Kōbō Abe Kobieta z wydm

Kōbō Abe (właśc. Kimifusa Abe) - ur. w 1924 r. w Tokio, zm. w 1993 r. również w Tokio; japoński prozaik, dramaturg i autor scenariuszy.

Życie

Abe urodził się w Kita, okręgu Tokio. Dorastał w Mandżurii, gdzie jego ojciec pracował jako lekarz nauczający w szkole medycznej. Studiował medycynę w Tokijskim Uniwersytecie Cesarskim (obecnie Uniwersytet Tokijski). Nigdy jednak nie podjął praktyki lekarskiej, poświęcając się wyłącznie karierze literackiej. Poślubił graficzkę Yamada Machiko (pseudonim Abe Machi), z którą miał córkę. Był wsózałożycielem skupiającej pisarzy i dziennikarzy grupy Seiki (Stulecie). W latach 50. był również członkiem Japońskiej Partii Komunistycznej. To okres jego radykalizmu politycznego, który powstał na tle rozczarowania porządkiem społecznym powojennej Japonii i niechęci do starszego pokolenia pisarzy, preferującego styl realistyczny. Został wyrzucony z partii komunistycznej za sprzeciw wobec metod działania kierownictwa partii, które uznawał za niedemokratyczne. Był też członkiem Japońskiej Akademii Literatury oraz prowadził własną grupę teatralną, Abe Kōbō Studio. Zmarł na zawał serca.

Twórczość

Uważany jest za czołowego reprezentanta japońskiego modernizmu powojennego. W swoich utworach nawiązywał do twórczości Franza Kafki, w późniejszych powieściach można odnaleźć wpływy francuskiej nowej powieści. Jego twórczość porównuje się także z teatrem absurdu i iberoamerykańskim realizmem magicznym. Bohaterowie Kōbō Abego pozostają zagubieni we współczesnym świecie, nie potrafią się po nim poruszać, są bezbronni wobec otaczającej ich rzeczywistości - osaczają ich własne lęki i wątpliwości. W latach 50. interesował się surrealizmem, co wpłynęło na późniejsze zainteresowanie fantastyką naukową - powieść Daiyon kanpyōki (Czwarta epoka), w której komputer steruje procesem ewolucji, uznawana jest za pierwszą japońską powieść science-fiction.

Japoński pisarz sławę na Zachodzie zdobył zwłaszcza wydaną w 1962 roku powieścią Kobieta z wydm, za którą został nagrodzony nagrodą Yomiuri. Powieść została przetłumaczona na wiele języków i sfilmowana przez Hiroshi Teshigahara. Autorem scenariusza adaptacji był sam Kōbō Abe, który współpracował ze swym rodakiem także przy kilku innych filmach. Wersja filmowa uzyskała specjalną nagrodę na festiwalu w Cannes w roku 1964. Pierwsze wydanie Kobiety z wydm w języku polskim ukazało się w roku 1968.
Jego książki były wydawane także w krajach komunistycznych, ze względu na ideowe związki z komunizmem.

Wybrane dzieła

Zbiór wierszy bez tytułu (Mumei-Shishū, 1947)

Ściana-zbrodnia p.S.Karuma (Kabe-S. Karuma-shi-no hanzai, 1951) - japońska nagroda literacka

Nieproszony gość (Chinnyūsha, 1952)

Bilioner (Okuman choja, 1954, scenariusz filmowy)

Zielone pończochy (Midoriiro-no suttokingu, 1954, sztuka teatralna)

Czwarta epoka (Daiyon Kampyōki, 1959; wyd. pol. 1995, opowiadanie SF)

Legenda o olbrzymach (Kyojin-densetsu, 1960, sztuka teatralna)

Kobieta z wydm (Suna-no onna, 1962; wyd. pol. 1968) - japońska nagroda literacka

Obca twarz (Tanin-no kao, 1964)

Przyjaciele (Tomodachi, 1967; wyd. pol. 1975, sztuka teatralna)

Schadzka (Mikkai, 1977)

I wiele innych;)

