograniczenia środowiskowe, limitujące za­spokajanie potrzeb.

Potrzeby ludzkie nie są stałe, ich odczuwanie przez jednostkę i społeczeństwo jest zróżnicowane społecznie i kulturowo. Rozsądne społeczeństwa powinny starać się zaspokajać swoje potrzeby na takim poziomie, który jest do przyjęcia z ekologicznego punktu widzenia. Postulatowi temu można łatwiej sprostać, gdy w pełni zaspokojone są już potrzeby podstawowe. Zaspokojenie potrzeb podstawowych społeczeństwa zwraca je ku potrzebom wyższego rzędu. Granice niektórych potrzeb wyższego rzędu, jeśli w ogó­le istnieją, są trudne do określenia. Podkreślić przy tym należy, że potrzeby wyższego rzędu wymagają mniejszych zasobów naturalnych i powodują mniejsze zanieczyszczenie środowiska. Idea zrównoważonego rozwoju wymaga ograniczenia się do pozio­mu spożycia wykraczającego poza potrzeby podstawowe, ale który nie będzie zagrażał stabilności długookresowej.

Reasumując rozwój jest:

• zrównoważony - jeśli relacje pomiędzy środowiskiem a gospodarką nie uszczuplają zasobów środowiska,

• trwały - jeśli relacje te utrzymują się przez długi okres.

Idea rozwoju zrównoważonego stała się jednym z podstawowych wyznaczników kierunków gospodarki i polityki w świecie. Zrównoważony rozwój powstał w okresie, w którym zaczęto dostrzegać przejawy kryzysu cywilizacyjnego i wyczerpywania się zasobów środowiska. Nastąpiło to z pełną wyrazistością w drugiej połowie XX wieku, jednak już wcześ­niej jednostkowe przejawy kryzysu powodowały pewne zainteresowanie koniecznymi zmianami w planowanym rozwoju ludzkości. Ograniczenia środowiskowe w rozwoju świata, wynikające przede wszystkim ze wzrostu liczby mieszkańców, dostrzeżono już na przełomie XVIII i XIX wieku. Nie wpłynęło to jednak w znaczącym stopniu na modyfikację kierunku rozwoju ludzkości dominującego w erze industrialnej. Nawet występujące wyraźnie symptomy ujemnych skutków intensywnej produkcji przemysłowej dla środowiska naturalnego nie spowodowały zmian myślenia i działania ludzi. Dalej wszelkie działania w zakresie ochrony środowiska ograniczały się jedynie do ochrony przyrody i to głównie konserwatorskiej, której podstawową zasadą i ideą było obejmowanie opieką wybranych rzadkich gatunków flory i fauny lub uznanych osobliwości przyrody. Już w końcu XIX wieku powstało na świecie wiele ruchów społecznych, będących odpowiedzią na niekon­trolowany rozwój przemysłu i urbanizacji oraz na zniszczenie środowiska do jakich on prowadził. W II połowie XX wieku roz­wój idei środowiskowych uległ spowolnieniu, a nawet zatrzymaniu. Związane to było z odbudową ówczesnego świata po olbrzymich zniszczeniach gospodarczych, materialnych i ludzkich, które przyniosła II wojna światowa. Nastąpiła w tym czasie okresowa koniunktura gospodarcza. Dodatkowym elementem nakręcającym gospodarczą koniunkturę było nowy kształt geopolitycznego ładu światowego. Zwycięski po II wojnie światowej ZSRR, z krajów dla których był wyzwolicielem, zorganizował obóz krajów budujących socjalizm, a w przyszłości komunizm. Kraje obozu socjalistycznego stosunkowo szybko stanęły po „drugiej stronie barykady” wobec państw Europy Zachodniej. W ten sposób bardzo szybko doszło do rywalizacji w wielu obszarach coraz potężniejszych, przeciwstawnych bloków politycznych. Poważnym zagrożeniem dla pokoju i następnie istnienia świata stał się wyścig zbrojeń. Pieniądze płynące z rozwoju gospodarki, szczególnie na zachodzie Europy, powodowały wzrost dobrobytu i niedostrzeganie związanych z nim zagrożeń wśród społeczeństw tej grupy państw. Jednak stopniowo coraz powszechniej dostrzegano narastający kryzys cywilizacyjny. Wkrótce po raz pierwszy zastosowano termin roz­wój zrównoważony (sustainable development), chociaż nie upowszechnił się on tak szybko i w latach 70-tych używano częściej sformułowań „środowisko i rozwój”, „roz­wój bez zniszczeń” i „rozwój współbrzmiący ze środowiskiem”. Próbowano wprowa­dzić także termin "eco-development", oznaczający ekorozwój.

W tym miejscu wspomnieć należy o polskim dorobku w dziedzinie teorii i praktyki rozwoju gospodarczego, szanującego prawa przyrody. W latach 60-tych XX w. Rektor UJ prof. Walery Goetel sformułował koncepcję sozologii i sozotechniki. W ich definicji uznał, iż jest to nauka i praktyka ochrony środowiska przyrodniczego. Jego idee, wyrastające ponad ówczesny poziom intelektualny, nie zostały jednak szeroko spopularyzowane. We współczesnej skarbnicy wiedzy, terminy te, zostały jedynie w nazwie map sozologicznych. Mapy te według koncepcji prof. Goetla sporządzane są dla prowadzenia prawidłowej i racjonalnej gospodarki i ochrony środowiska naturalnego. Podstawą sozologii była idea ochrony wody, powietrza i gleby przed zanieczysz­czeniami. W tym celu koniecznym było prowadzenie skutecznych działań, w tym zabiegów technicznych, opierających się o podstawy naukowe. Sozologia, jako dyscyplina nauki zajmowała się oceną jakości geograficznego środowiska człowieka, rodzajami i przy­czynami jego degradacji oraz sposobami poprawy. Praktyczne działania ochronne były przedmiotem sozotechniki.

W ostatnim okresie duże nadzieje wiązano ze światową konferencją ochrony środowiska, która odbyła się w Rio de Janerio w 1992 roku. Liczono, że może ona stać się początkiem nowej ery postindustrialnej (poprzemysłowej). Przyjęcie na tej konferencji kwestii środowiskowych byłoby uznane za priorytet działań na forum międzynarodowym. Niestety, krytyka ustaleń tej konferencji rozpoczęła się praktycznie wraz z zamknięciem obrad. Stało się oczywiste, iż system wolnego rynku, swobodnego przepływu pieniądza, towarów i ludzi oraz współcze­sny system bankowy nie są w stanie skutecznie rozwiązywać nabrzmiałych proble­mów ochrony środowiska.

Wdrażanie zasad rozwoju zrównoważonego w skali światowej napotykało na wiele trudności, również na następnym takim forum kolejnego Szczytu Ziemi - w Johannesburgu (2002). W założeniach miał on na celu podsumowanie osiągnięć 10 lat po konferencji w Rio de Janeiro. Wśród przyczyn negatywnej oceny globalnego wdrażania koncepcji rozwoju zrównoważonego uznać można przede wszystkim:

• brak politycznej woli przeprowadzenia pożądanych zmian,

• brak wyznaczenia precyzyjnych narzędzi operacyjnych do jego realizacji,

• stałe powiększanie się różnic między krajami bogatymi a biednymi.

Nie mniej należy przyznać, iż koncepcja rozwoju zrównoważonego uruchomiła szereg korzystnych procesów, głównie w wysoko rozwiniętych krajach Unii Europejskiej i pojedynczych państwach spoza Europy np. w Japonii. Za przodujące we wdrażaniu za­sad zrównoważonego rozwoju uznawane są państwa skandynawskie oraz Holandia, Niemcy i Austria. Zasady rozwo­ju zrównoważonego wprowadzane są sukcesywnie do prawa Unii Europejskiej. W regulującym jej funkcjonowanie Jednolitym Akcie Europejskim określono podstawy polityki ekologicznej Unii, jako "popieranie harmonijnego i zrównowa­żonego oraz trwałego i nie inflacyjnego rozwoju gospodarczego z poszanowaniem środowiska". Zadania te potwierdzono i poszerzono w Traktacie Amsterdamskim z 1997 roku (obowiązującym od l maja 1999 roku), uznając postanowie­nia o zrównoważonym rozwoju za zadanie całej Unii Europejskiej. Generalne cele polityki unijnej zostały przełożone na bardziej szczegółowe usta­lenia polityk ekologicznych Wspólnoty. W Programie Działań Środowiskowych Unii z 2001 roku, definiującym cele i główne priorytety polityki środowiskowej na kolejne 5-10 lat, jednym z czte­rech głównych obszarów priorytetowych jest "zrównoważone użytkowanie zaso­bów naturalnych i zarządzanie zasobami".

Zasady rozwoju zrównoważonego są coraz częściej stosowane w prawie międzynarodowym. Uwzględnienie reguł zrównoważonego rozwoju w dokumentach Unii Europejskiej zaowocowało opracowaniem szeregu metod wdrażania (operacjo­nalizacji) działań w tym zakresie, mających szczególne znaczenie dla realizacji założonej idei. Najważniejsze z tych metod to: Mnożnik 4 (1999), Mnożnik 10 (1993, 2000) i „Przestrzeń ekologiczna” (2000). Inicjatywy te wywarły znaczący wpływ na politykę Unii Euro­pejskiej w zakresie rozwoju i ochrony środowiska, chociaż jak się wydaje, nadal brakuje spójnej polityki oddzielającej zużycie zasobów od wzrostu ekonomicznego.

Specyficznie europejską inicjatywą było stworzenie sieci obszarów chronionych NATURA 2000. Została ona powołana do życia przez Unię Europejską w oparciu o Dyrektywę 43/92/EEC z 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Podstawę prawną dla tworzenia sieci NATURA 2000 na terenie państw unijnych stanowią Art. 3 i 10 wymienionej Dyrektywy. Celem unijnego projektu NATURA 2000 jest ochrona różnorodności biologicznej w krajach członkowskich. Odbywa się ona poprzez ochronę naturalnych ekosystemów oraz fauny i flory. Dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do wyselekcjonowania typów siedlisk oraz gatunków będących przedmiotem szczególnego zainteresowania ze względu na swoją rzadkość lub zagrożenie wyginięciem. Typy naturalnych siedlisk, objęte ochroną, są wymienione w Aneksie I. Natomiast w Aneksie II wymienione są gatunki fauny i flory uznane za przedmiot szczególnego zainteresowania Unii. W Aneksie III zebrano kryteria, jakie powinny spełniać obszary przewidziane do włączenia do sieci. W sieci ekologicznej NATURA 2000 powinny być zawarte obszary chronione utworzone na podstawie Dyrektywy 79/409/EWG z 1979 r. o ochronie dzikich ptaków. System NATURA 2000 jest aktualnie wdrażany w Polsce.

Rozwój zrównoważony jako obowiązująca aktualnie koncepcja ma doprowadzić do zapewnienia lepszej jakości życia dla maksymalnej liczby mieszkańców Ziemi. Istotnym jest przy tym walor jakości życia, który obejmuje nie tylko jego segment materialny (ekonomiczny), ale także społeczny i duchowy. Zawiera on takie elementy, jak dostępność do edukacji, służby zdrowia, wypoczynku i nieskrępowane możliwości zaspokajania potrzeb ducho­wych. Zaspokojenie jednych potrzeb nie może uszczuplać możliwości zaspokojenia potrzeb innych, w tym także potrzeb następnych pokoleń. Celem rozwoju zrównoważonego jest też wyrównanie różnic rozwojowych, w tym re­gionalnych, prowadzących do wyrównania szans na poprawę jakości życia uboższej części ludzkości. Drogą prowadzącą do tego celu jest m.in. prawidłowe ułożenie współżycia człowieka ze środowiskiem przyrodniczym.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego spowodowała znaczne zmiany w podejściu naukowców, polityków i reprezentantów gospodarki do wzajemnych relacji między rozwojem a środowiskiem przyrodniczym. Od początku krytyce poddawano obowiązujące systemy ekonomiczne. Uznano, że ich błędem było trakto­wanie zasobów przyrodniczych jako kapitału "bez ceny". Takie podejście w prosty sposób prowadziło do nieuwzględniania ich w scenariuszach rozwoju, a w konsekwencji do nadmiernego gospodarowania zasobami naturalnymi, traktowania ich wręcz jako bogactwa narodowe. Także we współczesnym rozumieniu ekonomii podejmuje się krytykę poprzednich idei, które zawężały działalność gospodarczą do jedynie zagadnień ilościowych. Rozważania prowadzono w oderwaniu od zagadnień społecznych i eko­logicznych. Dość powszechna staje się także opinia, że społeczeństwo zdolne do przetrwania, nie może powstać w warunkach gospodarki opartej wyłącznie na działaniu sił rynkowych (działaniach „niewidzialnej ręki rynku”), chociaż są one bardzo potrzebne do podtrzymywania przedsiębiorczości i innowacyjności. Konieczność zmiany podstaw rozwoju ekonomicznego wynika także z faktu, że dobrobyt, szczególnie w krajach wysoko uprzemysłowionych, nie idzie już w parze ze wzrostem gospodarczym, a w coraz większym stopniu zależy od czynników pozaekonomicznych.

