Od początku wiersz polski był rymowany. Jednak rym nie jest nieodzownym warunkiem istnienia wiersza(wiersz biały). R. w poezji ma funkcję elementu rytmu.
Rym polega na częściowej lub całkowitej zgodności brzmienia zakończeń wyrazów zajmujących określona pozycje w wersie. Stopień zgodności oraz rozmiar rymujących się cząstek(postać rymu) na przestrzeni wieków ulegały wielu przemianom.
Postaci:
- rym związany z miejscem akcentu(rymują się wyrazy tak samo akcentowane). Kochanowski w oparciu o sposób rymowania w poezji średniowiecznej zbudował rym na podstawie akcentowej rymując wyrazy/ zestroje paroksytoniczne(przedost. s.). U niego jest typowy dla wiersza sylabicznego rym żeński( półtorazgł.).
- rym męski - jednozgł. w wyr. lub zestrojach akcentowanych oksytonicznie (ost.). Wprowadzony począwszy od rozwoju sylabotonizmu (romantyzm). Występuje samodzielnie lub z żeńskimi.
- odpowiedniki rymowe skł. się z więcej niż jednego wyrazu - złożone lub składane. Pojawiają się od Kochan. W wierszu współcz. nadaje zabarw. humorystyczne (zwłaszcza, gdy wymaga transakcentacji - przesunięcia akcentu). Ildefonsie/robią się
- pełny rym - gdy współbrzmienie obejmuje koniec wyrazu+ akcentowaną samogłoskę. Czasem obszar współdźwięczności poszerzony - R. głębokie lub bogate (nisko/ognisko, stopy/stropy)
- rym ubogi - w grupie r. męskich, akcentowana samogł. w wygłosie. Me/ żle, ja/ dwa
- rym gramatyczny - identyczna forma gramatyczna - zajmuje końcówkę lub też rdzenną część wyrazu. Skacze/ płacze, marmuru/ jaszczuru
Niegramatyczny: słyszę/ klawisze, chęć/ pięć
- rym dokładny- u Koch. opiera się na identyczności rymujących cząstek, ale pod wzgl. wymawiania.
- rym oklepany, banalny „konieczność dobrania odpowiedniego wyrazu powoduje zużywanie się pewnych zestawień rymowych”. Nagminnie: jesieni/ksieni, gońca/ słońca.
- rym egzotyczny(obco brzmiący, rzadki) opierany również o wyr polskie, ale zest wbrew potocznej bliskości skojarzeń w święcie/ na kaszlnięcie, muzyka/ kuśtyka
- rym niedokładny - przybliżona tylko zgodność brzmień rymujących cząstek. Zziąbł/głąb . Pozwalają na skojarzenia dźwiękowe. Czasem nie ogranicza się do zakończeń ale wykorzystuje podobieństwa budowy jako całości zakopał/ łopot.
W rymie przybliżonym często asonanse - tożsamość samogłosek- luzem/ strudze, potok/ motor, pojutrze/ kluczem. Konsonans wykorzystuje tożsamość spółgłoskową werk/wrak
Miejsce rymu w wierszu
- końcowe(najczęściej)
- wewnętrzne -> ustabilizowane(po średniówce) i nie ustabilizowane(w dowolnym miejscu wersu)
- rzadko są rymy obejmujące zakończenia początkowych wyrazów kolejnych wersów- o charakterze „sztuczki poetyckiej”
Układy regularne i nieregularne, od najprostszych do kunsztownych.
Układy rymowe odgrywają rolę przy budowie strof w wierszu.
Funkcje rymu:
- instrumentacyjna - rym to sposób kształtowania brzmienia wiersza. Znaczenie ma postać i układ rymów. Można mieszać męskie, żeńskie, bogate i ubogie we współbrzmienia, dokładne lub przybliżone, powtarzające się na przestrzeni wiersza bądź zestawiane w pojedynczych parach, blisko występujące lub oddalone.
- wierszotwórcza - współtworzy wierszowa organizację txtu, ale nie samodzielnie. Gdy cechy rymu mają charakter bardziej ustabilizowany to rośnie ta funkcja.
* rytmizacyjna, gdy rym pojawia się w zakończeniu wersów o równej liczbie sylab/ akcentów - uwydatnia ich równoważność. Ta rola szczególnie w wierszu regularnym.
*delimitacyjna, gdy ma znaczenie dla członowania wiersza. Rym to często sygnał końca wersu. Wyodrębnia kolejne jednostki wersowe
*kompozycyjna - komponuje większe niż pojedynczy wers całostki txtu. Dzięki współbrzmieniom wersy łączą się w zespoły. Ich postać i rozmiar zależą od układu rymów.
*stylistyczna - zestawia nie tylko współbrzmienia ale i wyrazy(jako jednostki posiadające wartość znaczeniową). Ustala z góry zasadę wyboru i eliminacji słów: rym męski eliminuje wyrazy akcentowane na przedostatniej sylabie. Foniczna+ semantyczna.
Banalność lub nie rymów też leży w tej funkcji.
W poetyce pseudoklasycznej postulat umieszczania w rymie wyrazów o ładunku semantycznym. Wtedy mógłby tam padać akcent logiczny czy emocjonalny.
Rym męski na końcu wiersza o żeńskich wydobywa pointę.
Gdy rymują się wyrazy mało znaczące ->sugerują żartobliwy, ironiczny, parodystyczny sens wypowiedzi.
R. męski był w gatunkach poślednich, odróżniał od potocznej wypowiedzi.
Skojarzenie rymem dwóch wyrazów wyznacza rozpiętość tresci zawartej w ich polu oddziaływania. Rym gramatyczny często potępiany jako najłatwiejszy i powodujący monotonię.