Absolutyzm - forma rządów polegająca na niepodzielnym kupieniu władzy w rękach panującego monarchy
Monarchia - forma rządów w państwie, w którym władza należy do jednostki noszącej tytuł księcia, króla, cesarza lub inny
Monarchia stanowa - monarchia, w której panujący posiada władzę organiczną w pewnym stopniu na rzecz stanu szlacheckiego, duchownego, a często również mieszczańskiego
Monarchia absolutna - monarchia, w której panujący posiada nieograniczoną, niepodzielną (omnipotentną) i niekontrolowaną władzę; król jest ustawodawcą, wykonawcą ustaw i najwyższym sędzią
Merkantylizm - doktryna ekonomiczna panująca w Europie w XVI - XVII w., której zwolennicy uważali obrót towarowy i pieniądz za główne źródła bogactwa, a dobrobyt państwa - za uzależniony od największego zgromadzenia w kraju pieniędzy (srebra i złota) oraz osiągnięcia przewagi eksportu nad importem
Despocja - system rządów występujący powszechnie w państwach starożytnego wschodu, polegający na nieograniczonej, bezwzględnej i wyjętej spod jakiejkolwiek kontroli władzy jednostki
Tyrania - despotyczne rządy charakteryzujące się przemocą i terrorem
Teokracja - ustrój polityczny, w którym najwyższą władzę sprawują w imieniu bogów (Boga) kapłani lub duchowieństwo; ustrój ukształtowany w starożytnym Egipcie
Państwo konstytucyjne - w szerokim słowa znaczeniu to każde państwo posiadające konstytucję; może to być monarchia lub republika, państwo demokratyczne lub antydemokratyczne. Państwo konstytucyjne w ścisłym słowa znaczeniu to tylko takie państwo, które (konstytucją) gwarantuje suwerenność narodu, trójpodział władz oraz prawa obywatelski
Umowa społeczna - koncepcja głosząca, ze społeczeństwo i państwo powstały w wyniku porozumienia się jednostek żyjących dotychczas w stanie natury
Ancien Regime - stary ład lub dawny porządek czyli ustrój Francji sprzed 1789r.
Oktrojowanie konstytucji - nadanie konstytucji przez głowę państwa
Trójpodział władz - koncepcja ustrojowa zakładająca rozdzielenie trzech funkcji państwa: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej oraz wzajemną równowagę i hamowanie władz
Demokracja - dosłownie (po grecku): skupienie władzy w rękach narodu; ustrój państwa, w którym władzę sprawuje, bezpośrednio lub pośrednio - lud. Demokracja bezpośrednia w postaci władzy wykonawczej przez zgromadzenie obywateli jest dostępna właściwie tylko dla małych państw. Częściej występuje demokracja pośrednia czyli wykonywanie władzy przez reprezentację obywateli, np. przez parlament
Monarchia ograniczona - monarchia, w której władzę absolutnego dotychczas króla ogranicza zgromadzenie ustawodawcze lub niekiedy organ zastępujący parlament
Monarchia konstytucyjna - monarchia, w której władca jest najwyższym organem państwa, lecz jego władza w zakresie stanowienia prawa jest ograniczona w sposób określony przez konstytucję
Republika - ustrój państwa, w którym obywatele wybierają na określony czas najwyższe organy władzy, w szczególności parlament i prezydenta
Dyktatura - forma rządów absolutnych, opartych na sile, nieograniczonych prawem, sprawowanych przeważnie przez jedną osobę - dyktatora
Rzesza Niemiecka - tradycyjna nazwa państwa niemieckiego (po niemiecku: Reich) używana od średniowiecza do początków XIX w., a następnie dwukrotnie przywrócona: po zjednoczeniu Niemiec w drugiej połowie XIX w. i ponownie w czasach hitlerowskich
Państwo policyjne - w monarchii absolutnej system polegający na wydawaniu przez administrację (często drobiazgowych) przepisów jednostronnie wiążących, tj. obowiązujących tylko poddanych. Władza absolutna „dbała” o dobro poddanych nawet wbrew ich woli, ingerując w stosunki prywatne w sposób nieograniczony. Nie było żadnych praw obywatelskich, żadnych środków obrony ani tym bardziej sądownictwa administracyjnego ; w XX w. ustrój, w którym pozbawiono obywateli, prawnie lub faktycznie, ochrony przed organami bezpieczeństwa publicznego, uprawnionymi do niekontrolowanego stosowania środków represji
Artykuły henrykowskie - akt prawny określający podstawowe zasady ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej i kompetencje króla, sformułowany w 1573r.