Kolejnym skutkiem działania zasad ekorozwoju jest wypracowanie zasad rozwoju gospodarczego, uwzględniających rozważne i oszczędne gospodarowanie zaso­bami środowiska. Oprócz umieszczania zasad ekologicznych w politykach sektorowych państw i regionów, koniecznym stało się dostosowa­nie ich do warunków regionalnych i lokalnych.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego ukierunkowała działania w sferze polityki na dobro wspólne człowieka i przyrody oraz równoważenie potrzeb materialnych i duchowych społeczeństwa, co wywołać może mniejszy nacisk społeczny na produkcję i konsumpcję dóbr materialnych.

Ekorozwój wyznacza nowe wartości, długofalowe cele strategiczne i nową metodologię rozwoju. Efektem tego jest określanie ekologicznych kryteriów przekształceń przestrzeni. Zakłada się w nich, że w ciągłym i długoletnim procesie przekształceń strukturalnych będzie się urzeczywistniać rozwój trwały, stabilny i zrównoważony, który zaspokaja potrzeby obecnej generacji i nie ogranicza przyszłym pokoleniom możliwości zaspokajania ich własnych potrzeb. Do podstawowych reguł kształtowania rozwoju zrównoważonego można zaliczyć:

• całościowe i systemowe (holistyczne),

• dynamiczne ujmowanie zjawisk przyrodniczych, społecznych i gospodarczych zachodzących w przestrzeni geograficznej, traktowanie środowiska człowieka jako jedności i organicznej całości, która przekształca się w ciągłym procesie rozwojowym.

Przy szerokim pojmowaniu rozwoju zrównoważonego jest oczywiste, że ochrona środowiska, rozumiana jest ogólnie jako działania prowadzące do powstrzy­mania degradacji i poprawy stanu (jakości) środowiska przyrodniczego. Jest to pojęcie węższe niż rozwój zrównoważony - stanowi tylko jego element i obejmuje jedynie część metod służących jego osiąganiu.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego, jako reakcja na kryzys cywilizacyjny, jest w pewnym sensie powrotem do sposobu rozwoju sprzed ery industrialnej. Powrót ten nie może być jednak rozumiany jako powrót stricte - w zupełnie inną sytuację świata niż to miało miejsce 300 lat temu lub dawniej. Nie jest to praktycznie możliwe, bo obecnie ludzkość liczy kilkadziesiąt razy więcej mieszkańców Ziemi niż poprzednio i nie do porównania z ówczesnymi czasami jest poziom współczesnej nauki i techniki. Powrót ten należy rozumieć jedynie jako zbliżenie do ówczesnych zasad rozwoju społecznego i gospodarczego w kontekście praw przyrodniczych. Ogrom zmian poczynionych w środowisku, ale i mentalności ludzi w ostatnich trzech wiekach zwiększa skalę trudności w dokonaniu takiej przemiany. Jednak procesy rozwoju ludzkości, których nasze pokolenie jest świadkiem np. zastępowanie przepływów materiałowych przez przepływ informacji, świadczą o tym, że istnieje szansa na taką transformację. Być może właśnie informacja w niedalekiej przyszłości stanie się substytutem deficytowych zasobów życia.

Ciągłe oddziaływania procesów rozwoju na środowisko przyrodnicze nakazuje integralne wkomponowanie uwarunkowań ekologicznych w ich kształtowanie. To systemowe ujęcie wyznacza miejsce środowiska przyrodniczego w kształtowaniu rozwoju i przestrzennego zagospodarowania. Wyrazem tego jest :

• przyjęcie założeń ekorozwoju jako jednego z podstawowych trendów kształtujących cywilizację XXI w.,

• integralne ujęcie przestrzeni przyrodniczej współzależnie z przestrzenią antropogenną jako podstawą kształtowania ekorozwoju,

• analiza uwarunkowań przyrodniczych, interakcyjna z uwarunkowaniami społecznymi, kulturowymi, ekonomicznymi i przestrzennymi,

• wprowadzenie pojęcia ładu ekologicznego do systemu wartości i procesów kształtowania przemian cywilizacyjnych,

• wkomponowanie celów ekologicznych w system celów strategicznych polityki kształtowania przestrzeni, a wynikających z nich kryteriów jako jednego z głównych komponentów procedury informacyjno - decyzyjnej regulującej całokształt procesów rozwoju i zagospodarowania przestrzennego.

W ten sposób gospodarka ludzka może rozwijać podstawowe zasady rozwoju zrównoważonego, w szczególności zaś te, które są niezbędne dla zapewnienia bezpiecznej dla zdrowia i środowiska równowagi ekologicznej w podstawowych ekosystemach, warunków odnowy sił człowieka, możliwości dalszego rozwoju gospodarczego i wysokiej jakości krajobrazu. W sferze zagospodarowania ekologicznego środowiska cel ten można realizować przez :

• powszechne i współzależne uwzględnianie uwarunkowań przyrodniczych w planach zagospodarowania przestrzennego oraz w programach działań władz publicznych,

• promowanie ekologicznych kierunków i form w wybranych dziedzinach i na wybranych obszarach (ekoturystyka, ekorolnictwo, ekoosadnictwo),

• stopniowe rozszerzenie i utrwalenie dobrej kondycji ekologicznej obszarów objętych ochroną prawną ze względu na walory przyrodnicze,

• zahamowanie procesów degradacji, a następnie uzyskanie stopniowej poprawy jakości środowiska na obszarach o najwyższej koncentracji źródeł zanieczyszczeń, a także skuteczne przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się procesów degradacji środowiska na inne obszary.

Efekt kumulacji i skala naruszeń równowagi środowiska sprawiają, iż poprawa jego stanu wymaga intensywnych zabiegów. Dotyczy to rekultywacji powierzchni gleby, utylizacji lub neutralizacji nagromadzonych odpadów, racjonalnego zagospodarowania skażonych gleb, itp.

Polska posiadała przed akcesją z Unia Europejską rozbudowany system ochrony przyrody w stosunku do systemów działających w krajach Unii Europejskiej. W tej części ochrony środowiska stosowano rozwiązania odmienne niż w krajach Unii. Ustawa o ochronie przyrody w nowoczesny sposób określała normy prawne, instytucje i zasady ochrony przyrody. Utworzenie w Polsce, na mocy ustawy, krajowego systemu obszarów chronionych, obejmującego 30% powierzchni kraju, wyprzedziło podobne projekty podjęte przez Unię Europejską i Radę Europy. Aktualnie postępuje proces tworzenia sieci NATURA 2000 w Polsce. Niezależnie od wcześniejszych rozwiązań w zakresie ochrony przyrody, w praktyce opiera się on na istniejących wcześniej obszarach chronionych. Włączenie ich do sieci NATURA 2000 nadało tym obszarom status międzynarodowy. Powinno to spowodować polepszenie jakości ochrony i zmniejszenie krajowych wydatków publicznych. Objęcie ok. 6 % powierzchni kraju siecią obszarów NATURA 2000 powoduje, że koszty realizacji tego przedsięwzięcia są znaczne. Dla obszarów znajdujących się w sieci mają być zaproponowane alternatywne w stosunku do aktualnych kierunki rozwoju gospodarczego: zrównoważona turystyka, pro-ekologiczne leśnictwo, rolnictwo ekstensywne.

Należy wspomnieć o jeszcze jednej inicjatywie międzynarodowej, podjętej w następstwie rozszerzania ekologicznych kryteriów przekształceń przestrzeni. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska opracowana została w ramach europejskiego programu Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody - IUCN. Była odpowiedzią na zanik gatunków i ostoi dzikiej przyrody. Chodziło o stworzenie wspólnej płaszczyzny dla integracji działań prowadzących do zachowania różnorodności biologicznej danego obszaru, w pewnych przypadkach jej zwiększenia czy wręcz odtworzenia. Podstawowym celem utworzenia tej sieci o zasięgu kontynentalnym było zwiększenie skuteczności ochrony różnorodności biologicznej. Dla osiągnięcia tego celu przygotowywano realizację wspólnej wizji sieci, polegającej na :

• wyznaczeniu obszarów węzłowych obejmujących pełną reprezentację typów zespołów przyrodniczych naturalnych i seminaturalnych, a nawet antropogenicznych,

• zapewnieniu łączności przestrzennej i funkcjonalnej sieci przez wyznaczenie korytarzy ekologicznych,

• ochronie procesów i więzi przyrodniczych integrujących system przyrodniczy,

• ochronie ostoi i siedlisk warunkujących przetrwanie zdolnych do życia populacji roślin i zwierząt,

• ustanowieniu stref buforowych, żeby osłaniać obszary o najwyższych walorach przyrodniczych przed niekorzystnymi wpływami zewnętrznymi przez tworzenie różnych reżimów ochrony,

• renaturyzacji obszarów zniszczonych, tworzenie nowych siedlisk i ułatwianie rozprzestrzeniania się organizmów,

• poprawę jakości środowiska przyrodniczego w obrębie sieci i w jej otoczeniu,

• integracja celów ochrony przyrody z innymi politykami branżowymi i promocję rozwoju trwałego i zrównoważonego.

Do krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska zaproponowano włączenie ok. 46 % powierzchni kraju. Sieć składała się z 78 obszarów węzłowych (30 % powierzchni kraju), połączonych siecią korytarzy ekologicznych (16 %). Definiuje się je jako:

• obszary węzłowe

które charakteryzują się wysokim stopniem różnorodności biologicznej i krajobrazowej, korzystnymi uwarunkowaniami przestrzennymi dla zachowania siedlisk i ostoi gatunków o znaczeniu krajowym lub europejskim. Najcenniejsze pod względem przyrodniczym fragmenty obszarów węzłowych wyodrębniono jako biocentra, które stanowią np. parki narodowe, krajobrazowe, skupienia rezerwatów, ostoje przyrody o znaczeniu europejskim (program CORINE) czy ostoje ptaków. Większość tych obszarów poddana miała być wysokim reżimom ochrony prawnej. Skuteczność ochrony miały zapewnić strefy buforowe wokół biocentrów.

• korytarze ekologiczne

które umożliwiać mają rozprzestrzenianie się gatunków pomiędzy obszarami węzłowymi, rozciągając się wzdłuż dolin rzek lub obszarów układających się w szersze pasma o znacznie mniejszej intensywności użytkowania niż tereny otaczające. Główne korytarze o randze międzynarodowej związane miały być z dolinami głównych rzek Polski: Wisły, Odry Bugu, Noteci, jak też łańcuchami górskimi oraz z pasmami łączącymi obszary węzłowe w strefie pojezierzy.

Tworzenie jak najszerszych sieci obszarów chronionych było od lat 70-tych tematem wielu inicjatyw zgłaszanych w środowiskach naukowych i ekologicznych. Projekt Sieci ECONET przewidywał powstanie spójnej sieci korytarzy i obszarów chronionych w całej Europie. Jednak koncepcja ta była oparta na tzw. „krajobrazowym podejściu do tworzenia korytarzy ekologicznych”. Obecne poglądy polegają na podejściu „opartym o potrzeby gatunków”. Propozycja sieci ECONET nie została przyjęta przez większość państw Unii Europejskiej, choć spotkała się z przychylnym przyjęciem w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. W Polsce przychylnej atmosferze dla tej inicjatywy, towarzyszyła powszechna świadomość kosztów jakie wywoła jej realizacja. Należy o niej wspomnieć, jako o dotychczas najbardziej radykalnej koncepcji ochrony przestrzeni, wynikającej z zasad rozwoju zrównoważonego, jaka dotyczyła obszaru Polski. W kontekście doświadczeń z koncepcją ECONET, należy pozytywnie ocenić tendencje w ochronie przyrody polegające na stopniowym ograniczaniu tempa tworzenia nowych obszarów chronionych na rzecz rozwoju takich form ochrony przyrody, które nie powodują wyłączania obszarów z ich normalnego wykorzystywania. Ochrona przyrody na tych obszarach winna polegać na wprowadzaniu szczególnych instrumentów ekonomicznych, na ekologicznie ukierunkowanych programach gospodarczych i programach polityki rolnej oraz na tworzeniu zachęt do rozwoju ekstensywnego rolnictwa i łagodnych ekologicznie form turystyki. Na tym tle koncepcje ekorozwoju zdominowane przez zbyt silny komponent ochrony przyrody - posiadają małą atrakcyjność społeczną, jak i niewielkie możliwości realizacji. Sprawy rozwoju (wejścia na drogę trwałego wzrostu) stają się kluczowymi problemami do rozwiązania. Elementy ochrony środowiska muszą zostać powiązane ze strategiami aktywnego rozwoju społeczno-gospodarczego. Alternatywą może być już tylko utrata ich społecznej atrakcyjności i akceptacji.

5. Polityka ekorozwoju w praktyce krajowej

Agenda 21 jako dokument Szczytu Ziemi - Konferencji w Rio de Janerio w 1992 zakłada, że ekorozwój jest podstawową we współczesnym świecie strategią w pełni integrującą aspekty środowiskowe, społeczne i gospodarcze oraz przestrzenne, a także dająca możliwości nimi zarządzania. Jest to strategia, której czas trwania rozciąga się przynajmniej według aktualnych założeń na XXI wiek. Także szerokie jest pole przestrzennego działania ekorozwoju. Ma on dotyczyć, w zależności od skali problemu, zagadnień rozwiązywanych w sferze globalnej, krajowej, regionalnej oraz lokalnej. W zakresie działań lokalnych ma on wyzwolić wśród miejscowego społeczeństwa działania zmierzające do budowania:

• partnerskiej współpracy na rzecz ekorozwoju,

• systemu informacji o zasobach w tym naturalnych w regionie,

• regionalnego programu rozwoju,

• społecznego monitoringu działań.

