Wykład 1

Historia doświadczalnictwa: *Początki dośw. rolniczego w Europie i w Polsce przypadają na I poł. XIXw.; *Najwybitniejszy uczony tego okresu, rolnik - prof. Michał Oczapowski w pracy „Zasady gosp. rozumnego” opublikowanej w 1835r. zalecał potrzebę stosowania matematyki w naukach rolniczych; *Nie wykorzystywano jeszcze w owym okresie zdobyczy statystyki matematycznej, a dośw. ograniczały się do opisu roślin, ich cech morfologicznych i właściwości użytkowych; *Pierwsze pole dośw. w Polsce założył Oczapowski w 1836r. w Instytucie Agronomicznym w Marymoncie; *Z upływem czasu doskonalono metodykę dośw. rolniczych. Początkowo obserwowano wyłącznie cechy jakościowe roślin uprawnych, następnie zainteresowano się cechami ilościowymi; *Największy problem stanowiły w owym czasie znaczne wahania wyników dośw. czego przyczyn dopuszczano się trafnie w zmienności glebowej oraz osobniczej roślin, co jednak nie zapewniało jeszcze trafnego wnioskowania; *W 1907r. ukazały się 2 b. postępowe prace tego zakresu - w Niemczech oraz w Polsce. Tę drugą autorstwa E. Załęskiego, przetłumaczono na 5 języków, a dot. ona zastosowania rachunku prawdopodobieństwa w dośw. porównawczych z odmian buraków cukrowych; *Podst. jednak znaczenie dla rozwoju statystyki matematycznej i jej zastosowań w dośw. miały prace W. Gosseta (pseud. Student), R.A. Fishera, D.B. Duncana i W. Tukey'a; *R.A. Fisher opracował podst. zasady prowadzenia badań eksperymentalnych oraz metodę analizy wariancji; *Od tego momentu statystyka matematyczna stała się teoretyczną podstawą metod badań biologicznych, hodowlanych i agrotechnicznych; *W 1925r. ukazała się praca prof. J. Sypniewskiego pt. „Zestawienie krytyczne wyników prac hodowanych metodyką rolniczych dośw. polowych”; *Ukazały się również prace „Metodyka dośw. rolniczych” E. Załęskiego (1927), „Ogólna metodyka dośw. polowych w zakresie” S. Barbackiego (1935); *Duży wkład w rozwój tej dziedziny wnieśli również następujący naukowcy okresu powojennego: E. Bilski, W. Brykczyński, T. Caliński, R. Elandt, K. Iwaszkiewicz, Z. Łubkowski, W. Oktaba, T. Przybysz, Z. Nawrocki, M. Uliński, J. Trębowski i. in.

