Reformacja w Europie - geneza, główne nurty, znaczenie, podr., s. 31 - 40, oprac. RM

1. Przyczyny narodzin i rozprzestrzeniania się reformacji

A. Uwarunkowania cywilizacyjno- kulturowe narodzin i rozprzestrzeniania się reformacji

- przemiany w mentalności (samoświadomości) Europejczyków na przełomie średniowiecza i renesansu

▪ wpływ humanizmu i światopoglądu ukształtowanego przez antropocentryzm

▪ poszerzenie horyzontów intelektualnych mieszkańców Europy w wyniku odkryć geograficznych

▪ wzrost poziomu wykształcenia i potrzeb religijnych Europejczyków „jesieni średniowiecza” i

renesansu

- upowszechnienie druku i języków narodowych (czynniku ułatwiające i przyśpieszające propagowanie

nowych idei, np. reformacji), podr.,s. 33

- ideowy wpływ husytyzmu i poglądów Johna Wiklefa (tzw. angielska prereformacja) na reformację

B. Negatywne zjawiska w życiu Kościoła na przełomie średniowiecza i renesansu

• Kościół nie potrafił sprostać rosnącym potrzebom religijnym wiernych

• negatywne zjawiska w życiu duchowieństwa (niekiedy niski poziom moralny i intelektualny, zeświecczenie duchowieństwa, w tym także wyższego, np. papież Aleksander VI z rodu Borgiów, podr.,s.31)

• symonia (kupowanie urzędów kościelnych)

• nepotyzm (obsadzanie godności kościelnych osobami spokrewnionymi)

• kryzys ideowy papiestwa na przełomie średniowiecza i renesansu, zaniedbywanie przez papieży i biskupów duszpasterstwa na rzecz mecenatu artystycznego i polityki, w momencie narodzin reformacji dominuje w Kościele model papieża - polityka i mecenasa kultury, np. Aleksander VI (1492 - 1503), Juliusz II, Leon X (1513 - 1521)

• ogromne sumy pieniędzy wydawane przez papieży w związku z ich mecenatem artystycznym (np. na budowę nowej bazyliki św. Piotra w Rzymie) i podwyższanie różnego typu opłat obciążających wiernych

• nadużycia związanie z udzielaniem w Niemczech odpustów (sprzedaż odpustów - odpusty w zamian za odpowiednie opłaty)

C. Uwarunkowania polityczne narodzin i rozprzestrzeniania się reformacji

• w Niemczech reformacja sprzyjała dążeniu książąt do uniezależnienia się od cesarza (książęta przyjmujący luteranizm wzmocnili swoją pozycję polityczną wobec cesarza) m .in. dlatego że głową kościoła luterańskiego w danym kraju może zostać jego władca

• w niektórych państwach reformacja wzmacniała pozycją polityczną monarchy wobec poddanych, w sytuacji gdy się za nią opowiedział (np. Anglia, Szwecja, Dania), m .in. dlatego że głową kościoła luterańskiego w danym kraju może zostać jego władca

• w niektórych państwach reformacja wzmacniała dążenia szlachty do osłabienia pozycji politycznej monarchy i ograniczenia zakresu jego władzy, np. Francja, Węgry, Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie (od 1569 r. pod nazwą Rzeczpospolitej Obojga Narodów), Kalwin dopuszczał możliwość wypowiadania posłuszeństwa władcy przez poddanych

D. Uwarunkowania gospodarcze

• dążenie poszczególnych warstw i stanów społecznych (szlachta, mieszczaństwo, chłopi) do zniesienia różnych opłat na rzecz Kościoła (np. dziesięciny)

• dążenie mieszczaństwa do zrzucenia kościelnych zakazów hamujących powiększanie majątku (np. zakazu lichwy), np. we Francji, w północnych Niderlandach (Holandia), w Niemczech, w Szwajcarii (Luter i Kalwin dopuszczali lichwę)

• dążenie władców do konfiskaty (sekularyzacji) majątków kościelnych (zwł. w Anglii, Szwecji, Danii, księstwach niemieckich)

sekularyzacja (zeświecczenie) - np. konfiskata przez władzę świecką majątków kościelnych