Praktycznym działaniem w zakresie ekorozwoju jest stworzenie kompleksowego programu dla odpowiednich obszarów jaki ma on obejmować (kontynent, kraj, region, gmina). W każdym przypadku zasadniczym jego celem jest tworzenie warunków do wszechstronnego rozwoju, przy harmonijnej koegzystencji człowieka i przyrody. Zwłaszcza w skali regionalnej w pełni powinny być zauważane i wykorzystywane kompleksowe powiązania miejscowych warunków przyrodniczych z lokalną gospodarką oraz istniejącą i proponowaną w przyszłości siecią osadniczą. Programy ekorozwoju, głównie w formie strategii, tworzą dziś niemal wszystkie jednostki administracyjne (szczególnie przy okazji starania się o fundusze unijne). Właściwie przygotowany dokument jest niewątpliwie cenną informacją dla różnego rodzaju inicjatyw podejmowanych przez władze lub społeczności lokalne. Pozwala on wyodrębnić szereg specyficznych, często niepowtarzalnych cech konkretnego obszaru, co daje podstawę do np. właściwego ukierunkowania jego rozwoju lub uchwycenia specyficznych uwarunkowań ułatwiających bądź utrudniających urzeczywistnienie jego wizji. Przynależność Polski do Unii Europejskiej spowodowała, że zrodziło się pytanie o definicję regionu. W myśl zaleceń unijnych, najbliższym definicji regionu w UE jest województwo powstałe w wyniku zmian w administracji w 1999 roku. Przemawia za tym jego natura geograficzna, powiązania gospodarcze, w tym komunikacyjne oraz związek kulturowy jej mieszkańców. W przypadku ekorozwoju, gdy mówi się o działaniach lokalnych, region jest często zbyt dużą jednostka powierzchniową. Stad podobnie jak w przypadku innych dziedzin np. planowania przestrzennego, wprowadzony jest dalszy hierarchiczny podział przestrzeni wewnątrz regionu. Mniejszą jednostką jest subregion tj. jednostka podziału regionalnego odpowiadająca powiatowi w podziale administracyjnym. Jeszcze mniejszą jednostką jest tzw. mikroregion - gmina. Najmniejszymi natomiast jednostkami są miejscowości, a czasem wręcz konkretne miejsce.

W wielu przypadkach powiązanie regionalne dotyczy kilku miejsc, miejscowości lub gmin, które łączą się w formalne lub nieformalne związki celowe lub stowarzyszenia. Przykładem takiej organizacji jest Związek Gmin Roztoczańskich, który powstał m.in. dla wspólnego działania w zakresie m.in. ochrony środowiska. Powstał on w oparciu o wspólne cechy środowiska przyrodniczego jakie posiada subregion fizjograficzny zwany Roztoczem. Tych kilka najczęściej gmin może również związać się w określoną organizację w związku z silnym oddziaływaniem nadrzędnego ośrodka administracyjnego jakim jest w tym przypadku miasto Zamość.

W praktyce problemy ekorozwoju silnie wiążą się z regionem. Powierzchnia jaką dysponuje gmina jako podstawowa jednostka administracyjna jest najczęściej zbyt mała dla rozwiązywania problemów ekologicznych. By znaleźć racjonalny sposób rozwiązania różnych bolączek ekologicznych, konieczne jest ich rozpatrywanie w szerszym kontekście. Do takiej problematyki przerastającej często możliwości gminy urastają problemy ochrony środowiska, komunikacji, powiązań sieci uzbrojenia technicznego.

Przykładem ponadgminnych działań powinno być porządkowanie gospodarki odpadami. W działaniu takim musi znaleźć się miejsce nie tylko na prymitywne stworzenie systemu zbiórki odpadów i przy tej okazji jedynie ich segregacji (np. zbiórka odpadów, w tym zbiórka np. złomu w określonym dniu tygodnia). Ponad siły i możliwości jednej gminy będzie właściwe przygotowanie odpowiednio zabezpieczonego wysypiska z odpowiednią geomembraną, odprowadzeniem niebezpiecznych dla zdrowia i życia człowieka, aktywnych i agresywnych chemicznie odcieków. Gmina jest zbyt małą jednostką by mogła wygenerować tak duże ilości odpadów by było rozsądnym powołanie firmy parającej się np. wtórnym przerobem surowców. Trudno jest stworzyć w tym przypadku racjonalnie działający system recyklingu. Rodzi się przy tym również poważna bariera odległości - transport surowca do zakładów przeróbczych na znaczną odległość „zabija ekonomicznie” tą ideę. Ten przykład dobrze ilustruje przyczyny, dla których powstaje w społeczeństwie lokalnym przeświadczenie o braku możliwości rozwiązania gospodarki odpadami w skali lokalnej. A zasadnicza przyczyna powstania „węzła gordyjskiego” wynika z faktu, że rzeczywiście tworzenie programu gospodarki przez jedną, często biedną, rolniczą gminę, prowadzi jedynie do pobożnych życzeń w tym zakresie. Rozwiązanie tego problemu jest możliwe poprzez zainteresowanie władz i społeczeństw kilku gmin oraz połączenie wspólnych sił i środków.

Znacznie trudniejszym przedsięwzięciem jest budowa programu ekorozwoju w większych jednostkach terytorialnych np. regionach (województwach). Trudności te mają swoja genezę w zróżnicowanej, często niekompletnej wyjściowej bazie informacyjnej charakteryzującej wszechstronnie województwo. Często brakuje rzetelnej wiedzy o stanie wybranych segmentów gospodarki lub ich możliwościach wykorzystania gospodarczego, pełnej i dogłębnej charakterystyki społeczeństwa, informacji o jakości powiązań wewnętrznych w województwie, ale także powiązań zewnętrznych (krajowych i międzynarodowych). Poważne problemy stwarza koordynacja prac nad projektami ekorozwoju, szczególnie w przypadku objęcia nimi wielu samorządów różnej rangi, jak również współpracy z ich organami wykonawczymi. Jest to zrozumiałe jeśli weźmiemy pod uwagę często odmienne dążenia władz poszczególnych powiatów lub gmin. Nie ułatwiają takiej współpracy różne możliwości budżetowe poszczególnych gmin i powiatów, które determinują chęci i rzeczywiste zaangażowanie w programy ekorozwoju. W przypadku powstawania programów wojewódzkich poważną rolę odgrywa zaangażowanie administracji rządowej działającej na tym szczeblu tj. Wojewody wraz z Urzędem Wojewódzkim, służbami zespolonymi oraz służbami specjalnymi. Jest także charakterystycznym, że na poziomie województw działa szereg organizacji społecznych i pozarządowych związanych bezpośrednio lub pośrednio z ekorozwojem. Z tego względu uczestnicząc w różnych pracach decydują one o tempie oraz obszarach jego wprowadzania. Programy te mają szanse na promocje. Powstaje wówczas naturalne lokalne lobby z wykorzystaniem wszystkich sił proekologicznych w regionie-województwie.

Tworzenie regionalnych programów ekorozwoju opiera się na dwóch przesłankach:

• integralności przestrzennej środowiska przyrodniczego

Konieczne jest uwzględnianie przyrodniczej jedności, tj. faktu, iż procesy przyrodnicze zachodzą w całych geosystemach, które w sposób sztuczny dzielone są granicami administracyjnymi. Wspólne działania w tym względzie powodują wyraźne synergiczne potęgowanie się ich wyników. Nie uwzględnianie ich prowadzi do negatywnych skutków np. walka z powodziami wymaga przeciwdziałania jedynie z wykorzystaniem połączonych sił wielu jednostek administracyjnych.

• możliwości tworzenia całościowych systemów

Dotyczy to systemów obszarów chronionych, gospodarki wodnej, programów gospodarki odpadami. Działania te wykraczają poza kompetencje pojedynczych jednostek samorządu terytorialnego. Efektywność ekonomiczna i ekologiczna uzasadnia konieczność współpracy między jednostkami administracyjnymi. Z doświadczeń krajowych wynika, że mimo zasadności nie zawsze taka współpraca miała pozytywny wydźwięk.

W dobie realizacji projektów finansowanych z funduszy UE oraz innych programów finansowych wśród społeczności lokalnej panuje przeświadczenie, że poprawa stanu środowiska naturalnego jest prostą zależnością w stosunku do wielkości funduszy wykorzystanych na jego poprawę. Okazuje się, że inwestowanie środków finansowych bez dokładnego rozpoznania potrzeb wcale nie musi do tego prowadzić. Świadczy o tym przykład budowy zbiornika retencyjnego w Nieliszu, który miał służyć rekreacji w skali regionalnej. Dla zabezpieczenia jego czystości wybudowano kilka oczyszczalni ścieków w większych zakładach produkcyjnych powyżej zlewni zbiornika. Niestety nie uwzględniono przy tym oddziaływania na stan czystości wód zbiornika szeregu ośrodków osadniczych i pojedynczych gospodarstw położonych nad rzeką. Okazało się, że uruchomienie akwenu wodnego, który miał być sukcesem miejscowych władz nie uzyskał takiego statusu w społeczeństwie. Podobnie, powołanie w Krasnobrodzie uzdrowiska wymusiło na lokalnych władzach konieczność ograniczenia emisji zanieczyszczeń do atmosfery. W tym celu zmniejszono działanie kilku największych emitorów. Okazało się, że w mało sprzyjającej sytuacji meteorologicznej zmniejszenie stężenia SO₂ w powietrzu było niewielkie. Za przyczynę takiego stanu rzeczy uznano fakt, iż nie uwzględniono w tych działaniach tzw. niskiej emisji tj. zanieczyszczeń pochodzących z małych instalacji grzewczych.

Należy uznać, że ekorozwój w dzisiejszej dobie powinien być celem każdej strategii rozwoju regionalnego. Każda przyjęta do realizacji strategia oraz oparta na niej regionalna polityka ekologiczna, a także koncepcje lub plany rozwoju przestrzennego każdej jednostki administracyjnej muszą być elementem ekorozwoju. Analizując poszczególne elementy planów koniecznych do wdrażania ekorozwoju można stwierdzić, iż jest to doskonała okazja do rozwiązania często zadawnionych problemów ekologicznych w skali lokalnej lub regionalnej. Wyznaczanie w tych planach ogólnych ram działania w wielu dziedzinach powinno odbywać się w skali regionu, natomiast ich uszczegółowianie odbywać się powinno na poziomie powiatów i gmin. Forum takie jest płaszczyzną koordynacji działań np. w obrębie zlewni rzeki, doliny lub konkretnych jednostek fizjograficznych. Koordynacja działań winna być prowadzona w wielu dziedzinach tak, by w efekcie mogła ona doprowadzić do uzyskania pełnej integracji ładów: ekologicznego, społecznego, gospodarczego oraz przestrzennego.

Opracowane programy ekorozwoju przynoszą również wymierne korzyści, w tym możliwości pozyskania funduszy unijnych na ekologię, co powoduje że:

• zwiększa się efektywność ekonomiczna i ekologiczna przedsięwzięć podejmowanych w tym obszarze,

• stwarzane są warunki do właściwej koordynacji działań między samorządami i istnieje możliwość wyszukiwania wspólnych rozwiązań dla osiągnięcia sukcesu nie jednej a kilku gmin,

• powstają gwarancje, że problemy środowiskowe będą realizowane i rozwiązywane w nawiązaniu do ………………………………………………………….