Kobieta z wydm

Streszczenie

Motto:

Bez groźby kary nie ma radości w ucieczce

Część I

Utwór rozpoczyna się informacją o tajemniczym zaginięciu mężczyzny: „Pewnego sierpniowego dnia zaginął mężczyzna. Od chwili, gdy w czasie urlopu udał się nad może odległe o pół dnia drogi pociągiem - słuch o nim zaginął. Ogłoszenia w prasie i poszukiwania policji nie dały żadnych rezultatów.[...] I tak minęło siedem lat, w ciągu których prawda pozostała nieznana. W konsekwencji, zgodnie z art. 30 Kodeksu Cywilnego, człowiek ten został uznany za zaginionego.”

Ten zaginiony mężczyzna, i zarazem główny bohater utworu, jest zagubionym w życiu nauczycielem, z zawodu etomologiem. Jego hobby stanowi zbieranie owadów (autor sam stwierdza, iż jest to hobby właściwe dla gejów, ludzi chorych na kompleks Edypa, chorych psychicznie albo po prostu niedojrzałych). Szczególnie interesuje go gatunek cicindeli, które żyją na pustyni. Pasjonuje go także ich środowisko życia, czyli piasek, którego obserwacje intensywnie prowadzi.

Pewnego dnia wyrusza na wyprawę nad morze w poszukiwaniu cicindeli. Dociera do wioski, która znajduje się pośród wydm. Prosi napotkanego starca o pomoc w znalezieniu noclegu. Ten wiedzie go do domku, który mieści się w głębokim dole. Bohater zostaje w nim podstępnie uwięziony. Mieszkańcy wsi zabierają drabinę - jedyny sposób na wydostanie się z piaszczystego dołu. Gospodynią i zarazem jedyną mieszkanką domu jest kobieta w wieku ok. 30 lat, tytułowa kobieta z wydm.

W domku panuje wilgoć nie do zniesienia, ze wszystkich stron sypie się piasek, posiłki trzeba jeść pod parasolem, wodę dostarcza się raz na jakiś czas. Ale nie to najbardziej dziwi bohatera. Jego zdumienie wywołuje zajęcie, któremu poświęca się co noc kobieta. Jest to nabieranie łopatą piasku w bańki po benzynie, które następnie są wciągane na górę przez mieszkańców wsi. Mężczyzna szybko orientuje się, że został uwięziony, by pomagać kobiecie w pracy. Ona sama w końcu wyznaje, że jej męża i dziecko zasypał piasek, a samotnej kobiecie ciężko jest podołać obowiązkom. Bohater, na podstawie własnych obserwacji i opowieści Japonki, zauważa, że wioska rządzi się swoistymi prawami, przypominającymi idee socjalistyczne. Działa jak mechanizm. Wszyscy mieszkańcy muszą pracować co noc przy usuwaniu piasku, by wieś nie została zasypana. Pracami steruje pewna grupa, która decyduje właściwie o całym życiu mieszkańców. Nikt nie może wydostać się z wioski.

Bohater próbuje uciec, jednak bezskutecznie. Piaskowe zbocze jest zbyt strome. Praca włożona w kopanie piasku i wspinaczkę okazuje się daremna. Strumień piasku spada na wycieńczonego bohatera i przytłacza go.

Część II

Mężczyzna przez pewien czas jest nieprzytomny i chory. Po kilku dniach wraca do zdrowia, postanawia jednak nadal udawać ciężko chorego, to jego nowy plan ucieczki. Nie pomaga kobiecie w pracy, śpi w nocy, natomiast w dzień stara się jej przeszkadzać w spaniu. Myśli, że wycieńczona pracą i brakiem snu kobieta w końcu się złamie i poprosi mieszkańców wsi, by go wypuścili. Ona jednak z zadziwiającą dla bohatera pokorą i uległością znosi swój los. Nie tylko się nie skarży, ale codziennie sumiennie wypełnia swe obowiązki związane z wydobywaniem piasku. Mężczyzna pyta ją o to, czy nie chciałaby czasem wyjść z domu, ale ona twierdzi, że tego nie potrzebuje, że jej całe życie jest tu. Biernie poddaje się systemowi panującemu w wiosce.