Podstawowe pojęcia doświadczalnictwa: 1)Cecha: *każdy element przyrody ma swoiste właściwości (masa, ciężar właściwy, barwa, zapach, wielkość, zdolność do reprodukcji) które określamy mianem cechy. *cechy mogą mieć charakter jakościowy (barwa, kształt, smak) oraz ilościowy (masa, długość źdźbła, liczba ziaren w kłosku); *Jeżeli jakaś cecha ilościowa przyjmuje dowolne wartości z zakresu liczb rzeczywistych to określamy je mianem cechy ciągłej (np. 12.55; 188.1; 5.22). Teoretycznie pomiary wartości takiej cechy mogą więc być dokonywane z dowolną dokładnością. Cecha skokowa przyjmuje natomiast wartości jedynie z zakresu liczb całkowitych (np. 1, 4, 15, 123). 2)Zmienna losowa: *Pojedyncze wartości interesującej nas cechy otrzymane w wyniku dośw. są zróżnicowane, czyli podlegają pewnej zmienności. Dlatego cechę nazywamy „zmienną”. Zróżnicowanie tej wartości jest spowodowane oddziaływaniem zarówno czynników dośw., jak też skutkiem oddziaływań czynników losowych. *Zmienne przyjmują dane wartości z określonym prawdopodobieństwem i dlatego do określenia „zmienna” dodajemy losowa. 3)Próba - to wybrana część populacji, aby na podstawie jej danych wnioskować o całej populacji. Jeżeli przy wyborze próby zastosowano wybór losowy, nazywa się ją losową. 4)Czynnik dośw.: *wartość badanej cechy w każdym dośw. kształtuje się pod wpływem wielkiej liczby różnorodnych czynników. Często z nich może być kontrolowana przez eksperymentatora, część zaś ma charakter losowy, niepodlegający kontroli. *Czynniki losowe są źródłem błędu dośw., natomiast kontrolowane i poddawane celowej zmienności (czyli w sposób zaplanowany) noszą nazwę czynników dośw. *Czynnik dośw. jest to zatem celowo wprowadzona do dośw. przyczyna zmian wartości badanej cechy (np. plon rośliny). Będzie to każdy z możliwych czynników, który został uwzględniony w czasie zakładania dośw. oraz w późniejszej analizie wyników (np. odmiana pszenicy, dawka nawożenia azotowego itd.); *Każdy z czynników dośw. musi występ. co najmniej w dwóch wersjach (tzw. poziomach). Oznacza to, że musi uwzględnić w naszym przykładowym dośw. przynajmniej dwie odmiany pszenicy lub dwie dawki nawożenia azotowego, ewentualnie oba te (lub więcej) czynniki w nie mniej niż dwóch wersjach. 5)Jednostka dośw. - (eksperymentalna) - w dośw. rolniczym są to: poletka dośw., wazony, niekiedy pojedyncze rośliny lub też części roślin (bulwy, korzenie liście) w badaniach fizjologicznych. 6)Obserwacja i materiał dośw.: *Obserwacją nazywamy wynik pomiaru badanej cechy na jednostce dośw. Zbiór obserwacji ze wszystkich jednostek dośw. użytych w eksperymencie tworzy liczbowy materiał dośw. 7)Powtórzenia (replikacje), grupa jednostek dośw. *Powtórzeniami nazywamy kolejne obserwacje dokonywane na różnych jednostkach dośw. w niezmienionych warunkach podlegających kontroli, tzn. tworzących grupę jednorodną; *Np. mierząc plony ziarna pszenicy danej odmiany z 5 wazonów jednakowo pielęgnowanych i nawożonych, uzyskamy 5 powtórzeń. Mamy wówczas jednorodną grupę jednostek dośw.; *Zakładając inne dośw. z 4 odmianami po 5 wazonówkażda (ogółem 20 wazonów), realizujemy eksperyment w 5 powtórzeniach z 4 grupami dośw. 8)Układ dośw: *sposób rozmieszczenia jednostek dośw. w dośw. polowym określamy jako układ dośw. np. układ całkowicie losowy, układ losowych bloków, układ split - plot. Symbole i oznaczenia: *poszczególne czynniki dośw. w celu uproszczenia opisu oznaczamy kolejnymi dużymi literami alfabetu np. czynnik A oznacza odmianę pszenicy; czynnik B oznacza odmianę pszenicy. *W celu odróżnienia poszczególnych obiektów dośw. (poziomów czynnika) do literowego oznaczenia danego czynnika dopisujemy kolejne cyfry zaczynając od 1. Np. Czynnik jakościowy - odmiana pszenicy ozimej: *A1 - odmiana Bogatka; *A2 - odmiana Finezja; *A3 - odmiana Smuga. Czynnik ilościowy - dawka nawożenia azotowego: *B1 - 80kg N/ha; *B2 - 120kg N/ha. W omawianym przykładzie kombinacje - obiekty mogą przedstawiać się następująco:

Oznaczenie poziomów czynnika	A1	A2	A3
B1	A1B1	A2B1	A3B1
B2	A1B2	A2B2	A3B2

Wykład 2

Rodzaje dośw. rolniczych: ze względu na warunki, w jakich przebiegają, wyróżniamy: *laboratoryjne; *wazonowe; *lizymetryczne; *polowe; *łanowe; *produkcyjne. Dośw. laboratoryjne: *przeprowadzane są w urządzeniach typu cieplarka, termostat, chłodnia, fitotron itd. Czyli w warunkach ściśle kontrolowanych parametrów środowiska. *Ze względu na to, że w dośw. laboratoryjnych warunki środowiska są regularne (np. temp., wilgotność dostęp światła itp.) wyniki w nich uzyskane powinny głównie ukierunkować dalsze badania przeprowadzone w warunkach naturalnych bądź do nich zbliżonych; *Dośw. laboratoryjne przeprowadza się najczęściej w dziedzinie fizjologii roślin, mikrobiologii i entomologii. Stanowią one np. punkt wyjścia (są badaniami wstępnymi) do projektowania doświadczeń polowych z zakresu ochrony roślin. *Jednym z wyjątków praktycznego znaczenia wyników takich dośw. w naukach rolniczych są badania nad zdolnością kiełkowania nasion. Dośw. wazonowe: *przeprowadza się w halach wegetacyjnych, szklarniach, niekiedy na otwartej przestrzeni, gdzie umieszcza się rośliny eksperymentalne w specjalnych pojemnikach zwanych wazonami; *Ze względu na możliwość kontrolowania warunków każdego wazonu, można w tego typu dośw. badać relację roślin na zróżnicowaną wilgotność powietrza i gleby, poziom nawożenia, zmienną temp. otoczenia, środki ochrony roślin itp.; *Warunki życia roślin w wazonach nie odpowiadają naturalnym, ze względu na ograniczoną przestrzeń rozrostu korzeni, sztuczne warunki glebowe, wodne i agrotechniczne. Mikroklimat otoczenia jest również swoisty, chyba, że wazony umieszczone są na otwartej przestrzeni. *Z tego względu, anatomicznie jak w dośw. laboratoryjnych, wyniki dośw. wazonowych mają głównie znaczenie jako wstępna weryfikacja hipotez badawczych, natomiast nie mogą być źródłem zaleceń praktycznych. *Najczęściej w wazonach prowadzi się dośw. w zakresie genetyki, fizjologii roślin, nawożenia mineralnego, testuje nowe formy pestycydów. Dośw. lizymetryczne: *dośw. łączące elementy dośw. wazonowych i polowych. Stosowane w nich pojemniki zwane lizymetrami wykonuje się z betonu lub grubej blachy. Mają one różną pojemność, przeważnie 1 - 2m³, a ich dno zaopatrzone jest w urządzenia do zbierania przesiąkniętej wody. *Lizymetry - napełnia się glebę, najlepiej o nienaruszonej strukturze, wzięta z pola do głębokości nawet 1,5m. Wprawdzie układ gleby umieszczonej w lizymetrach jest bardzo zbliżony do istniejącego w naturalnym jej profilu, to zabiegi agrotechniczne są nadal sztuczne. Dlatego niejednokrotnie lizymetry napełnia się glebą z pola wcześniej uprawianego i już obsianego. Dalszym przybliżeniem warunków dośw., do tych jakie panują w dośw. produkcyjnym, jest umieszczenie lizymetrów w łanie takich samych roślin jak badane. *Dośw. lizymetryczne stosuje się głównie w badaniach z zakresu chemii rolnej i gleboznawstwa oraz gosp. wodnej roślin. *Wartość poznawcza dośw. lizymetrycznych jest zbliżona do dwóch poprzednich rodzajów eksperymentów (laboratoryjnych i wazonowych) natomiast koszty związane z ich przeprowadzeniem są znacznie wyższe. Dośw. polowe: *przeprowadzone są w warunkach polowych mniej odbiegających (w porównaniu do poprzednich typów dośw.) od rzeczywistych warunków produkcyjnych. Przede wszystkim identyczne jest w nich oddziaływanie czynników atmosferycznych. *W dośw. polowych również warunki agrotechniczne są w znacznym stopniu zbliżone do produkcyjnych chociaż z przyczyn technicznych nieidentyczne z nimi. *Wielkość pola dośw. oraz wielkość poletek (najmniejszych jednostek dośw.) mogą być różne, co rzutuje na wartość wyników dośw. i możliwości ich wykorzystania. *Wyróżniamy następujące typy dośw. polowych ściśle związane z wielkością poletek: 1)dośw. mikropoletkowe - zakłada się na poletkach o powierzchni od 1 do 6 m². Zabiegi agrotechniczne wykonuje się na nich głównie ręcznie. Plony uzyskane w takich dośw. przedstawia się w odniesieniu do 1 m². Koszty związane z dośw. mikropoletkowymi są stosunkowo niskie, a zgromadzone wyniki bardzo dokładne. Stosowane powinny być głównie jako dośw. wstępne, czyli rozpoznawcze. 