Pacta conventa - publiczna umowa, zawierana w dawnej Polsce między szlachtą a nowym królem, obejmująca indywidualne zobowiązania króla w zakresie spraw finansowych, zagranicznych i innych
Restauracja - przywrócenie do władzy dynastii obalonej przez rewolucję
Impeachment - w prawie angielskim postawienia przez parlament w stan oskarżenia wysokiego dostojnika, w szczególności ministra, za popełnienie czynu niezgodnego z prawem. Instytucja ta pojawiła się w średniowieczu, odrodziła w XVII w. i zapoczątkowała odpowiedzialność konstytucyjną wysokich urzędników państwowych
Monarchia parlamentarna - monarchia, w której władza państwowa należy do parlamentu, natomiast monarcha pełni funkcje symbolicznej głowy państwa, głównie rolę reprezentacyjną
Autorytaryzm (autokratyzm) - władza jednostki posiadającej i niepodlegającej żadnej kontroli społecznej
Państwo autorytarne - państwo niedemokratyczne, w którym - przeważnie na skutek dokonania zamachu stanu - władzę przejmuje armia, aparat biurokratyczny lub partia polityczna; w państwie autorytarnym rząd nie opiera się na większości parlamentarnej i nie podlega demokratycznej kontroli społecznej
Unia personalna - połączenie dwóch lub więcej państw, polegające na posiadaniu wspólnego monarchy i zachowaniu odrębnych, własnych instytucji państwowych
Unia realna - związek dwóch lub więcej państw posiadających wspólne instytucje oraz prowadzących wspólną politykę, zwłaszcza finansową i zagraniczną
Federacja - państwo, w którym kraje członkowskie posiadają - w ramach ogólnopaństwowej konstytucji - pewną samodzielność prawną i własne organy, natomiast centralne organy federacji wykonują najważniejsze zadania, zwłaszcza w dziedzinie polityki zagranicznej, wojskowej i finansowej
Cesarstwo - monarchia, w której władca przyjął tytuł cesarza
Republika parlamentarna - republika, w której parlament posiada przewagę nad prezydentem, a ten ostatni pełni przeważnie funkcje reprezentacyjne
Faszyzm - ideologia i ruch polityczny o charakterze nacjonalistycznym, powstałe w Europie po I wojnie światowej, początkowo we Włoszech, a następnie w Niemczech, Austrii, Hiszpanii i Portugalii; forma dyktatury, oparta przede wszystkim na zasadzie wodzostwa, skrajnym centralizmie, terrorze, eliminacji przeciwników politycznych
Totalitaryzm - ustrój polityczny charakteryzujący się kontrolowaniem przez władze wszystkich dziedzin życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego społeczeństwa, a ponadto przede wszystkim: jedną oficjalną ideologią, jedną masową partią, podporządkowaniem jednostki państwu oraz stosowaniem terroru
Egzekutywa - władza wykonawcza, która może przybierać formę jednoczłonową - gdy skupia się w rękach jednostki (np. prezydenta) lub dwuczłonową - gdy obok głowy państwa występuje rząd
Legislatywa - organ ustawodawczy, upoważniony do tworzenia prawa, przeważnie parlament
Sanacja - potoczna nazwa grupy, która doszła do władzy w 1926r. pod hasłem sanacji (uzdrowienia) życia publicznego
Administracja - słowo pochodzące z języka łacińskiego; zasadniczy trzon słowa „ministrare” znaczył służyć, natomiast „administrare” - obsługiwać, zarządzać, kierować albo wykonywać. Terminu „administrare” nie używano na oznaczenie rządzenia, bowiem po łacinie rządzić wyrażano jako „gubernare”
Nacjonalizacja (upaństwowienie) - wywłaszczenie na rzecz państwa podstawowych środków produkcji: fabryk, banków, wielkiej własności ziemskiej, środków komunikacji i innych
Państwo praworządne - państwo, w którym przepisy obowiązującego prawa są przestrzegane przez organy państwa i organy