D. Słownik podstawowych pojęć z ekologii i ochrony środowiska oraz polityki ,w tym polityki ekologicznej

• Definicje z zakresu ochrony środowiska

abiotyczne czynniki- nieożywione składniki środowiska przyrodniczego wpływające na życie biologiczne ( klimat, gleba, atmosfera, woda itp.)

absorpcja- ogólnie wchłanianie, w ekologii wchłanianie substancji lub oddziaływań przez elementy środowiska przyrodniczego

areozol- zawiesina drobnych cząsteczek w gazie

agrocenoza - sztuczny układ ekologiczny stworzony przez człowieka w celu uzyskania maksymalnych plonów

antropogenny, antropogeniczny - pochodzący z działalności człowieka, powstały pod jego wpływem

antropopresja - oddziaływanie człowieka na elementy i komponenty środowiska przyrodniczego

asymilacja - przyswajanie, pobieranie ze środowiska przyrodniczego substancji przez organizmy żywe

biocenoza jest to żywa część ekosystemu w postaci zespołu (populacji) roślin, zwierząt i drobnoustro­jów żyjących w określonym środowisku - bio­topie, stanowiący autonomiczną jednostkę eko­logiczną o biologicznej równowadze dynamicz­nej, o określonych powiązaniach między organizmami i abiotycznymi czynnikami środowi­ska. Istnieją biocenozy pól uprawnych, łąk, torfowisk, a wysoce złożoną organizację biocenotyczną stanowi las. Roślinna część biocenozy nazywana jest fitocenozą - są to zbiorowi­ska roślinne. Badaniami fitocenozy zajmuje się fitosocjologia (socjologia roślin) - nauka o zbiorowiskach roślinnych i ich typach, prawidłowościach rządzących składem florystycznym, strukturą, ekologią i dyna­miką, oraz o ich rozmieszczeniu na kuli ziemskiej. Biocenoza nie jest zjawiskiem statycznym stałym i niezmiennym, w którym panuje trwała równowaga, lecz ulega ciągłym zmianom i przekształceniom. Zmiany krótkofalowe, sezonowe nie wnoszą do biocenozy istotniejszych przemian jakościowych, natomiast zmiany długofalowe, przekształcające jedną biocenozę w inną, noszą nazwę sukcesji. Gospodarcze działanie człowieka wprowadza do rozwoju biocenozy ogromne zmiany, mające charakter pozytywny lub negatywny. Często działanie gospodarcze tak intensywnie wpływa na dokonywanie się ujemnych zmian w biocenozie, że naturalne środowisko człowieka - biotop człowieka - jest zagrożony. Występują nawet takie obszary, na których niemożliwe jest już życie człowieka i zostały one wyludnione.

biodegradacja - rozkład niektórych substancji przez organizmy żywe

biogenne substancje - substancje aktywne w funkcjach życiowych organizmów zamieszkujących środowisko wodne

bioindykatory - biologiczne (żywe organizmy) wskaźniki jakości środowiska przyrodniczego

biosfera obejmuje dolną część atmosfery do wysokości 10 km, praktycznie całą hydrosferę do głębokości 11 km oraz zewnętrzną warstwę skorupy ziemskiej do głębokości kilku kilometrów. Stanowi ona obszar zamieszkały przez wszystkie organizmy żywe. Większość organizmów żywych oraz największe natężenie procesów życiowych, koncentruje się jednak w cienkiej ok. 100 m warstwie na powierzchni lądów - w glebie oraz w wodzie rzek i jezior, a także powierzchniowej warstwie wód oceanów

biom jest to wyższa jednostka od ekosystemu, która stanowi bio­region roślinny i zwierzęcy utworzony pod wpływem swoistego klimatu oraz specyficz­nych warunków podłoża (np. step, pustynia). Granice biomów są wyznaczane głównie przez temperaturę i opady.

biomasa - ilość (masa) substancji organizmów żywych zamieszkujących określoną przestrzeń w danym momencie lub masa organiczna pochodzenia roślinnego przeznaczona do pozyskiwania energii

biotop to naturalne środowisko (o swoistym zespole czyn­ników abiotycznych), stanowiące podłoże życia danej biocenozy. Rośliny i zwierzęta - w oparciu o określone warunki środowiska, czyli biotop - tworzą ściśle współżyjącą ze sobą organizację - biocenozę. Związki w niej występujące nie są proste, lecz miewają często charakter pośredni i skomplikowany zaś przebiegające w nich procesy są długo­trwałe i niełatwe do wyśledzenia.

biotyczne czynniki - ożywione elementy środowiska przyrodniczego

bonitacja - ocena jakości gleby, uwzględniająca jej właściwości

chlorofil -zielony barwnik umożliwiający przemianę energii światła słonecznego w energię chemiczną wykorzystywana w fotosyntezie

cykle biogeochemiczne - krążenie pomiędzy środowiskiem nieożywionym, a ożywionym określonych pierwiastków

czerwona księga - międzynarodowy rejestr rzadkich, ginących lub zagrożonych gatunków roślin i zwierząt

degradacja komponentu środowiska przyrodniczego -obniżenie wartości lub sił witalnych (zdolności do samoodnowienia) danego komponentu środowiska przyrodniczego

degradacja środowiska przyrodniczego - pogorszenie stanu środowiska przyrodniczego przez uszkodzenie struktur przyrodniczych lub wyeliminowanie (całkowite lub częściowe) określonych elementów

deforestacja - (wylesienie) wycinanie, trzebienie lasów, ogołocenie przestrzeni geograficznej z lasów

dewastacja komponentu środowiska przyrodniczego- całkowita utrata wartości przez dany komponent środowiska przyrodniczego

dewastacja środowiska przyrodniczego - zniszczenie bezpowrotne komponentów środowiska przyrodniczego na określonym terenie.

dobra wolne - dobra występujące w nadmiarze w stosunku do ich zapotrzebowania

dziura ozonowa - obniżenie zawartości (stężenia) ozonu w stratosferze

efekt cieplarniany (szklarniowy) - zjawisko trwałego ocieplenia się atmosfery wywołane zwiększoną zawartością gazów cieplarnianych (głównie CO2)

ekologia jest dziedzina biologii badającą wzajemne relacje między organizmami, oraz środowiskiem ich życia. Ekologia zajmuje się także badaniem stosunków i wzajemnych zależności między organizmami żywymi, jako każdy organizm jest elementem środowiska w stosunku do innych organizmów (słowo pochodzenia greckiego-eko = oikos tj. roślina, gospodarstwo domowe). Ekologia daje podstawy poznawcze do ochrony środowiska przyrodniczego -

-zachowania, i właściwego wykorzystania środowiska

-od­nowy zasobów i składników przyrody świata roślin i zwierząt,

- kompleksów i ekosys­temów przyrodniczych.

ekologia człowieka - dział ekologii zajmujący się badaniem związków między człowiekiem i stworzonym przez niego sztucznym środowiskiem a środowiskiem przyrodniczym

ekologia społeczna - jest to dziedzina wiedzy mająca na celu poznanie związków i zależności występujących w relacjach między systemem społecznym i systemem przyrodniczym oraz modelowanie tych relacji w kierunku osiągnięcia i utrwalenia równowagi miedzy tymi kategoriami systemów. Ekologia społeczna bada oraz ocenia aktualne i potencjalne formy działalności człowieka w środowisku przyrodniczym oraz postawy wobec niego zalecając te, które pozostają w zgodzie z właściwościami przyrody oraz postawami trwania i rozwoju cywilizacji ludzkiej.

ekorozwój - strategia rozwoju społeczno-ekonomicznego uwzględniająca uwarunkowania przyrodnicze i zakładająca ochronę podstawowych procesów ekologicznych

ekosystem to wzajemnie powiązany układ, składający się z organizmów żywych (bioce­nozy) i jej środowiska (biotopu). W ekosystemie wza­jemnie na siebie oddziałują żywe organizmy i nieożywiona część środowiska oraz zachodzi obieg materii i przepływ energii. Zawiera on abiotyczne i biotyczne części składowe. Ekosystem to podstawowa jednostka ekologiczna, złożony z biocenozy, która tworzy organizację ożywionej przyrody oraz z biotopu, który tworzy jej nieożywioną przestrzeń życiową. W tej całości funkcjonalnej występują zjawiska i procesy, związki i zależności właści­we dla danego ekosystemu. Ekosystemy, np. leśne, wodne, łąkowe czy glebowe, funkcjonują na obszarach przyrodniczych i zurbanizowanych, tworząc części składowe większych jednostek ekologicznych. Mogą istnieć układy ekologiczne sztuczne lub przekształcone przez człowieka, np. pole uprawne. Ten szczególny przypadek nazywa się agroekosystemem (agrobiocenozą lub agrocenozą).

emisja zrównoważona - emisja z określonego źródła emisji przeliczona na dwutlenek siarki

emisja zanieczyszczeń - wprowadzanie do środowiska zanieczyszczenia w sposób zorganizowany lub niezorganizowany.

energia niekonwencjonalna (odnawialna) - energia pozyskiwana z innych źródeł niż kopalne paliwa węglowe i energetyka jądrowa (energia słońca, wiatru, wód płynących, geotermiki, biomasy)

erozja - mechaniczne niszczenie powierzchniowej (biologicznie aktywnej) warstwy gleby pod wpływem działania wiatru lub wody.

eutrofizacja wód - proces nadmiernej produkcji substancji organicznej pod wpływem zwiększonej ilości biogenów (azotu, fosforu, potasu).

fotosynteza - proces syntezy węglowodanów z dwutlenku węgla i wody z wykorzystaniem energii promienistej za pomocą chlorofilu (w roślinach zielonych i niektórych bakteriach)

freony - związki fluorochlorowęglanowe wpływające negatywnie na warstwę ozonową Ziemi

gatunek - grupa organizmów o podobnej budowie (cechach) i wspólnym pochodzeniu, zdolnych do rozmnażania się.

gazy cieplarniane, (szklarniowe) - substancje gazowe wywołujące efekt cieplarniany tj. dwutlenek węgla, metan, freony i halony, podtlenek azotu, niektóre gazy przemysłowe

geokompleks - to część terytorium, zawartą w granicach fizyczno-geograficznych, w której występuje względna jednorodność budowy (struktury) i prawidłowo funkcjonujący zespół wzajemnie powiązanych komponentów przyrodniczych.

habitat - siedlisko określonego gatunku roślin lub zwierząt

katastrofa ekologiczna - załamanie równowagi ekosystemu środowiska przyrodniczego

kwaśne deszcze - opady atmosferyczne zawierające podwyższony poziom kwasów i ich rodników

monitoring - systematyczne ilościowe i jakościowe pomiary zjawisk lub obecności substancji prowadzone w określonym okresie

nisza ekologiczna jest to specyficzny obszar zasiedlony przez pojedyncze lub skupiska gatunków (szczególnie roślin zarodni­kowych i zwierząt bezkręgowych) o zbliżonych wymaganiach pod względem zawartości sub­stancji odżywczych, wilgoci, światła itp. Natomiast siedlisko to całokształt warunków rzeźby, wodnych, glebo­wych, klimatycznych w miejscu występowania gatunku roślin i zwierząt

najwyższe dopuszczalne stężenie w środowisku - stężenie zanieczyszczeń, które uznaje się za szkodliwe dla danego gatunku i zdrowia osób dorosłych

norma emisji - maksymalne stężenie wybranych elementów zanieczyszczeń, które mogą się znajdować w strumieniu zanieczyszczeń

norma imisji - maksymalne dopuszczalne stężenie wybranych (koncentracja) zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym lub innym komponencie środowiska przyrodniczego na danym terenie w danym czasie

obszar chronionego krajobrazu - przestrzennie wydzielona jednostka chroniona ze względu na walory krajobrazowe ekosystemów

obszar ekologicznego zagrożenia - teren, na którym została naruszona równowaga ekologiczna

ochrona środowiska - oznacza zespół działań mających na celu: a) racjonalne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi - elementami środowiska, b) przeciwdziałanie lub zapobieganie zjawiskom lub stanom uciążliwym dla środowiska lub powodującym jego zniszczenie, uszkodzenie, zanieczyszczenie, zmiany cech fizycznych lub charakteru elementów przyrodniczych, c) przywracanie środowiska lub jego poszczególnych elementów do właściwego stanu.

ostoja - obszar o lokalnych warunkach sprzyjających przeżyciu określonego gatunku zwierząt lub roślin, podczas gdy na in­nych terenach wyginęły one wskutek zmian śro­dowiska

paliwo kopalne - paliwo otrzymane z organicznych substancji zgromadzonych w przeszłości geologicznej (węgiel, torf , ropa naftowa, gaz ziemny)

park narodowy - obszar o powierzchni ponad 1000 ha, podlegający szczególnej ochronie prawnej ze względu na walory przyrodnicze

pestycydy - substancje chemiczne sproszkowane lub płynne, stosowane jako chemiczne środki ochrony roślin do zwalczania chwastów, chorób owadów i gryzoni

pojemność asymilacyjna środowiska przyrodniczego - zdolność środowiska przyrodniczego do przyjmowania (pochłaniania) i neutralizacji (unieszkodliwiania) zanieczyszczeń

populacja - zbiór osobników jednego gatunku zamieszkujących określony teren, krzyżujący się między sobą, lecz najczęściej izolowany rozrodczo od innych populacji tego samego gatunku

polityka ekologiczna - jest częścią, działem polityki ogólnej państwa (lub grupy państw), funkcjonuje jako świadoma i celowa jego (ich) działalność polegająca na racjonalnym wykorzystaniu zasobów i walorów środowiska przyrodniczego, jego właściwej ochronie i umiejętnym kształtowaniu na podstawie zdobytej przez ludzkość wiedzy teoretycznej i praktycznej. Państwo (lub państwa) politykę ekologiczną prowadzi (prowadzą) w oparciu o prawo i regulacje w ww. dziedzinach. Oznacza to ogólne podporządkowanie się celom polityki ekologicznej, albo poprzez realizację narzucanego przez państwo prawa, albo też dzięki własnym, wprowadzanym do użytku regułom.

- podmiotem polityki ekologicznej - jest państwo, politykę ekologiczna prowadzą centralne organy administracji rządowej, a na szczeblu regionalnym i lokalnym terenowe organy administracji rządowej i samorządowej oraz samorządy lokalne.