2) jeżeli wielkość poletek zawiera się w przedziale od 7 do 100m², to są to dośw. polowe, zwane inaczej ścisłym. Najczęściej stosuje się poletka o wielkości 15 - 20m². Wielkość poletek jest związana z badanym zagadnieniem np. z zabiegami agrotechnicznymi. *W dośw. polowych nadal wiele prac wykonywanych jest ręcznie lub za pomocą specjalnych urządzeń. Wielkości plonu otrzymane z większych poletek można wyrażać w odniesieniu do 1ha. Wyniki tych dośw. mogą być w znacznym stopniu wykorzystane praktycznie. *Oba rodzaje dośw. polowych (mikropoletkowe i poletkowe) prowadzi się zależnie od liczby i jakości uwzględnionych czynników wg różnych schematów (modeli) eksperymentalnych, począwszy od stosunkowo prostych, do nader skomplikowanych, wymagających zastosowania złożonych obliczeń statystycznych. *W przypadku dośw. polowych należy pamiętać o tym, że otrzymane wyniki (głównie w przypadku plonu) mogą być wyższe niż uzyskane w praktyce produkcyjnej. Wnioski płynące z wyników tych dośw. przed wprowadzeniem do praktyki rolniczej powinny być weryfikowane w dośw. produkcyjnych. Dośw. łanowe: *mają na celu porównanie w warunkach produkcyjnych, kilku obiektów, wybranych na podstawie dośw. ścisłego, z obiektem kontrolnym. *Jeden obiekt dośw. nie powinien być założony na powierzchni mniejszej niż 0,2ha w przypadku dośw. warzywniczych, jeśli chodzi zaś o rośliny uprawy polowej, powierzchnie te muszą być znacznie większe. *Do zalet dośw. łanowych należą: -normalne warunki ekologiczne, produkcyjne oraz agrotechniczne; -możliwość bezpośredniego obliczenia kosztów i efektywności badanych zabiegów; *Do wad należą: - konieczność dysponowania dużą powierzchnią pod dośw.; -duże nakłady na urządzenia techniczne i agrotechnikę, a w związku z tym ograniczona liczba powtórzeń w czasie i przestrzeni; -mała dokładność z powodu trudności usunięcia zmienności glebowej i agrotechnicznej; -ograniczone możliwości statystycznej analizy uzyskanych wyników z powodu niewielkiej liczby powtórzeń oraz dużej zmienności glebowej, nieuniknionej przy tej wielkości poletek. Dośw. produkcyjne: *w eksperymentach tych sprawdza się efekt ekonomiczny zabiegu, którego przyrodniczej skuteczności dowiodły poprzednie etapy dociekań badawczych. W dośw. produkcyjnych porównuje się tylko dwa obiekty: nową (proporcjonalną) i dotychczasową technologię. *Powierzchnia każdego z tych obiektów licząca kilka hektarów, powinna być na tyle duża, aby umożliwiła wykorzystanie wszelkich zabiegów rolniczych w sposób właściwy dla praktyki produkcyjnej, a jednocześnie wystarczyła do dokładnego stwierdzenia nakładów robocizny, zużycia energii itp. oraz plonów określonych na podstawie roślin zbieranych z dwóch sąsiadujących ze sobą pasów. *Dośw. te mają analogiczne zalety i wady jak łanowe, z tym, że do ich walorów dochodzi konkretność warunków produkcyjnych w bezpośrednim ustaleniu kosztów i ekonomicznej efektywności porównanych zabiegów. *Dodatkową zaletą jest również zmniejszenie kosztów o wartość produkcji oraz prostota i mała uciążliwość prowadzenia badań. Rodzaje dośw. rolniczych: 1)Pojedyncze - prowadzi się w tym samym obiekcie rolnym (polu, gosp.). Mogą one przebiegać w jednym sezonie wegetacyjnym (np. wpływ zróżnicowanych dawek azotu na plonowanie pszenicy jarej) lub jeden raz w dwu (wpływ przedplonu na plonowanie pszenicy jarej)a nawet kilku sezonach (np. w tylko jednej rotacji płodozmianu). 2)Wielokrotne: to zamknięty cykl badawczy, który jest serią dośw. pojedynczych. Jest on inny dla roślin ozimych, jarych, a jeszcze inny np. w nieselekcjonowanym zwalczaniu zbędnej roślinności. Cykl badawczy dośw. wielokrotnego może być prowadzony w 3 wariantach: 1)”w czasie” - przynajmniej 3 lata te same obiekty i ta sama metoda; 2)”w przestrzeni” - te same obiekty i ta sama metoda w kilku miejscowościach; 3)”w czasie i w przestrzeni” - te same obiekty i ta sama metoda w kilku miejscowościach przynajmniej przez okres 3 lat (jest to najbardziej dokładny i wiarygodny wariant).