2. Najważniejsze nurty reformacji (protestantyzmu) i ich zasięg geograficzny, mapa w podr. ,s.32

- główne nurty reformacji: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm

▪ zasięg luteranizmu: większość obszaru Niemiec, kraje skandynawskie, kraje nadbałtyckie w których

osiedlała się (jeszcze w średniowieczu) ludność niemiecka (Prusy Książęce, Kurlandia, Inflanty, Estonia)

▪ zasięg kalwinizmu: trzy kraje w których kalwini liczebnie zaczęli dominować (Szwajcaria, północne

Niderlandy - Holandia, Szkocja), ponadto angielskie kolonie w Ameryce Północnej (od XVII w.),

a także w mniejszym stopniu w Anglia, Francja (hugenoci), Węgry (zwł. Siedmiogród),

Małopolska (średnia szlachta), Litwa (rody magnackie, np. Radziwiłłowie)

hugenoci - kalwini we Francji, purytanie - kalwini w Szkocji, Anglii, angielskich koloniach w Ameryce Północnej (od XVII w.)

- nurty o mniejszym znaczeniu: np. zwinglianizm, anabaptyzm, arianizm - poza zasięgiem reformacji w Europie pozostały państwa Półwyspu Iberyjskiego (Hiszpania, Portugalia),

Włochy, dwa kraje niemieckie (Bawaria, Austria) oraz kraje, których ludność wyznawała prawosławie

3. Wystąpienie Marcina Lutra jako umowny początek reformacji (il. w podr., s. 33)

• Marcin Luter wywodził się z jednego z zakonów mendykanckich (był augustianinem), był

doktorem teologii, wykładowcą na uniwersytecie w Wittenberdze

• ogłoszenie w 1517 r. przez Lutra w Wittenberdze 95 tez przeciw udzielaniu odpustów, Luter wystąpił nie tylko przeciw nadużyciom związanym z udzielaniem odpustów, zakwestionował także ich teologiczny sens, (źródło w podr., s. 39)

• publiczne spalenie przez M. Lutra bulli papieskiej wzywającej go do odwołania poglądów (1520),

potępienie nauki Lutra przez papieża Leona X

• edykt w Wormacji cesarza Karola V w 1521 r.: potępienie poglądów M. Lutra,

• uzyskanie przez M. Lutra wsparcia Fryderyka Mądrego, księcia Saksonii (udzielił mu m.in. schronienia na zamku w Wartburgu)

• M. Luter jako twórca wyznania ewangelicko - augsburskiego (luteranizmu)

4. Najważniejsze poglądy M. Lutra i zasady luteranizmu

teza „sola fide et sola gratia”: człowiek zostanie zbawiony mocą wiary i łaski Bożej, a nie w wyniku dobrych uczynków (jest grzeszny i słaby, a zatem w dobrych uczynkach nie może pokładać nadziei na zbawienie), źródłem wiary jest tylko Biblia, a nie Tradycja Kościoła, odrzucenie zatem kultu świętych, kultu maryjnego, zredukowanie liczby sakramentów do dwóch (chrztu i komunii - rozumianej tylko jako pamiątka Ostatniej Wieczerzy, a nie przyjmowanie ciała i krwi Chrystusa), odrzucenie prymatu papieża w Kościele, likwidacja zakonów, celibatu księży, dopuszczalność rozwodów, Luter był także zwolennikiem sekularyzacji majątków kościelnych przez władzę świecką, był przeciwnikiem dziesięcin, akceptował lichwę, akceptował podporządkowanie Kościoła władzy świeckiej (głową kościoła luterańskiego w danym państwie może zostać jego władca), był zwolennikiem posługiwania się językiem narodowym w czasie nabożeństw, przetłumaczył Biblię na j. niemiecki

5. Wpływ reformacji na sytuację polityczną w Niemczech XVI w.

• w Niemczech reformacja sprzyjała dążeniu książąt do uniezależnienia się wobec cesarza, książęta przyjmujący luteranizm wzmocnili swoją pozycję polityczną wobec cesarza (m .in. dlatego że głową kościoła luterańskiego w danym kraju może zostać jego władca), większość najpotężniejszych książąt Rzeszy przyjęła luteranizm (np. Wettinowie w Saksonii, Hohenzollernowie w Brandenburgii)