- przedmiotem polityki ekologicznej- jest środowisko przyrodnicze oraz jego

jakość punktu widzenia potrzeb biologicznych, społecznych i gospodarczych ludzi.

recykling - odzyskiwanie użytecznych surowców z odpadów

rezerwat biosfery - najcenniejsze przyrodniczo obszary stanowiące dziedzictwo całego świata

rezerwat przyrody - obszar o powierzchni poniżej 1000 ha podlegający szczególnej ochronie krajowej ze względu na walory przyrodnicze

rolnictwo ekologiczne - produkcja rolna oparta na integracji i harmonii oraz stymulacji procesów żywnościowych (naturalnych ) produkcji żywności

równowaga ekologiczna, (równowaga przyrodnicza, równowaga środowiskowa)- stan środowiska przyrodniczego w którym działające w nim siły mogą samodzielnie przeciwdziałać antropopresji

sukcesja ekologiczna - ciągły proces ukierunkowanych i uporządkowanych zmian jakim podlega biocenoza i ekosystem. Sukcesja to zmiany w środowisku mniej korzystne dla kształtujących je zespołów, natomiast bardziej dogodne dla innych organizmów, które nieustannie penetrują biocenozę. Nieodwracalne zmiany powodują przebudowę i zmianę organizacji biocenozy. Wyróżnia się dwa rodzaje sukcesji ekologicznej: pierwotną i wtórną

środowisko - jest najczęściej rozumiane jako ogól elementów przyrodniczych w tym także przekształconych w wyniku działania człowieka. Elementami środowiska są: kopaliny, gleby, wody, powietrze, fauna i flora, krajobraz i klimat.

Poszczególni ludzie, gospodarstwa domowe, podmioty gospodarcze, organy władzy publicznej różnych szczebli, a także część organizacji międzynarodowych - każdy z tych podmiotów w jakimś zakresie, mniej lub bardziej świadomie, gospodaruje w przestrzeni- środowisku.

środowisko przyrodnicze - jest to całość czynników ożywionych i nieożywionych, które w znaczeniu przyrodni­czym decydują o życiu roślin i zwierząt oraz o funkcjonowaniu ich nieożywionego (abiotycznego) środowiska, będącego podłożem ich życia - określa się mianem środowiska przyrodniczego. Pełni ono funkcje przemiany biologicznej i geochemicznej, przenoszenia informacji, produkcji i regu­lacji w przyrodzie.

techniki najlepsze - oznacza najbardziej efektywną technikę w osiąganiu wysokiego poziomu ochrony środowiska jako całości

technika najlepsza dostępna - BAT ( Best Available Technique) - oznacza najbardziej efektywny oraz zaawansowany poziom technologii i metod prowadzenia danej działalności jako podstawy ustalania granicznych wielkości emisyjnych lub ograniczenie emisji i wpływu na środowisko jako całość. Jest to standardowy wskaźnik służący określaniu granicznych wielkości emisji dla zakładów przemysłowych w UE

techniki dostępne - oznacza techniki w takim stopniu rozwoju, które umożliwiają ich praktyczne stosowanie w danej dziedzinie przemysłu, z uwzględnieniem warunków ekonomicznych i technicznych oraz kosztów inwestycyjnych i korzyści dla środowiska

zasoby przyrodnicze - to całość komponentów fizycznych, bogactw i surowców ożywionej i nieożywionej przyrody, które znaj­dują się w troposferze, litosferze i hydrosferze. Umożliwiają one życie populacji zwierzęcych i roślinnych oraz działalność społeczną i gospo­darczą człowieka. Należą do nich zjawiska cieplne, powietrze i opady, minerały i kopaliny, grunty użytkowe, martwe substancje organiczne, wody podziemne i po­wierzchniowe oraz populacje biotyczne (żywe). Gene­ralnie dzielą się na zasoby: odnawialne i nieod­nawialne.

• Definicje z zakresu polityki w tym polityki ekologicznej

absolutorium - decyzja uprawnionego organu kolegialnego (np. parlamentu, walnego zgromadzenia) wyrażająca pozytywną ocenę działalności finansowej w danym okresie (na ogół roku) organu wykonawczego (np. rządu, zarządu). Decyzja ta jest podejmowana po wysłuchaniu sprawozdania z działalności i rozliczeniu finansowym. Istota absolutorium to brak zastrzeżeń do prowadzonej polityki finansowej, a nie do programu czy składu organu wykonawczego, co nie wyklucza możliwości jego odwołania z innych powodów. Absolutorium to jedna z form kontroli organu kolegialnego nad wykonawczym

administracja publiczna - zespół organów administracyjnych i obsługujących je urzędów, które są powołane do  praktycznego realizowania zadań państwa, zespół działań, czynności i przedsięwzięć organizatorskich i wykonawczych, prowadzonych na rzecz realizacji interesu publicznego przez różne podmioty, organy i instytucje, na podstawie ustawy i w określonych prawem formach, może być rozumiana zarówno jako aparat wykonaw­czy państwa, czyli odpowiednie struktury powołane do realizacji zadań państwa lub jego funkcji, jak i działania mające na celu organizowanie warunków oraz zasad kształtowania stosunków społecznych, realizowanych przy zastosowaniu obowiązujących procedur prawnych. Połączenie obu wskazanych form admini­stracji publicznej daje pełny jej obraz

autonomia polityczna - zasada ograniczenia zakresu ingerencji władz państwa w sferę praw zastrzeżonych do kompetencji organów wyłanianych przez mniejszości polityczne.

akt normatywny (inaczej akt prawodawczy, akt prawotwórczy, źródło prawa) - władcze wyrażenie woli organu stanowiącego prawo, wydane z zachowaniem właściwego trybu i (w odróżnieniu od aktów administracyjnych) skierowane do generalnie oznaczonych adresatów. Jest to akt prawny zawierający normy prawne powszechnie obowiązujące (np. ustawa) lub obowiązujące tylko określoną grupę adresatów (np. akt prawa miejscowego).

akredytacja - termin międzynarodowy - uwierzytelnienie osoby za pomocą dokumentu uwierzytelniającego (w dyplomacji), organizacjach międzynarodowych (pismo akredytacyjne) dla pełnienia określonych w dokumencie funkcji (dyplomaty, pełnomocnika, eksperta, korespondenta).

aktywność polityczna - ogół działań polegających na formułowaniu i realizacji celów politycznych, związanych z rolami spełnianymi przez jednostki bądź grupy w ramach systemu politycznego, określa stopień uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji oraz poziom zaangażowania w życie polityczne.

anarchia - rozkład lub niedowład struktur lub instytucji państwa niezależnie od ich przyczyn; bałagan organizacyjny w instytucji, organizacji lub społeczności. Wynika najczęściej ze złego zarządzania lub braku porozumienia jej uczestników. Może też być następstwem niekonsekwencji w wyznaczaniu celów lub w opracowaniu metod ich osiągnięcia. Czasami bywa wynikiem zaniedbań. Anarchizm jest teorią polityczną dążącą do stworzenia społeczeństwa, w którym jednostki swobodnie współpracują ze sobą jako równe sobie. Jako taki anarchizm zwalcza wszelkie formy hierarchicznej kontroli - czy to przez państwo, czy też przez kapitalistę - zarówno jako szkodliwe dla jednostki i jej odrębności, jak i niepotrzebne.

aparat państwa - system organów państwowych i obsługujących je urzędów oraz instytucji służących centralnemu ośrodkowi decyzji politycznej do prowadzenia bieżącej polityki państwa i kierowania życiem zbiorowym ludzi.

arbitraż międzynarodowy - instytucja prawa międzynarodowego publicznego określająca zasady działania międzynarodowego sądownictwa rozjemczego. Celem arbitrażu międzynarodowego jest rozstrzyganie sporów między podmiotami prawa międzynarodowego (przede wszystkim między państwami) przez pochodzących z wyboru sędziów i poddanie się ich wyrokowi. Każda ze stron powołuje 2 arbitrów z listy przechowywanej w Hadze (siedziba Trybunału).

autonomia polityczna - zasada ograniczenia zakresu ingerencji władz państwa w sferę praw zastrzeżonych do kompetencji organów wyłanianych przez mniejszości polityczne.

bezpieczeństwo ekologiczne - jest to proces eliminacji niekorzystnego wpływu zmian na biosferę i antroposferę dokonywanych w przyrodzie w skutek rozwoju cywilizacji oraz zapewnienie takiej integracji na środowisko aby jego stan się nie pogorszył, a jednocześnie zagwarantowane zostały podstawy przyrodniczego funkcjonowania ekosystemów przy użyciu różnorodnych środków, zgodnych z zasadami współżycia wewnątrz państw oraz społeczności międzynarodowej

biurokracja - grupa profesjonalnych urzędników zorganizowanych w formie hierarchicznej piramidy, którzy mają do wypełnienia racjonalne funkcje w warunkach istnienia uniwersalnych i sformalizowanych zasad i procedur postępowania.

budżet - okresowy (np. roczny) plan wydatków i dochodów państwa lub wspólnoty samorządowej. Centralna instytucje systemu finansów publicznych, obejmującego zasady i instytucje gromadzenia i rozdzielania zasobów pieniężnych przeznaczonych na zaspokajanie potrzeb zbiorowych.

burmistrz - w okresie staropolskim urzędnik stojący na czele rady miejskiej, wybierany przez tę radę, obecnie przewodniczący zarządu gminy miejskiej (w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców przewodniczącym jest prezydent miasta, natomiast na terenach wiejskich jego odpowiednikiem jest wójt). Burmistrz wybierany jest przez radę gminy w głosowaniu tajnym, bezwzględną większością głosów ustawowego składu rady, może zostać odwołany na skutek nie udzielenia absolutorium zarządowi lub na wniosek ustawowego składu rady większością 2/3 głosów w głosowaniu tajnym. Do obowiązków burmistrza należy: organizowanie prac zarządu, zajmowanie się szeroko rozumianymi problemami gminy, reprezentowanie jej na zewnątrz, wydawanie w trybie przewidzianym w kodeksie postępowania administracyjnego indywidualnych decyzji administracyjnych. W latach 1945-1950 wybierany przez miejską radę narodową, potem urząd zawieszono. Powołany ponownie ustawą z 1990 roku.

CEFTA - Umowa o współpracy ekonomicznej podpisana się przez Czechy, Węgry, Polskę, Słowację, a później przez Słowenię, Rumunię, Chorwację. CEFTA czyli Środkowoeuropejska Umowa o Wolnym Handlu (Central European Free Trade Agreement) ma w swym zasięgu prawie 90 milion ludzi. Obszar CEFTA rozciąga się od Bałtyku po Morza Adriatyckie i Czarne. CEFTA poprzez gospodarki rynkowe i nieustanny rozwój państw jej członków, dąży do większego dobrobytu obywateli, poszanowania i stania na straży praw człowieka, demokracji i wszechstronnego systemu, który w wielu z tych krajów, już na poziomie porównywalnym do państw z rozwiniętymi gospodarkami rynkowymi. Rozwój wolnego rynku powoduje, że gospodarki państw stają się coraz bardziej konkurencyjne dla wysoko rozwiniętych. Kraje CEFTA charakteryzują się wysokim wzrostem gospodarczym (wspomaganym przez inwestycje zagraniczne). Podstawowe znaczenie CEFTA leży jednak w lepszej współpracy między krajami, które są usytuowane geograficznie blisko siebie. Z ekonomicznego punktu widzenia cieszą się dobrze rozwiniętymi wewnętrznymi relacjami i są połączone tradycyjną ekonomiczną współpracą. Rozwój i liberalizacja handlu przynosi nowe korzyści dla rozwoju gospodarczego tych państw.

cel polityczny - idealne wyobrażenie wyniku działania w sferze wzajemnych oddziaływań pomiędzy dużymi grupami społecznymi, organizacjami politycznymi, elitami, ośrodkami decyzji politycznych i jednostkami, które dotyczą utrwalania, modyfikacji bądź zmiany podmiotów i mechanizmów sprawowania władzy politycznej i państwowej.

centralizacja - sposób dystrybucji władzy prowadzący do koncentracji uprawnień decyzyjnych w rękach organów centralnych i równoczesne ograniczenie kompetencji niższych szczebli struktury organizacyjnej np. samorządu terytorialnego. Może spowodować np. zanik aktywności i samodzielności członków danej społeczności i ograniczyć możliwości ich działania do roli wykonawczej; rozbudowanie administracji, zwiększenie biurokracji. Zaletą centralizacji jest ułatwione kierowanie daną strukturą np. państwem w sytuacjach zagrożeń, konfliktów i kryzysów politycznych. System demokratyczny dąży do ograniczania centralizmu w kierowaniu państwem.

cybernetyka społeczna - nauka o procesach, celach i metodach sterowania społeczeństwem. Stosując metody matematyczne i statystyczne oraz analizę jakościową zachowań społecznych różnorakich podmiotów, c. s. dąży do określenia możliwości, warunków i skutecznych sposobów sterowania zjawiskami i procesami społecznymi. Interdyscyplinarny charakter cybernetyki społecznej polega na wykorzystaniu i integrowaniu dorobku c. ogólnej oraz dorobku takich nauk społecznych jak: socjologia, psychologia społeczna, -> politologia, prawoznawstwo, ekonomia itp. Jest związana także z teorią procesów informacyjnych w społeczeństwie, na nich bowiem opierają się w dużej mierze mechanizmy sterowania społecznego.