Prawo publiczne - sięgający starożytności dział prawa obejmujący normy odnoszące się do interesów państwa; od XIX w. ogół norm prawnych regulujących stosunki prawne między państwem a innymi podmiotami wykonującymi władzę publiczną oraz stosunki prawne między państwem (i innymi korporacjami prawa publicznego) a obywatelem. Typowy dla prawa publicznego był stosunek nadrzędności i podporządkowania
Centralizacja - skupienie władzy państwowej (ustawodawczej, administracyjnej, sądowej) w ramach organów centralnych. Granicą centralizacji jest zwykle techniczna niemożliwość rządzenia wielkim państwem wyłącznie przy pomocy władz centralnych
Centralizacja administracyjna - system organizacyjny, w którym cała administracja publiczna wychodzi z jednego ośrodka. Czynności administracyjne są ześrodkowane w urzędach państwowych i wykonywane przez zawodowych, powołanych przez władze centralne urzędników
Państwo zcentralizowane administracyjnie - państwo, w którym wszystkie funkcje administracyjne są wykonywane przez hierarchicznie skoordynowany aparat władz i urzędów państwowych
Koncentracja - w najogólniejszym pojęciu: skupienie (skumulowanie) decyzji na szczeblu centralnym
Koncentracja w administracji - sytuacja, kiedy urzędy lokalne wykonują tylko funkcje przygotowawcze i wykonawcze, natomiast decyzje wydaje organ centralny
Stosunek Koncentracji do Centralizacji - koncentracja odnosi się do tego, jak wygląda wzajemny stosunek urzędów państwowych pod względem techniczno - administracyjnym; centralizacja odnosi się do zakresu udziału państwa i społeczeństwa w wykonywaniu zadań administracyjnych
Resort - wydzielony organizacyjnie dział administracji państwowej obejmujący sprawy jednorodne i pokrewne
Geneza Terminu biurokracja - termin pojawił się w XVIII w. we Francji i oznaczał rządy biur, czyli rządy urzędników; w znaczeniu podmiotowym oznaczał korpus urzędniczy
Naturalne pojęcie biurokracji - definicja sformułowana przez niemieckiego uczonego Maxa Webera, który wymienił następujące cechy systemu biurokratycznego: zawodowy charakter administracji, podział pracy i specjalizacja, hierarchiczna struktura władzy, określenie działania administracji przy pomocy generalnych norm prawnych
Biurokratyzm - bezduszne przestrzeganie przepisów w załatwianiu spraw urzędowych i interesantów, trzymanie się formalnej strony przepisów, rutyna i opieszałość administracji
Zasada jednoosobowości (jednoosobowego kierownictwa) - stan, w którym urząd stanowi jedna osoba, a jej wolę uważa się za wolę urzędu powierzonego tej osobie
Kolegialność - może oznaczać: ciało zbiorowe (kolegialne); określony sposób działania organu kolegialnego, w którym decyzje zapadają większością głosów i przestrzega się pewnych form postępowania. Już w starożytności powstała w prawie rzymskim zasada określająca zespół zdolny do podejmowania decyzji, która brzmiała: „Trzech tworzy kolegium”
Hegemonia - przywództwo, kierownicza rola, przewaga lub najczęściej dominacja nad czymś
System biurowy - system, gdzie na czele urzędu stał jeden człowiek (lub ewentualnie grono ludzi), posiadający zespół współpracowników tworzących jego biuro. W systemie biurowym urzędnicy biura rozpatrywali wpływające do urzędu sprawy i przygotowywali projekty ich załatwienia, a następnie przekładali je do decyzji szefowi urzędu (lub gronu osób stanowiących urząd). W biurze obowiązywał jednocześnie podział pracy i specjalizacja
Podział terytorialny (albo podział administracyjny) - trwałe rozczłonkowanie przestrzeni, dokonywane dla lokalnych jednostek organizacyjnych państwa, a współcześnie także dla organów samorządu terytorialnego. Celem podziału jest ograniczenie działania podmiotów wykonujących funkcje publiczne do określonego terytorium państwa. Współcześnie klasyfikacje wyróżniają: podział zasadniczy, pomocniczy oraz specjalny; rozróżnienia te nie były stosowane w XIX w.