• zwalczanie reformacji przez cesarzy (od połowy XV w. cesarze wywodzili się z dynastii Habsburgów), z tego też powodu w dziedziczne kraje Habsburgów (czyli w te, w których posiadali realną władzę) pozostały poza zasięgiem reformacji (były to kraje austriackie: Austria Górna, Dolna, Styria, Tyrol, Karyntia)

• dwa nurty reformacji w Niemczech: nurt książęcy - umiarkowany i nurt radykalny - chłopski (łączył reformację z rewolucją społeczną - dążeniem chłopów do zniesienia przywilejów feudalnych i wyzysku przez szlachtę), przywódcą nurtu radykalnego był kaznodzieja i teolog Tomasz Munzer (Munzer był także zwolennikiem anabaptyzmu)

• wojna chłopska (1524 - 1525): stłumione przez książąt i szlachtę powstanie chłopskie, którego przywódcą był T. Munzer

• geneza nazwy protestanci: protest luteran (grupy książąt i miast niemieckich) przeciw uchwale sejmu Rzeszy w Spirze zakazującej propagowanie reformacji (1529)

• tzw. wojna religijna w Niemczech: wojna protestantów (większość książąt) z katolikami (cesarz, mniejszość książąt) zakończona podpisaniem pokoju w Augsburgu w 1555 r., w którym przyjęto zasadę „kogo kraj, tego religia” - „cuius regio, eius religio”, oznaczało to, że władca danego kraju Rzeszy Niemieckiej (zarówno cesarz w swoich krajach dziedzicznych jak i książęta w swoich księstwach) miał prawo narzucić wyznanie swoim poddanym (dlatego też np. Austria Habsburgów pozostała katolicka, a Saksonia Wettinów i Brandenburgia Hohenzollernów stały się krajami luterańskimi), źródło w podr., s. 39 - 40

6. Kalwinizm

A. Poglądy Jana Kalwina (il. w podr., s. 34), źródło w podr., s. 40

- Kalwin jako twórca tzw. wyznania ewangelicko - reformowanego

• Kalwin (podobnie jak Luter) odrzucił Tradycję Kościoła jako podstawę wiary (czyli m.in. prymat papieża , kult świętych, kult maryjny, większość sakramentów, celibat księży)

• wiara w predestynację - przeznaczenie (człowiek nie zostanie potępiony dlatego, że grzeszy, ale grzeszy dlatego, ponieważ został potępiony)

• rygorystyczna obyczajowość

• podkreślanie wartości pracy, zaradności i przedsiębiorczości (Kalwin pozwolił np. na lichwę)

• bogactwo postrzegane jako nagroda za cnotliwe życie, a zarazem zapowiedź zbawienia

• demokratyczny charakter kościoła - gminy kalwińskiej (brak hierarchicznej struktury, właściwej dla Kościoła katolickiego), oznaczało to m.in., że o wyborze duchownych (pastorów) w gminie kalwińskiej miało decydować zgromadzenie wiernych

• Kalwin dopuszczał możliwość wypowiadania posłuszeństwa władcy przez poddanych (np. gdy próbowałby narzucić im swoje wyznanie)

• brak tolerancji Kalwina wobec innych wyznań (ludzie uznani przez niego za heretyków byli paleni na stosie, podr. s. 34)

B. Znaczenie kalwinizmu

• w niektórych krajach kalwinizm sprzyjał dążeniu poddanych do osłabienia pozycji politycznej monarchy, np. Francja, Węgry, Rzeczpospolita (Polska, Litwa), północne Niderlandy (Holandia)

• etyka kalwińska kształtowała pewien typ osobowości, człowieka o rygorystycznych zasadach, pracowitego, oszczędnego, przedsiębiorczego,

• ze względu na swoje przesłanie etyczne kalwinizm stał się w Europie Zachodniej (a później także w Ameryce Północnej) ideologią bogatego mieszczaństwa (burżuazji), i tym samym, przyczynił się do rozwoju gospodarczego i narodzin kapitalizmu (ukształtowania się jego ideowych podstaw), wpływ etyki protestanckiej (zwłaszcza kalwińskiej) na kształtowanie się kapitalizmu (swoisty kult pracy

i przedsiębiorczości jako cnót moralnych propagowanych przez protestantów, zwł. kalwinów) wykazał w swojej słynnej

książce socjolog Max Weber w początkach XX w., Etyka protestancka i duch kapitalizmu, ponadto uważał,