Bohater dostrzega nieskuteczność swej metody i postanawia zmienić taktykę. Atakuje kobietę i wiąże ją, by nie mogła pracować. Uważa, że jeśli nikt nie będzie pracował przy usuwaniu piasku, dom zacznie się zasypywać, co będzie stanowić poważne niebezpieczeństwo dla wioski, mieszkańcy będą więc musieli spełnić jego żądania. Ta metoda jednak też nie przynosi oczekiwanych efektów. Mężczyzna rozwiązuje kobietę, ale zabrania jej pracować. Ciągłe przebywanie pod jednym dachem sprawia, że narasta w nich stopniowo pożądanie. W końcu dochodzi do aktu płciowego (opis stosunku bardzo poetycki, warto przeczytać;)

Wstrzymana dostawa wody nie pozwala bohaterowi długo stawiać oporu. Pragnienie jest tak silne, że mężczyzna poddaje się w końcu i zgadza na pracę. Czas mija, bohater oddaje się pracy, nie rezygnuje jednak z myśli o ucieczce. Układa nowy plan, tym razem bardziej przemyślany. Po kryjomu robi linę ze starych ubrań męża kobiety, ją samą zaś wypytuje o topografię terenu. W końcu, gdy według niego następuje odpowiednia chwila, odbywa kolejny upojny stosunek płciowy z kobietą, po którym podaje jej aspirynę na sen. Gdy Japonka zasypia, mężczyzna zarzuca wykonaną przez siebie linę z nożycami na wejście do dołu i wydostaje się z niego. Jego radość jest ogromna, postanawia przedostać się przez wioskę, zanim rozpoczną się prace przy usuwaniu piasku. Niestety zostaje zauważony. Podczas ucieczki wpada w ruchome piaski i zapada się. Mieszkańcy wioski przychodzą mu z pomocą i powtórnie wrzucają go do dołu.

Część III

Bohaterowie prowadzą spokojne życie, zgodne z rytmem wioski. Wytrwale pracują. Kobieta bierze nawet dodatkową pracę do domu (nawlekanie koralików), by kupić radio. Japończyk ciągle myśli o ucieczce, choć już nie tak intensywnie, jak dawniej. Przywykł do panujących tu praw. Potajemnie konstruuje pułapkę na wrony, by przyczepić jednej z nich list. Żaden ptak jednak nie łapie się w zastawioną pułapkę. Przypadkowo odkrywa, że w zastawionym cebrzyku gromadzi się woda, co go bardzo cieszy, bo już nie boi się, że mu jej zabraknie, gdy zacznie kolejny bunt. Pewnego dnia postanawia napisać do przywódców wioski, by pozwolili mu wychodzić na spacery. Zgadzają się pod jednym warunkiem: para odbędzie stosunek seksualny na ich oczach. Mężczyzna jest skłonny to uczynić, ale kobieta odmawia, nawet przymus nie pomaga.

Mija kilka miesięcy, w końcu kobieta orientuje się, że jest w ciąży. Okazuje się, że jest to ciąża pozamaciczna i trzeba ją zabrać do szpitala. Przyjeżdża samochód po kobietę. W dole zostaje drabina. Mężczyzna może wreszcie wyjść niezauważony i uciec. Wspaniała okazja!... tylko że mężczyzna wcale nie kwapi się do ucieczki, już mu się nigdzie nie spieszy, a może w ogóle nie chce już uciekać...

Książka kończy się ogłoszeniem o osobie zaginionej, po którym umieszczono orzeczenie, że osoba została uznana za zaginioną. THE END;)

Problematyka

Kobieta z wydm przyniosła autorowi światowy rozgłos. Jest to pasjonujące studium psychologiczne człowieka uwięzionego wśród piaszczystych wydm, przy czym fabuła jest tu tylko pretekstem do ukazania skomplikowanych przemian bohatera.