decentralizacja - proces przenoszenia uprawnień decyzyjnych z naczelnych ośrodków kierowniczych na organy podległe. Zachodzi w zorganizowanych strukturach (np. państwie, przedsiębiorstwie). Decentralizacja w państwie sprzyja procesom demokratyzacji ze względu na rozszerzenie wpływu społeczności lokalnych na sprawy publiczne. W warunkach demokracji najczęściej oznacza przekazanie uprawnień ze szczebla administracji rządowej na szczebel samorządu terytorialnego, którego samodzielność i uprawnienia są ustawowo zagwarantowane. Warunki decentralizacji:

bezpośrednie wybory rad lokalnych (gminnych);

odpowiedzialność lokalnej władzy wykonawczej (zarządu gminy) przed odpowiednią władzą legislacyjną (rada gminy);

kontrola władzy wykonawczej nad lokalną administracją (urzędem gminy);

samodzielność finansowa ośrodków samorządowych.

decyzja polityczna - świadomy i ukierunkowany akt nielosowego, nieprzypadkowego wyboru jednego działania ze zbioru działań politycznych lub powstrzymania się od działania.

delegacja ustawowa - przeniesienie przez pewien organ władzy państwowej, prawa do wykonywania części jego kompetencji na inny organ. Zgodnie z art. 92 Konstytucji RP, delegację ustawową może uzyskać wyłącznie organ wskazany w konstytucji, zalicza się do nich: Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, Minister kierujący działem administracji rządowej, Przewodniczący komitetu wchodzącego w skład Rady Ministrów, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

dekoncentracja władzy - formalny lub nieformalny podział kompetencji władczych pomiędzy kilka instytucji, ośrodków decyzyjnych funkcjonujących na różnych szczeblach organizacji (centralnym, regionalnym, lokalnym). Klasycznym przejawem dekoncentracją władzy jest stosowanie zasady Monteskiusza, trójpodziału władz na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą.

demagogia - oddziaływanie na nastroje i odczucia polityczne u osób niezorientowanych rozbudzające w nich pozytywne emocje pochlebstwami, obietnicami bez pokrycia itp.; działanie dla poklasku, łatwego efektu, dużej i szybkiej popularności

demokracja - jedna z centralnych kategorii myśli politycznej i teorii polityki. Występuje w wielu znaczeniach. Najogólniej biorąc, słowo "demokracja" wskazuje na źródło i piastuna władzy politycznej, na procedury podejmowania decyzji, na sposób legitymizowania władzy oraz na ograniczenia, którym podlegają rządzący. Pierwotnym elementem jest tu oznaczenie podmiotu władzy, który stanowi nie dowolnie wyróżniona grupa społeczna czy jednostka, tylko lud, rozumiany jako zorganizowana zbiorowość wszystkich obywateli, ustanawiająca wiążące wszystkich prawa i egzekwująca ich wykonanie. W demokracji dostęp do rządów nie jest uzależniony od dysponowania jakąś szczególną cechą (np. urodzeniem, bogactwem), zaś "nabycie" władzy następuje w drodze szczególnych procedur (np. wybory, losowanie itp.)).

dogmatyzm - stanowisko bezkrytycznego przyjmowania danych twierdzeń jako prawdy, bez weryfikacji i poddawania w wątpliwość, na zasadzie wiary, postawa charakteryzująca się bezkrytycznym, bezdyskusyjnym przyjmowaniem tez, twierdzeń, osądów, bezkrytyczne uznawanie pewnych tez, ustaleń za dogmaty, prawdy ostateczne, uznanie dotychczasowej doktryny politycznej za jedyną słuszną i odrzucanie nowych tendencji.

doktryna - ogół spójnych poglądów, założeń, twierdzeń i przekonań, będących podstawą koncepcji, np. naukowej, religijnej, gospodarczej, politycznej itp.; doktryna polityczna - wynikający z danej ideologii, uporządkowany zespół teoretycznych poglądów (np. partii politycznych) dotyczących życia politycznego, społeczeństwa i państwa, zawierający wskazania praktyczne (metody) realizacji tych poglądów, a także zagadnienia z zakresu władzy, prawa, ustroju państwa

elektorat - ogół wyborców wyposażonych w prawo uczestniczenia w akcie głosowania, którego celem jest wyłonienie obieralnych organów uprawnionych do podejmowania wiążących rozstrzygnięć prawnych i politycznych.

ekokonwersja długów - zamiana spłaty długów wobec wierzycieli (państw, instytucji lub osób prywatnych) zagranicznych na inwestycje związane z ochroną środowiska przyrodniczego realizowane z pieniędzy dłużnika.

EFTA - Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, European Free Trade Association, unia celna państw europejskich, utworzona w 1960 z inspiracji brytyjskiej tzw. Konwencją Sztokholmską. Do grona państw założycieli należały: Austria, Dania, Finlandia, Lichtenstein, Islandia, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Szwajcaria, Wielka Brytania. W swych pierwotnych założeniach miała stanowić alternatywę dla uwikłanej w spory polityczne EWG. Celem krajów tworzących EFTA było utworzenie strefy wolnego handlu (zniesienie ceł wewnętrznych) w obrocie towarami przemysłowymi, doprowadzenie do wzrostu produkcji, możliwie pełnego zatrudnienia oraz rozwój handlu światowego opartego na zasadach uczciwej konkurencji. Pomysłodawcą projektu była Wielka Brytania, która pozostała początkowo poza EWG i obawiała się utraty swej mocnej pozycji w gospodarce europejskiej. W 1970 do EFTA przystąpiła Islandia, w 1986 Finlandia, a w 1991 Liechtenstein. W 1977 EFTA podpisała porozumienie z EWG zezwalające na swobodną wymianę towarów przemysłowych. W miarę wstępowania do Wspólnot, poszczególni członkowie stowarzyszenia opuszczali jego szeregi (1972 Wielka Brytania i Dania, 1986 Portugalia, 1995 Austria, Finlandia i Szwecja), wskutek czego traciło ono coraz bardziej na realnym znaczeniu w gospodarce europejskiej. EFTA nigdy nie stało się konkurencją dla EWG i nie nabrało dużego znaczenia gospodarczego. Za przyczynę tego faktu uznaje się dysproporcje w ekonomicznym rozwoju jego członków, rozbicie geograficzne oraz atrakcyjność gospodarczą EWG. Obecnie członkami EFTA są: Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria. Najwyższym organem EFTA jest Rada, pracami wykonawczymi kieruje 10 komitetów. Stowarzyszenie posiada także komitet doradczy i parlamentarny. Kraje EFTA, mimo utworzenia odrębnej organizacji, ciągle współpracowały blisko z krajami Wspólnot, czego efektem było powstanie Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG).

ekstremizm polityczny - zespół poglądów, koncepcji, idei, postulatów i żądań o różnym poziomie spójności wewnętrznej czy też komplementarności, oraz związanych z nimi zachowań, charakteryzujący się skrajnością w stosunku do istniejącego układu sił politycznych.

elita finansowa - kategoria osób znajdujących się najwyżej w hierarchii finansowej, mająca realny wpływ na kształtowanie postaw i idei w społeczeństwie. Jest to zazwyczaj mała grupa, która ukształtowała się wewnątrz dużych grup społecznych, zespół ludzi wyróżniających się pozycją finansową;

elita polityczna - rządząca, kategoria osób znajdujących się najwyżej w hierarchii politycznej, mająca realny wpływ na kształtowanie postaw i idei w społeczeństwie. Jest to zazwyczaj mała grupa, która ukształtowała się wewnątrz dużych grup społecznych, klasa polityczna, zespół ludzi wyróżniających się zaangażowaniem w politykę w swoim otoczeniu, gremia przywódcze wyróżniane czy wyłaniane spośród mas ludzkich danego społeczeństwa poprzez różnego rodzaju selekcje społeczne.

etatyzm - doktryna przewidująca konieczność interwencji państwa w sprawy ekonomiczne, społeczne i polityczne.

Europejska Konwencja Praw Człowieka i Obywatela - oficjalna nazwa Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, jeden z trzech, obok amerykańskiego i afrykańskiego, regionalnych systemów ochrony praw człowieka zatwierdzony przez Radę Europy 1950 r. w Rzymie, weszła w życie w 1953 r. (przez Polskę ratyfikowana w 1992 r.). Zawiera 26 praw i wolności, które zostały uzupełnione przez 10 protokołów dodatkowych, ostatni z 1992 r. Gwarantuje: prawo do życia, wolności i nietykalności osobistej, ochronę korespondencji i mieszkania, wolność sumienia i wyznania, wolność przekonań i publikacji, wolność zgromadzeń i zrzeszeń. Zapewnia prawo do małżeństwa i założenia rodziny. Zatwierdza prawo poszanowania życia prywatnego, rodzinnego oraz prawo poszanowania mienia i nauki. Zapewnia wolność wyborów, swobodę przemieszczania się, prawo opuszczenia swojego kraju (przy zakazie wydalania). Wprowadza zakaz tortur, niewolnictwa, pracy przymusowej i obowiązkowej, zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców. Znosi karę śmierci. W zakresie sądownictwa zapewnia niezawisłość sądów i orzekanie na zasadzie domniemania niewinności. Realizuje zasadę nie działania prawa wstecz. Gwarantuje prawo do obrony oraz prawo do odwołania się od każdego orzeczenia w sprawie karnej i odszkodowania za niesłuszne skazanie. Sankcjonuje zakaz ponownego sądzenia za to samo przestępstwo. Konwencja dopuszcza możliwość ograniczenia niektórych praw w określonych sytuacjach, zawieszenie praw następuje w wypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa zagrażającego egzystencji narodu (art. 15). Nie można natomiast ani ograniczyć, ani tym bardziej zawiesić praw do: życia, niestosowania tortur i zasady nie działania prawa wstecz. W celu ochrony praw zawartych w Konwencji powołano instytucję skargi indywidualnej i państwowej. Skargi są składane do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, która po nieskutecznym przeprowadzeniu działań mediacyjnych przekazuje je na forum Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu lub przedstawia je Komitetowi Ministrów (głównie organowi politycznemu Rady Europy).

euroregiony - zinstytucjonalizowane formy współpracy transgranicznej, oparte na porozumieniach jednostek samorządu terytorialnego (lokalnych i regionalnych). Celem euroregionów jest rozwój współpracy gospodarczej, rozbudowa infrastruktury, ochrona środowiska, turystyka i działalność kulturalno-edukacyjna. Zasady ich działalności ustaliła Europejska Konwencja Współpracy Transgranicznej Między Władzami i Wspólnotami Terytorialnymi, podpisana w Madrycie 21 maja 1980. Poza ramami prawnymi załączone są do niej gotowe projekty umów transgranicznych. Historia euroregionów sięga jednak znacznie dalej, najstarsze powstawały już w latach pięćdziesiątych, jak np. niemiecko-francusko-luksemburski euroregion „Saar-Loir-Lux”. Ich działalność finansowana jest ze środków Unii poprzez rożne programy wspomagające. Obszary takie tworzy się dla rozwoju często marginalnie traktowanych terenów przygranicznych, chodzi tu o: rozwój gospodarczy, wspólną ochronę środowiska naturalnego, budowę ponadgranicznej infrastruktury służącej wszystkim stronom obszaru, wsparcie turystyki i ruchu granicznego, wymianę w sferze kultury i oświaty (np. organizacja spotkań i festiwali, prowadzenie specjalnych szkół propagujących nauczanie języka sąsiada), rozwijanie połączeń komunikacyjnych, a także intensywny rozwój kontaktów międzyludzkich.

federacja - forma organizacji państwa, rodzaj podziału władz i metoda zorganizowania procesu decyzyjnego w ramach wspólnoty politycznej polegająca na rozdzieleniu konstytucyjnych i politycznych uprawnień pomiędzy władzę centralną oraz władzę regionalne w taki sposób, iż każda z nich jest odpowiedzialna za realizację określonych zadań przy wykorzystaniu instytucji i zasobów pozostających w jej dyspozycji. Federacja jest z jednej strony formą segmentacji wspólnoty politycznej, czego wyrazem jest zasada, że władze centralna i regionalna wykonują swe uprawnienia jako niezależne podmioty, a z drugiej strony - zawarte są w niej mechanizmy integracyjne umożliwiające koordynowanie działalności, przy zachowaniu przez każdy podmiot politycznej integralności.

frakcja polityczna - zorganizowana i zdyscyplinowana grupa ludzi, wyodrębniona w ramach szerszego organizmu politycznego, która jednak nie zerwała z nim organizacyjnych powiązań. Grupa taka jest świadoma swej odrębności, która wynika z akceptowania innych idei, realizowania innych celów lub odmiennego stylu działania politycznego.

gabinet - termin używany na określenie ciała, zwoływanego przez prezydenta lub premiera, którzy kierują jego pracami, w skład którego wchodzą politycy o najwyższym szczeblu w państwie, spotykający się aby decydować o zasadniczych kierunkach polityki państwa.

globalizacja - jest to przyspieszenie trwającego już od dawna umiędzynarodowienia procesu gospodarowania i scalania gospodarek, przejawiającego się w dynamicznym wzroście obrotów handlowych, przepływów kapitałowych i usługowych, będących efektem rosnących tendencji do traktowania świata jako rynku zbytu,. W ekologii zaznacza się przyspieszonym zużywaniem nieodwracalnych zasobów naturalnych, barier pojemności asymilacyjnej środowiska. Przyczynia się do tego intensyfikacja handlu międzynarodowego i wzrost znaczenia korporacji transgranicznych.

grupa interesu - organizacja posiadająca formalną strukturę oraz wspólne cele, która dąży do wywierania wpływu na proces formułowania i wprowadzania w życie polityki państwa. Grupa interesu dąży do stworzenia powiązań z podmiotami odpowiedzialnymi za przebieg państwowego procesu podejmowania decyzji.