że kraje protestanckie są zamożniejsze od katolickich

C. Zasięg kalwinizmu

• pierwsza gmina kalwińska w Genewie

• kalwinizm rozpowszechnił się przede wszystkim w Szwajcarii, północnych Niderlandach (Holandia), Szkocji, angielskich koloniach w Ameryce Północnej (od początków XVII w.), południowej Afryce (Burowie- holenderscy osadnicy w Afryce południowej), a także w mniejszym stopniu w Anglii, Francji (hugenoci), na Węgrzech (zwł. w Siedmiogrodzie), w Małopolsce (średnia szlachta), na Litwie (rody magnackie, np. Radziwiłłowie)

hugenoci - kalwini we Francji

purytanie - kalwini w Szkocji, Anglii, angielskich koloniach w Ameryce Północnej (od XVII w.)

7. Wojny religijne we Francji (1562 - 1598) we Francji w latach 1328 - 1589 panowała dynastia Walezjuszy

- hugenoci: kalwini we Francji (byli w opozycji wobec monarszego absolutyzmu Walezjuszy)

- dwa zwalczające się stronnictwa polityczne:

• katolicy (królowa Katarzyna Medycejska, książę Henryk Gwizjusz - przywódca szlachty katolickiej)

• hugenoci (część szlachty i mieszczaństwa, opozycyjnie nastawiona do króla i monarszego absolutyzmu Walezjuszy,

przywódcy: admirał Gaspard Coligny, książę Henryk Burbon)

• panowanie słabego, chorowitego Karola IX (1560 - 1574), polityczne znaczenie jego matki Katarzyny Medycejskiej (wyręcza Karola IX sprawowaniu władzy)

• małżeństwo księżniczki Małgorzaty (siostra króla Karola IX, późniejsza królowa „Margot”) z księciem Henrykiem Burbonem, małżeństwo miało służyć pojednaniu katolików z hugenotami)

• rzeź hugenotów w Paryżu w nocy św. Bartłomieja 23/24 VIII 1572, zginęło ok. 3 tys. hugenotów, którzy przybyli do Paryża na ślub Henryka z Małgorzatą, inspiratorką wymordowania hugenotów była Katarzyna Medycejska (uznała, ze duża liczba hugenotów przybyłych na uroczystości weselne to nadarzająca się okazja do ich wymordowania)

• zamach na króla Henryka III w 1589 r. (panował we Francji od 1574 r. po śmierci swego brata Karola IX, był ostatnim przedstawicielem dynastii Walezjuszy), w 1573 r. został pierwszym elekcyjnym królem Polski

• wstąpienie na tron Henryka Burbona w 1589 r., pierwszy król Francji z dynastii Burbonów, panował jako Henryk IV, przed wstąpieniem na tron przeszedł z hugenotyzmu na katolicyzm, miał wtedy powiedzieć „Paryż wart jest mszy”

• edykt nantejski Henryka IV w 1598 r. (zagwarantowanie hugenotom swobody wyznania w całej Francji w wyjątkiem Paryża, jako gwarancję bezpieczeństwa uzyskali ok. 100 twierdz, m.in. La Rochelle)

8. Początki reformacji w Anglii - powstanie Kościoła anglikańskiego (anglikanizmu)

- przyczyny odrzucenia przez króla prymatu papieża, zerwania z Kościołem katolickim i utworzenia

Kościoła anglikańskiego

• dążenie króla Henryka VIII (1509 - 1547) z dynastii Tudorów do unieważnienia małżeństwa z

Katarzyną Aragońską, brak zgody papieża na unieważnienie tego małżeństwa (nie było podstaw

do jego unieważnienia, a poza tym Katarzyna była ciotką cesarza Karola V, z którego opinią papież się liczył)

• dążenie króla do konfiskaty Kościołowi (zwł. klasztorom) majątków ziemskich oraz poszerzenia

zakresu swej władzy (dynastia Tudorów dążyła do przekształcenia Anglii z monarchii stanowej w

monarchięabsolutną)

- Akt supremacji w 1534 r. - ogłoszenie króla przez parlament głową Kościoła w Anglii