Decentralizacja - przeciwieństwo centralizacji; stan w którym dana funkcja władzy państwowej jest powierzona - w szerszym lub węższym zakresie - czynnikom niezależnym od władzy centralnej
Decentralizacja administracji - pozostawienie w organach państwowych jedynie zarządu sprawami ogólnopaństwowymi z jednoczesnym przekazaniem zarządu spraw lokalnych oraz spraw specjalnych - ciałom lokalnym, wybranym przez miejscową ludność lub specjalnym korporacjom publiczno - prawnym
Liberalizm - doktryna polityczna oraz ekonomiczna wychodząca z założenia, że wolność i nieskrępowana działalność jednostki jest źródłem postępu i postulująca ograniczeni roli państwa do minimum. Przedstawiciele liberalizmu gospodarczego żądali sprowadzenia zadań państwa do roli „stróża nocnego”, czyli do funkcji wojskowych, policyjnych i sądowych
Dwie podstawowe formy decentralizacji administracji: - decentralizacja terytorialna, której rezultatem jest samorząd i która jest podstawową formą decentralizacji administracji; decentralizacja rzeczowa, której rezultatem jest zakład administracyjny
Dekoncentracja - przekazywanie zadań organom podporządkowanym czyli przenoszenie zadań „w dół” na organy niższe
Dekoncentracja w administracji - system, w którym punkt ciężkości administracji państwowej spoczywa na władzach terytorialnych. Władze lokalne działają samodzielnie i wydają decyzje w przekazanych im sprawach bez potrzeby uzyskiwania aprobaty instancji centralnej
Samorząd - w (najprostszej) formie definicji negatywnej: administracja publiczna sprawowana nie przez państwo; forma decentralizacji administracji i udziału obywateli w administrowaniu; samodzielne zawiadywanie przez grupę obywateli swoimi sprawami, które polega na wykonywaniu funkcji administracji publicznej
Samorząd terytorialny - zarządzanie sprawami społeczności lokalnej w sposób niezależny od administracji rządowej; podstawowa forma samorządu, obejmująca wszystkie osoby zamieszkałe na terenie określonej jednostki podziału terytorialnego państwa; samorząd terytorialny ma charakter powszechny, w przeciwieństwie do samorządu gospodarczego i zawodowego
Fizjokratyzm - szkoła ekonomiczna powstała w XVIII w. we Francji, której zwolennicy uważali ziemię za źródło wszystkich dóbr i bogactwa narodowego, a wielkie rolnictwo - podstawowy dział produkcyjny gospodarki. Fizjokraci głosili, że życie człowieka podlega prawom natury, a głównym bodźcem działania gospodarczego jest interes własny
Autonomia - w najogólniejszym pojęciu: prawo do samookreślenia lub do samodzielnego decydowania o sobie; autonomia jednostki terytorialnej to szczególny status prawny pewnego terytorium, będący skutkiem przekazania mu przez państwo administracji oraz pewnego zakresu ustawodawstwa
Samorząd gospodarczy - samorząd obejmujący osoby czynne w pewnej gałęzi gospodarki, np. rzemiośle, rolnictwie, przemyśle i handlu; nie ma on, w przeciwieństwie do samorządu terytorialnego powszechnego charakteru
Samorząd zawodowy - samorząd obejmujący osoby wykonujące pewien zawód, np. lekarza, adwokata
Kontrola - obserwowanie pewnych zjawisk, analiza ich charakteru i przedstawienie spostrzeżeń właściwemu podmiotowi. Na działalność kontrolną składają się: zbadanie istniejącego stanu rzeczy; zestawienie tego, co istnieje - z tym, co być powinno; ustalenie rozbieżności między stanem istniejącym a pożądanym; ustalenie przyczyn rozbieżności, ich negatywnych skutków i sposobów usunięcia. W procesie kontroli dokonuje się oceny działalności - kryteriami kontroli są np. legalność, celowość, oszczędność. Działania kontrolne mogą nosić różne nazwy: kontrola, dozór, inspekcja, lustracja, wizytacja, badanie, weryfikacja itd.