Trudna proza Abe Kobo jest niezwykle oryginalna. Pełna alegorii, aluzji, przybiera czasem formę rozprawy naukowej, by już po chwili przekształcić się w pełen poezji, graniczący niemal z fantazją opis. Wszystko to stwarza niepowtarzalny nastrój, tak charakterystyczny dla japońskiej literatury i sztuki.

Jest to utwór paraboliczny, przypominający styl Kafki. Główne problemy to zniewolenie człowieka i przemiana wewnętrzna. Bohater utworu zostaje uwięziony zupełnie nieoczekiwanie. Jest przetrzymywany wbrew swej woli i nic nie może na to poradzić. Ta jego bezradność budzi gniew. Jak można kogoś tak po prostu zamknąć w jamie, odciąć od świata i wcześniejszego życia, pozbawić całkowicie prawa do wolności i jeszcze zmuszać do pracy? To prawie jak obóz pracy. Paradoksalnie jednak bohater zaczyna odnajdywać sens swego życia właśnie w tym ciasnym domku w dole, obok kobiety, która przecież była współwinna jego uwięzienia. Okazuje się, że świat, od którego go oddzielono, wcale nie był lepszy, lecz jeszcze bardziej zakłamany.

Bunt wzbudza też postawa kobiety, która jest z kolei zupełnie bierna. Nie próbuje przeciwstawić się sytuacji, w jakiej się znalazła, lecz godzi się z nią całkowicie. Nie chce uwolnić się od kontroli, ciężkiej pracy, odizolowania od świata. Bezkrytycznie przyjmuje wszystkie zasady i nakazy wiejskich przewodników. Nie próbuje się przeciwstawić, żyje, jak jej każą. Uważa, że nie może mieć innego życia i wcale go nie chce.

W utworze poruszony zostaje jeszcze jeden ważny problem - przemijanie - na przykładzie piasku. Niewątpliwie to opowieść nietuzinkowa i opowieść, w której głównej roli nie grają bohaterowie z krwi i kości, a przede wszystkim piasek. Ten piasek, który kusić będzie entomologa podczas jego naukowych poszukiwań; piasek, który nadawać będzie sens istnieniu kobiety z opuszczonego domu; piasek, który poprzez swój nieustanny ruch kwestionuje jakąkolwiek stałość i pewność, i o którym autor pisze następująco: „Dopóki na ziemi będą wiały wiatry i płynęły strumienie, powstawanie piasku będzie rzeczą nieuniknioną. Dopóki wieje wiatr, płyną rzeki i burzy się morze, dopóty zrodzony z ziemi piasek pełzać będzie po niej bez ograniczenia, niby żywa istota. Piasek nigdy nie odpoczywa. Powoli, lecz zdecydowanie naciera na powierzchnię ziemi”. Ten przemieszczający się nieustannie niemy bohater nakaże ludziom spoglądać na świat przez zupełnie inny pryzmat, szanować trwałość i tolerować ruch, który ją rozbija, nadając coraz to nowych znaczeń temu, co powstaje po rozbiciu. W końcu piasek z wydm, którego tak wiele jest w powieści Abe, dekonstruuje ład świata i nadaje mu zupełnie innych znaczeń, albowiem „wszystko, co posiada formę, jest ułudą. Jedynie pewny jest ruch piasku, negujący wszelkie formy…”.

Piaskowy świat i odgrodzona wydmami od świata wioska to wyraźny autorski bunt wobec wkraczającej do Japonii w latach, w jakich powstawała książka, coraz to brutalniejszych prawideł tworzących nowy, kapitalistyczny świat, odrywający od wielowiekowych tradycji i obrzędów. Abe napisał także opowieść o wolności wyboru, o skutkach zniewalania i konsekwencjach życia w półprawdach. To powieść o niestałości i pewności jednocześnie. O zrozumieniu swojej roli w życiu i o wypadaniu z tej roli.

Kōbō Abe, Kobieta z wydm, tłum. Mikołaj Melanowicz, Kraków2007, s. 16.

Tamże, s. 36.

4

---