• skazanie przez króla na śmierć byłego kanclerza Tomasza Morusa

Tomasz Morus (More) był kanclerzem królestwa Anglii, doradcą króla Henryka VIII, gdy jednak król

zerwał z Kościołem katolickim (ogłaszając się głową Kościoła anglikańskiego) Tomasz za wierność swojej religii

(katolicyzmowi) został skazany na śmierć, kanonizowany w 1935 r. (obecnie w Kościele jako patron polityków)

zob. słynne opowiadanie Hanny Malewskiej: Sir Tomasz More odmawia (książka ważna w okresie PRL

dla opozycji antykomunistycznej, zwłaszcza opcji katolickiej, kręgu „Znaku” i „Tygodnika Powszechnego”)

• cechy anglikanizmu: odrzucenie prymatu papieża, uznanie króla za głowę Kościoła w Anglii, utrzymanie hierarchicznej struktury kościelnej (biskupi), siedmiu sakramentów, większości dogmatów katolickich, anglikanizm jest zatem znacznie bardziej umiarkowanym odłamem protestantyzmu niż luteranizm i kalwinizm (które np. zredukowały liczbę sakramentów do dwóch)

• anglikanizm jako tzw. Kościół narodowy (Kościół, którego głową jest władca danego kraju)

• panowanie Edwarda VI (1547 - 1553): umocnienie protestantyzmu,

• Jane Grey: „królowa 9 dni” po śmierci Edwarda VI (zwolenniczka protestantyzmu), po 9 dniach pozbawiona tronu przez Marię

• panowanie Marii Tudor „Krwawej” (1553 - 1558): córka Katarzyny Aragońskiej, przywrócenie katolicyzmu jako religii panującej, prześladowania protestantów

• panowanie Elżbiety I Wielkiej (1558 - 1603): córka Anny Boleyn, przywrócenie anglikanizmu jako religii panującej (na podstawie dokumentu „Trzydzieści dziewięć artykułów”), Elżbieta była ostatnim przedstawicielem dynastii Tudorów

Anglia w XVI w. - aneksy

- panowanie w Anglii dynastii Tudorów: Henryk VII (1485 - 1509), Henryk VIII (1509 - 1547), Edward VI (1547 - 1553), Maria Krwawa

(1553 - 1558), Elżbieta I Wielka (1558 - 1603)

- żony Henryka VIII: Katarzyna Aragońska (matka Marii Krwawej panującej w latach 1553 - 1558), Anna Boleyn (matka Elżbiety I

Wielkiej panującej w latach 1558 - 1603), Joanna Seymour (matka Edwarda VI panującego w latach 1547 - 1553), Anna von Cleve,

Katarzyna Howard, Katarzyna Parr

9. Początki reformacji w krajach skandynawskich

▪ przyjęcie luteranizmu przez króla Szwecji Gustawa I Wazę, pierwszy król z dynastii Wazów, przejął

władzę w Szwecji w 1523 r. doprowadzając do zerwania unii personalnej z Danią, przyjął luteranizm chcąc umocnić

swoją pozycję polityczną (jako władca kraju luterańskiego mógł ogłosić się w nim głową Kościoła, a także przejąć

majątki kościelne)

▪ przyjęcie luteranizmu przez króla Danii Chrystiana III

10. Początki reformacji w północnych Niderlandach (Holandii) - bogate mieszczaństwo północnych

Niderlandów przyjęło kalwinizm, zbiegło się to w czasie z antyhabsburskim powstaniem na tym

obszarze, które doprowadziło do detronizacji w północnych Niderlandach zwalczającego reformację króla

Hiszpanii Filipa II Habsburga (syn cesarza Karola V, podobnie jak ojciec zwalczał reformację) i ogłoszenia niepodległości,

w ten sposób powstało nowe państwo - Holandia.

Natomiast Niderlandy południowe (obszar dzisiejszej Belgii) pozostały krajem katolickim, pod panowaniem

hiszpańskiej linii dynastii Habsburgów, zob. temat: Europa XVI wieku - najistotniejsze aspekty

dziejów politycznych i stosunków międzynarodowych podr., s. 41 - 53, 70 - 71,

11. Początki reformacji w Szwajcarii - działalność Ulricha Zwingliego (zwinglianizm) i Jana Kalwina

12. Reformacja w Polsce (odrębny temat),

4

---