Nadzór - pojęcie szersze od kontroli; obejmuje kontrolę oraz uprawnienie podmiotu nadzorującego do władczego wkraczania w działalność podmiotu nadzorowanego, przy pomocy środków przepisanych prawem. Nadzór wyznacza granice samodzielności podmiotu nadzorowanego
Kontrola państwowa - w szerokim znaczeniu system organów państwowych powołanych do kontrolowania różnych instytucji państwowych, w tym organów administracji publicznej; taką kontrolę wykonują m.in.: parlamenty, prezydenci, sądy administracyjne, trybunały konstytucyjne, prokuratura; w węższym znaczeniu kontrola sprawowana przez organ państwowy stojący poza obrębem rządu i zależny wyłączeni od najwyższej władzy w państwie, np. izbę kontroli albo izbę obrachunkową
Rodzaje kontroli - ogólne klasyfikacje kontroli. Od dawna wyróżnia się m.in. kontrolę państwową i społeczną, w zależności od podmiotu kontrolującego (organ państwowy albo obywatel lub grupa obywateli); kontrolę wstępną, bieżącą (faktyczną) i następczą (następną), w zależności od stosunku czasowego kontroli i czynności będących przedmiotem kontroli; kontrola może je poprzedzać, mieć miejsce w ich trakcie lub po zakończeniu tych czynności; kontrolę wewnętrzną i zewnętrzną, w zależności od tego czy podmiot kontrolujący i kontrolowany należą (czy też nie należą) do tej samej struktury organizacyjnej
Kierownictwo (nadrzędność hierarchiczna) - pojęcie szersze od nadzoru, oznaczające możliwość wkroczenia w sprawy organu podwładnego w dowolny sposób, a nie tylko przy pomocy środków przewidzianych prawem
Odpowiedzialność konstytucyjna - odpowiedzialność osób zajmujących wysokie stanowiska zajmujących wysokie stanowiska państwowe za zawinione naruszenie prawa, np. pogwałcenie konstytucji, zdradę kraju czy nadużycie finansowe
Odpowiedzialność polityczna - odpowiedzialność osób zajmujących najwyższe stanowisko państwowe za ich system rządzenia (polityczną stronę rządów), ponoszona wobec mocodawcy, tj. podmiotu mianującego lub kontrolującego urzędnika
Odpowiedzialność parlamentarna - odpowiedzialność osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe za zachowania niezgodne z wolą większości członków parlamentu
Sądowa kontrola administracji - kontrola działalności administracji przez sądy administracyjne lub sądy powszechne
Sąd administracyjny - szczególny sąd, wyodrębniony z systemu organizacyjnego sądownictwa powszechnego, sprawujący sądową kontrolę działań administracji publicznej z punktu widzenia ich zgodności z prawem
Kasacja - środek odwoławczy od orzeczenia sądu umożliwiający przeprowadzenie kontroli zaskarżonego wyroku wyłącznie pod względem jego zgodności z prawem materialnym i procedurę; sąd kasacyjny nie bada prawidłowości ustaleń faktycznych sądu niższej instancji i nie orzeka co do istoty sprawy, a co najwyżej wyrok uchyla („kasuje”)
Rewizja - środek odwoławczy zmierzający do uchylenia lub zmiany zaskarżonego wyroku z powodu różnych uchybień prawnych lub procesowych, m.in. z powodu błędnych faktycznych sądu niższej instancji; sąd rewizyjny bada sprawę merytorycznie i może zmienić zaskarżony wyrok
Przymus adwokacki - obowiązkowe zastępstwo strony przez adwokata przed sądem