Grupa Wyszehradzka - regionalne porozumienie oparte na podpisanej w 1991 r. deklaracji o współpracy Polski, Węgier, Czechosłowacji w celu dążenia do integracji europejskiej. Nazwa wywodzi się od węgierskiego miasta Wyszehrad, gdzie odbyło się spotkanie prezydentów Czechosłowacji, Polski i Węgier. Określana wówczas jako Trójkąt Wyszehradzki, po rozpadzie Czechosłowacji przyjęto obowiązującą do dziś nazwę. Grupa Wyszehradzka stanowi forum konsultacji w zakresie polityki zagranicznej i transgranicznej współpracy. Spowolnienie procesu integracyjnego z UE doprowadziło do podpisania Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (CEFTA), które weszło w życie w 1993 r. i zaczęło przynosić efekty w wymianie gospodarczej, tworzeniu wolnego rynku, poszerzyło się także o nowe państwa. Państwa wyszehradzkie uważane były do połowy lat 90. za jedne z najbardziej dynamicznie reformujących się politycznie i gospodarczo spośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej (później za takie zaczęto traktować również Słowenię i Estonię). Kontakty pomiędzy państwami utrzymywane są poprzez organizowanie nieregularnych spotkań na różnych szczeblach.

ideologia - zbiór wartości i zasad postępowania odniesionych do sfery stosunków politycznych. I. jest moralnym i intelektualnym podłożem zbiorowego działania politycznego. I. wyrasta z krytyki istniejącego ładu społecznego i przedstawia równocześnie wizję pożądanego obrazu świata. Zasadniczą funkcją ideologii jest kształtowanie grupowej świadomości politycznej na bazie zaspokojenia grupowych interesów politycznych oraz mobilizowanie do zespołowej akcji politycznej.

inicjatywa ludowa - forma demokracji bezpośredniej, na mocy której określona liczba obywateli może zainicjować postępowanie ustawodawcze lub procedurę zmiany konstytucji. Instytucję ludowej inicjatywy ustawodawczej wprowadza konstytucja RP z 1997 r., polega na złożeniu projektu ustawy przez grupę co najmniej 100 tys. obywateli, którzy posiadają czynne prawo wyborcze do sejmu. Prawo ustawodawczej inicjatywy obywatelskiej nie może dotyczyć spraw, które zastały zastrzeżone do wyłącznej inicjatywy innych organów

instytucja polityczna - każdy zorganizowany aktor polityczny, np. państwo i jego organy (np. parlament, rząd, sąd), partia polityczna, związek zawodowy czy organizacje samorządu terytorialnego (np. rada gminy, zarząd gminy). Ich działalność i przynależność do niej określone są przepisami prawa lub normami statutowymi danej organizacji. To wyodrębniony zespół osób dysponujący zasobami organizacyjnymi oraz materialnymi umożliwiającymi uczestnictwo w życiu politycznym.

interes polityczny - świadome pragnienie skierowania polityki publicznej, względnie poszczególnych decyzji dotyczących rozdziału wartości politycznych w konkretnym kierunku, oznacza więc on wyrażenie zainteresowania określonym celem oraz dążenie do jego osiągnięcia, co ma przynieść określone korzyści.

interpelacja - wystąpienie w parlamencie deputowanego skierowane pod adresem rządu lub jego członka domagające się publicznego zajęcia stanowiska w sprawie wskazanej w interpelacji.

interwencjonizm państwowy - koncepcja przewidująca zastosowanie szeregu instrumentów umożliwiających państwu bezpośrednią realizację idei planowania i kontroli ekonomii.

jurysdykcja - uprawnienie konkretnego organu państwa do rozstrzygania kwestii - przedmiotu sporu - przez ustalenie i ocenę faktów oraz ich prawnych konsekwencji; obszar, na jaki rozciągają się kompetencje określonej instancji sądowniczej.

klauzula najwyższego uprzywilejowania - klauzula stosowana w umowach międzynarodowych, na podstawie której dany kraj zobowiązuje się do traktowania innego państwa w sposób nie gorszy niż jakikolwiek najbardziej uprzywilejowany kraj. Dotyczy ona głównie ceł, przepisów o eksporcie i imporcie towarów oraz innych narzędzi służących ochronie własnego rynku wobec krajów trzecich. Klauzula największego uprzywilejowania obowiązuje wszystkich członków Światowej Organizacji Handlu (WTO)

konfederacja - związek państw, zrzeszenie utworzone przez jeden lub kilka stanów lub przez miasta dla osiągnięcia określonych celów, mający istnieć do chwili osiągnięcia tego celu. W Polsce konfederacja pojawiła się na przełomie XIII i XIV w., początkowo organizowana przez miasto (Hanza, Związek Reński).

konsensualizm - unikanie stosowania konfrontacji i brutalnych działań w polityce oraz dążeniu do wypracowywania wspólnych platform politycznych, stanowiących zaplecze dla wspólnych przedsięwzięć legislacyjnych i administracyjnych, podział, ograniczenie i rozproszenie władzy.

konsensus polityczny - porozumienie, ustalenie rozwiązania kompromisowego; zgodność opinii, zeznań, dowodów itp.

konstytucja - ogół zasad prawnych odnoszących się do reżimu politycznego. Najczęściej traktuje się konstytucję jako akt prawny o szczególnym znaczeniu, określający przede wszystkim zasady organizacji i funkcjonowania aparatu państwa oraz podstawowe prawa i wolności obywatelskie.

legitymacja - urzędowe upoważnienie lub stwierdzenie czegoś, legitymacja procesowa - uprawnienie kogoś do występowania jako strony w procesie cywilnym. Legitymacja wyborcza - pozwala partii na przejęcie władzy politycznej w państwie.

legitymizacja - atrybut władzy politycznej wyrażający uprawnienie rządzących do podejmowania wiążących decyzji przy równoczesnej aprobacie rządzonych. Także proces uzyskiwania aprobaty rządzących dla reguł nabycia i sprawowania władzy oraz dla instytucji i osób ją sprawujących.

mandat przedstawicielski - upoważnienie do działania w imieniu wyborcy udzielone aktem wyborczym posłowi, senatorowi lub radnemu. Obejmuje prawo do przedstawiania opinii i głosowania nad kwestiami będącymi przedmiotem debaty i dyskusji w parlamencie lub innym organie przedstawicielskim.

makdonaldyzacja - jest to proces polegający na propagowaniu wzorców konsumpcji i życia opartych na nadmiernym zużyciu produktów i zasobów oraz tworzeniu sztucznych potrzeb, co gwałtownie zwiększa presję na środowisko przyrodnicze.

NATO - North Atlantic Treaty Organization, Pakt Północnoatlantycki, sojusz polityczno-wojskowy państw Europy Zachodniej, Stanów Zjednoczonych i Kanady powołany w Waszyngtonie 4 kwietnia 1949. Na podstawie uchwalonej przez Senat amerykański w czerwcu 1948 tzw. rezolucji Vandenberga, która wzywała do tworzenia bloków militarnych w celu zapobiegania sowieckiemu zagrożeniu. Układ podpisało 12 państw: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Wielka Brytania, Włochy, a także Kanada i Stany Zjednoczone. 18 lutego 1952 r. do Paktu przystąpiły Grecja i Turcja, 5 maja 1955 r. przyjęto RFN, natomiast w 1982 r. Hiszpanię. W lipcu 1966 r. Francja opuściła wojskowe struktury Paktu, pozostając jedynie w strukturach politycznych. Grecja wycofała się ze struktur wojskowych po kryzysie cypryjskim w 1974 r., powróciła jednak do nich w 1980 r.. Konsekwencją podpisania Paktu było zerwanie przez Stany Zjednoczone z polityką izolacjonizmu. Zgodnie z 51 artykułem Karty Narodów Zjednoczonych, na który powołują się sygnatariusze, układ ma charakter obronny. Treść jego przewiduje wzajemną pomoc wojskową na wypadek ataku na jednego z uczestników porozumienia, traktując ją jako wspólną obronę. Siedzibą władz NATO były kolejno Londyn (do 1952 r.) i Paryż (do 1966 r.), następnie Bruksela. Najwyższym i jedynym organem statutowym jest Rada Atlantycka, która ustanawia inne organy i ustala ich kompetencje. Zbiera się kilka razy w roku na szczeblu ministerialnym, ale praktycznie obraduje stale w osobach stałych przedstawicieli w randze ambasadorów. Pracami Rady kieruje Sekretarz Generalny. Najwyższym organem wojskowym jest Komitet Wojskowy, w skład którego wchodzą szefowie sztabów wszystkich państw członkowskich oprócz Islandii. Polska, Czechy i Węgry zostały członkami NATO 12 marca 1999 r. Pierwszą samodzielną akcją zbrojną NATO była interwencja w Kosowie (24 marzec 1999 - 10 czerwiec 1999). W dniu 29 marca 2004 r. członkami NATO zostają: Bułgaria, Estonia, Łotwa, Litwa, Rumunia, Słowacja i Słowenia.

neokolonializm ekologiczny - jest to proces wykorzystywania przez państwa dominujące na arenie międzynarodowej, a także korporacje transnarodowe, zasobów i możliwości asymilacyjnych środowiska państw ubogich - peryferyjnych. Polega on na wykorzystaniu pojemności asymilacyjnej środowiska krajów rozwijających się, jak też rabunkowej eksploatacji przez międzynarodowe koncerny złóż i zasobów naturalnych znajdujących się na obszarze państw słabo rozwiniętych.

norma polityczna - 1. reguła działania odnosząca się do działania politycznego np. wskazuje na sposób działania jednostek, grup oraz instytucji uczestniczących w życiu politycznym. 2. reguła postępowania politycznego ustalona przez organizację polityczną i wiążąca jej członków.

obywatelstwo - stosunek prawny łączący jednostkę z państwem. Składają się nań prawa przynależne jednostce oraz jej obowiązki wobec państwa. Sposób nabycia i utraty o. oraz treść wypełniających je obowiązków i praw jest sprawą wewnętrzną każdego państwa.

opinia publiczna - zmienna forma świadomości dużych grup społecznych, wyrażana w formie ocen, sądów, dotyczących kwestii istotnych dla systemu politycznego i stosunków pomiędzy rządzącymi i rządzonymi. Warunkiem niezbędnym dla stwierdzenia istnienia bądź nie istnienia opinii publicznej jest stworzenie możliwości artykulacji owych opinii przez system polityczny i możliwość jej realizacji.

opozycja polityczna - ugrupowania polityczne, w tym także partie polityczne, które w mniej lub bardziej zorganizowany sposób, wykorzystując zarówno konstytucyjnie dopuszczalne, jak i niekonwencjonalne metody prowadzenia rywalizacji politycznej dążą do przejęcia bądź zmiany władzy państwowej.

pacyfizm - ruch społeczny i polityczny dążący do wyeliminowania wojny i przemocy jako sposobu rozstrzygania konfliktów wewnętrznych i międzynarodowych, potępiający wszelkie wojny (a także przygotowania do nich) bez względu na ich przyczyny. Pierwsze organizacje pacyfistyczne powstały w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii po zakończeniu krwawych wojen napoleońskich.

państwo - w najszerszym rozumieniu politologicznym, typ wspólnoty politycznej obejmującej zespół norm politycznych oraz zbiorowość społeczną obejmującą określony obszar terytorialny i podporządkowaną jednemu ośrodkowi suwerennej władzy politycznej.

podmiotowość polityczna - właściwość grup społecznych i jednostek, polegająca na zdolności podejmowania świadomych samodzielnych (suwerennych), racjonalnych i celowych działań realizujących ich potrzeby i interesy poprzez udział i/lub wpływanie na procesy sprawowania władzy politycznej.

polityk - osoba trwale uczestnicząca w podejmowaniu strategicznych i taktycznych decyzji politycznych, poprzez bezpośredni udział w formalnych i/lub nieformalnych gremiach decyzyjnych bądź poprzez wywieranie wpływu na te gremia.

polityka - wieloznaczne pojęcie definiowane w różnych orientacjach teoretyczno-metodologicznych politologii. W orientacji formalno-prawnej przez politykę rozumie się działalność instytucji państwowych. W podejściu behawioralnym polityka określana jest w kategoriach władzy, wpływu i konfliktów w różnych płaszczyznach życia społecznego. W orientacji funkcjonalnej polityka rozumiana jest jako funkcja systemu społecznego, zapewniająca jego rozwój poprzez: rozwiązywanie konfliktów, wytwarzanie decyzji regulujących w autorytatywny sposób rozdział dóbr, artykulację interesów, agregacje i selekcję interesów, socjalizację polityczną, komunikację polityczną itp. W/g podejścia racjonalnego polityka jest to podejmowanie decyzji w ramach procesu sprawowania władzy i gry o władze, w którym biorą udział różnorakie podmioty. Stanowisko postbehawioralne ujmuje politykę jako rozwiązywanie problemów społecznych, wynikających z deficytu dóbr i powodujących deprawację jednostek i grup społecznych, polityka jest więc swoistą służbą społeczną, dążącą do zmniejszania ograniczeń w zaspokajaniu potrzeb

populizm ­- forma myśli politycznych i ruchów społecznych głosząca chwytliwe, łatwo trafiające do przekonania hasła polityczne, ekonomiczne i społeczne, mające na celu szybkie zjednanie poparcia społecznego i zdobycie władzy. Populizm odwołuje się do emocji odbiorców, ich tęsknoty do rozwiązywania trudnych problemów w prosty sposób, zgodnie z ich oczekiwaniami. Populizm polega na schlebianiu określonym grupom, stwarzaniu pozorów utożsamiania się z tymi, o których poparcie się ubiega, szafowaniu hasłami bez pokrycia. Opiera się na: stereotypie prostego (zwykłego) człowieka z ludu, człowieka pracy, stereotypie ludu rozumianego jako ogół ludzi prostych, a przy tym skrzywdzonych, tj. biednych, wyzyskiwanych ekonomicznie i uciskanych politycznie, na ujmowaniu ludu nie tylko w kategoriach społecznych, ale również w kategoriach religijnych, narodowych i przeciwstawianiu go władzy, elitom oraz grupom obcym (klasowo, wyznaniowo, etnicznie). Następuje idealizacja prostego człowieka i ludu oraz założenie wyższości zdrowego rozsądku, głosu ludu, mądrości życiowej zwykłych ludzi, „instynktu mas” nad pojęciami i ideami abstrakcyjnymi. Realizacja tych założeń następuje poprzez manipulacje, przekłamania i niedopowiedzenia, stosowane w środkach masowego przekazu lub na wiecach, demonstracjach, protestach.

precedens - zasada lub reguła prawna stworzona przez sąd obowiązująca we wszystkich sprawach podobnych rozstrzyganych w przyszłości. Rozstrzygnięcie jakiejś sprawy lub zdarzenie, które służy jako uzasadnienie do podjęcia odpowiedniej decyzji. Rozstrzygnięcie, które nie ma uzasadnienia w obowiązujących przepisach prawa, ale ma moc wiążącą w odniesieniu do przyszłych podobnych rozstrzygnięć. Precedens stosowany jest w tzw. systemach prawa precedensowego w państwach anglosaskich (np. w Wielkiej Brytanii, USA, Irlandii, Kanadzie). Tamtejsze sądy, wydając orzeczenie w danej sprawie, powołują się na wcześniejsze orzeczenia dotyczące sprawy tej samej kategorii lub podobnej.

propaganda polityczna - celowe, realizowane poprzez metody perswazji i manipulacji emocjonalno-intelektualne oddziaływania na świadomość jednostek i grup społecznych w celu ich modyfikacji i ewentualnej zmiany ich postaw politycznych i zachowań politycznych, zgodnie z interesami podmiotów polityki i władzy politycznej.

racja stanu - nadrzędny interes państwowy, wyższość interesu państwa nad innymi interesami i normami, wspólny dla większości obywateli i organizacji działających w państwie. Ma charakter długofalowy i wynika z sytuacji międzynarodowej państwa. Charakterystyczne cechy racji stanu: suwerenność, niepodległość i integralność terytorialna, ochrona bezpieczeństwa państwa, narodowej tożsamości, możliwości rozwojowych kraju. Racji stanu służy polityka zagraniczna, dobór sojuszników, koordynacja poczynań wszystkich organów państwa i uzyskiwanie akceptacji ze strony obywateli. W państwie demokratycznym racja stanu może uzasadniać konsensus obozu rządzącego i opozycji co do pewnych wspólnych wartości, celów i działań, oparty na przekonaniu, iż spory w tym zakresie mogłyby zagrażać państwu.

referendum - głosowanie ludowe, jedna z form demokracji bezpośredniej, polega na powszechnym głosowaniu obywateli posiadających czynne prawo wyborcze. Podczas referendum obywatele udzielają pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na pytania zadane przez organ zarządzający referendum. Rozróżnia się następujące rodzaje referendów:

a) w zależności czy prawo nakazuje przeprowadzenie referendum w sprawie - obligatoryjne, jeśli władze państwowe są zobowiązane do jego przeprowadzenia i fakultatywne, gdy prawo dopuszcza, ale nie nakazuje jego przeprowadzenia,

b) w zależności od sposobu związania władz państwowych wynikami referendum - wiążące, gdy wynik zobowiązuje organy państwa do przeprowadzenia zmian oraz konsultatywne, gdy organy państwa nie są zmuszone realizować zwycięskiej opcji referendalnej,

c) w zależności od zasięgu terytorialnego referendum może być ogólnokrajowe lub lokalne.

Przedmiotem referendum może być akceptacja aktu prawnego o doniosłym znaczeniu (konstytucji, ważnej społecznie ustawy), podjęcie określonej decyzji państwowej (np. przystąpienie do organizacji międzynarodowej) lub poparcie dla danej osoby lub ugrupowania (zwane plebiscytem). Specyficzne referendum zwane plebiscytem występuje również w prawie międzynarodowym, przy jego użyciu ludność danego terytorium określa przynależność państwową zamieszkiwanego przez siebie terytorium.

społeczeństwo obywatelskie - społeczeństwo, w którym zespół instytucji oraz różnego typu dobrowolnych, spontanicznych organizacji, związków i stowarzyszeń jest podstawą samodzielnego, wolnego od ingerencji państwa rozwoju obywateli, a zarazem stanowi wyraz ich własnej aktywności, inicjatyw i potrzeb.

ślad ekologiczny - jest to wskaźnik definiowany jako całkowita ilość produktywnej powierzchni Ziemi (wliczając w to morza) niezbędna do zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych danej populacji oraz możliwych do przetworzenia odpadów przez nią produkowanych.

władza polityczna - wieloznaczne pojęcie definiowane w kategoriach: a) behawioralnych - jako szczególne zachowania modyfikujące zachowania innych ludzi. b) teologicznych - jako realizacja przyjętych celów i wytwarzanie oczekiwanych skutków. c) instrumentalnych - jako możliwość stosowania szczególnych środków, zwłaszcza przemocy. d) wpływu- jako możliwość oddziaływania na ludzi w celu spowodowania pożądanych zachowań.

umowa międzynarodowa - jest to najważniejszy instrument regulujący stosunki międzynarodowe. Za umowę międzynarodowa uważa się zgodne oświadczenie woli (porozumienie) co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego ( przede wszystkim państw lub organizacji międzynarodowych) regulowane przez prawo międzynarodowe i wywołujące skutki o charakterze międzynarodowym, niezależnie od tego czy jest ujęte w jednym czy też w większej liczbie dokumentów, bez względu na jego nazwę. Z uwagi na zasięg oddziaływania dzieli się na umowy o charakterze: globalnym, regionalnym, oraz dwustronnym. Przyjmuje ona różne nazwy: traktatu, konwencji, protokółu, paktu, statutu lub porozumienia. Nazwa umowy nie ma znaczenia chociaż często wskazuje na jej charakter i zasięg terytorialny.

W ochronie środowiska umowy międzynarodowe o charakterze globalnym przyjmują najczęściej nazwę konwencji, zaś dodatkowe umowy precyzujące lub rozwijające pewne ich zapisy określa się mianem protokołów. Zazwyczaj stronami takich protokołów mogą być tylko strony macierzystej konwencji. Mogą również występować europejskie konwencje których sygnatariuszami są jedynie państwa członkowskie Rady Europy. Do takich umów należy przede wszystkim Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja Berneńska) oraz Europejska Konwencja Krajobrazowa.

ustrój - pojęcie prawnicze, określające strukturę organizacyjną, kompetencje i określone prawem wzajemne zależności organów państwa.

Literatura

1. Alberski R., Lisicka H. - Polityka ochrony środowiska - Wyd. Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 2002

2. Bar M.. Jendrośka J., - Prawo ochrony środowiska - Centrum Prawa

Ekologicznego - Wrocław 2005

3. Człowiek i jego środowisko- Raport Sekretarza Generalnego ONZ U` Thanta z

26 05 1969 Biuletyn Polskiego Komitetu do spraw UNESCO Numer Specjalny

4. Delorme A. - Wprowadzenie do zagadnień polityki ekologicznej .

Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej. Wrocław 1988

5. Dokumenty Końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych `Środowisko i

Rozwój” Rio de Janerio 3-14 08 1992 roku Szczyt Ziemi Instytut Ochrony

Środowiska Warszawa 1993

6. Górka K., Poskrobko B., Radecki W. - Ochrona środowiska - Problemy

społeczne, ekonomiczne, prawne- PWE Warszawa 1998

7. Jastrzębski L., Ochrona środowiska w PRL. Zagadnienia administracyjne

PWN Warszawa 1993

8 Kozłowski S. - Droga do ekorozwoju PWN Warszawa 1994

9. Kozłowski S.- Ochrona środowiska - Unia Europejska- Polska Wyd. Dom

Wydawniczy Elipsa 2003

10. Lisicka H., - Prawo i polityka w ochronie środowiska -Wyd. Biuro Doradztwa

Ekologicznego Sp z oo Warszawa 2006

11. Łukasik L., Wajda S., (opr.) - Zbiór umów międzynarodowych Polski w

dziedzinie ochrony środowiska. IOŚ Warszawa 1990

12. Łustacz L., - Rola polityki i prawa w kształtowaniu i ochronie środowiska

naturalnego Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa 1974

13. Nasza wspólna przyszłość -Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju PWE Warszawa 1991

14„Okrągły stół” ciągłość, kontynuacja, przełom w kształtowaniu sytuacji

ekologicznej Polski.- Biuletyn Instytutu na Rzecz ekorozwoju nr 1 ,Warszawa

1993

Ocena skuteczności kierunków działania w dziedzinie kształtowania i ochrony

środowiska. Ekspertyza Komitetu „Człowiek i Środowisko” PAN Warszawa

1990

Optymalizacja działań na rzecz ochrony środowiska. Ekspertyza Komitetu

„Człowiek i Środowisko” PAN Warszawa 1990

Papuziński A., - Polityka ekologiczna III RP - Wyd. Akademii Bydgoskiej

Bydgoszcz 2000

Pietraś M., - Zagrożenia ekologiczne a stosunki międzynarodowe. „Stosunki międzynarodowe” t.13 Warszawa 1990,

Pietraś Z.J., Pietraś M., (red) Międzynarodowe bezpieczeństwo ekologiczne. Wyd. UMCS Lublin 1991

Pietraś M. - Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie Wydawnictwo UMCS

Lublin 1996

21. Optymalizacja działań na rzecz ochrony środowiska. Ekspertyza Komitetu

„Człowiek i Środowisko” PAN Warszawa 1990

22. Podolak M.,- Polityka ekologiczna Polski w okresie transformacji- Wyd.

UMCS Lublin 2004

Polityka ekologiczna państwa URM M.P. nr 18 poz. 118 Warszawa 1991

II Polityka ekologiczna państwa. URM Warszawa 2000. [Dokument elektroniczny] dostęp: http;//www. mos.gov.pl/ materiały informacyjne /raporty, opracowania/pol ekoll nowy/

Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju URM Warszawa 2000.dostęp: http;//www. mos.gov.pl/ materiały informacyjne /raporty, opracowania/pol ekoll nowy/

Raport Ligi Ochrony Przyrody o stanie środowiska przyrodniczego w Polsce i zagrożenia zdrowia ludzkiego „Przyroda Polska” 1981 nr 5/6

27. Światowa strategia ochrony przyrody - Liga Ochrony Przyrody Warszawa

1985

Uchwała Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z 10 05 1991 w sprawie polityki ekologicznej MP nr 18 poz. 119

29.Wiąckowski S., -Wybrane zagadnienia ochrony i kształtowania środowiska

przyrodniczego człowieka Warszawa 1989

30 Zięba S., - Historia myśli ekologicznej - Wyd. KUL Lublin 2004

31.Żylicz T., - Polska polityka ochrony środowiska z punktu widzenia ekonomisty.

Ekonomia i Środowisko - 1993 nr 1

Prof. dr hab. Waldemar Martyn

Jest absolwentem Wydziału Rolniczego Akademii Rolniczej w Lublinie z 1971 roku. Związany jest zawodowo z tą uczelnią, w której przeszedł wszystkie szczeble kariery naukowej od asystenta do profesora. Początkowo pracował w Katedrze Gleboznawstwa, następnie w Instytucie Nauk Rolniczych w Zamościu Akademii Rolniczej w Lublinie. W Instytucie pełnił przez okres 10 lat funkcję Dyrektora. Jednocześnie prowadził wykłady zlecone w WSZiA w Zamościu oraz WAT Warszawa. W 2005 roku Minister ENiS powołał prof. dr hab. Waldemara Martyna na Rektora Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Zamościu.

Prowadzi wykłady z zakresu - gleboznawstwa, ochrony środowiska, szczególnych zagrożeń środowiska, prawa ochrony środowiska w Polsce i UE, planowania przestrzennego. Jest autorem ponad 170 publikacji naukowych, w tym drukowanych w różnego rodzaju krajowych i zagranicznych renomowanych czasopismach naukowych.

39

---