Wykład 3

Wskazówki metodyczne. Warunki glebowe: *dośw. z poszczególnymi odmianami zbóż powinny być zakładane w odpowiednich warunkach. Przedplony: 1)dla zbóż ozimych najbardziej zalecane są stanowiska: *po strączkowych i mieszankach strączkowo - zbożowych na ziarno i zielonkę; *po niezachwaszczonych motylkowych drobnonasiennych; *po ziemniakach wcześniej schodzących z pola i oleistych; 2)dla zbóż jarych zaleca się stanowisko po okopowych i okopowych… Uprawa roli: *Pod zboża ozime wszelkie uprawy, a przede wszystkim orki siewne, należy wykonać bardzo starannie. Uprawę roli należy rozpocząć możliwie staranie zaraz po zbiorze przedplonu. *Na polu wyrównawczym można je przyorać po uprzednim rozdrobnieniu i równomiernym rozrzuceniu. *Rodzaj oraz liczbę uprawek pożniwnych uzależnia się przede wszystkim od charakteru przedplonu kultury roli i zwięzłości gleby, a także od przebiegu pogody. *Należy dążyć do wykonania pełnego zespołu uprawek pożniwnych. *Orkę siewną pod żyto i jęczmień należy wykonać ok. 2 tyg. przed siewem, okres odleżenia się gleby pod pszenicę i pszenżyto może być krótszy (7 - 10 dni). *W przypadku opóźnienia orki siewnej należy zastosować wał Campbella. *Głębokość orki siewnej powinna wynosić ok. 20 - 25cm, chyba że miąższość warstwy ornej jest…. *Orka powinna być jednakowo głęboka na całym polu. Jej kierunek powinien być taki, aby pasy dośw. były do niego równoległe, a poletka prostopadłe. *Zaleca się stosowanie pługów odwracalnych. Przystępując do orki tradycyjnej (zagonowej) należy tak rozplanować grzbiety i bruzdy, aby wypadły one między pasami dośw. a nie na poletkach. *Należy zwracać uwagę, aby orkę wykonać przy optymalnej wilgotności gleby, dzięki czemu uniknie się zamarzania, zbrylenia lub rozpylenia. * Orkę należy bronować natychmiast po jej wykonaniu (najlepiej w zestawie z pługiem użyć brony średniej lub wału - kolczatki). *W przypadku silnego zbrylenia orki stosuje się agregat uprawowy lub kolejno: bronę ciężką, wał kruszący i bronę średnią, aż do odpowiedniego doprowadzenia roli. *Rodzaj i częstotliwość uprawek przedplonowych trzeba każdorazowo uzależniać do stanu roli. *Powinno się unikać uprawek podyktowanych koniecznością , aby nie zepsuć struktury gleby i ograniczyć parowanie wody. *Niedopuszczalne jest nawracanie i jeżdżenie sprzętem, deptanie itp. na pasach przeznaczonych pod dośw. *Pod zboża jare w stanowiskach po okopowych, wykonuje się orkę jesienną, pozostawiając ją w ostrej skibie. *Po przedplonach wcześniej schodzących z pola konieczne jest zastosowanie przed orką jesienną pełnego zespołu uprawek pożniwnych….. *Do uprawek wiosennych przystępuje się tak wcześnie jak pozwala na to stan roli. *Zbyt wczesne ich rozpoczęcie może spowodować zamazywanie, co opóźni w rezultacie i utrudni należyte doprowadzenie roli. *Pierwszą uprawką wiosenną jest z reguły włókowanie, a po kilku dniach bronowanie, na glebach zlewnych często pierwszym narzędziem musi być kultywator , a na lżejszych wystarcza bronowanie. *Kolejność zabiegów oraz ich liczba będzie różna , w zależności od rodzaju i stanu gleby oraz od pogody. *Decyduje o tym osoba prowadząca dośw. *W miarę możliwości zaleca się agregatowanie narzędzi uprawowych. *Kierunek wykonania uprawek - wg. takich samych zasad jak dla zbóż ozimych. Ostatni zabieg przed siewem powinien…… Nawożenie fosforowo - potasowe - wielkości dawek ustala się w oparciu o zasobność gleby.

Zasobność gleby	Dawka w kg czystego skł. na ha
		P2O5	K2O
b. niska	100	120
niska	80	100
średnia	60	90
wysoka	40	70
b. wysoka	20	20

Przyjętą dawkę stosuje się pod cały blok dośw. ze zbożami (ozime, jare): *pod zboża ozime zaleca się wysiewać nawozy fosforowe i potasowe przed orkę siewną (pod pług); *pod zboża jare wysiewa się je wiosną przedsiewnie, pod bronę i kultywator (na glebach zwięźlejszych dopuszcza się wysiew nawozów pod orkę przedzimową); *przy łącznym wysiewie nawozów fosforowych i potasowych należy starannie je wymieszać; *do siewu mechanicznego należy używać wyłącznie siewnika pełnosprawnego. *Kierunek wysiewu nawozu powinien być równoległy do pasa poletek. Nawożenie azotem zależy od: -gat. zboża; -przedplonu; -gleby; -przebiegu pogody; -stanu roślin; -a także od rodzaju dośw. *Optymalny poziom nawożenia to taki, przy którym uzyskać można maksymalny w danych warunkach plon ziarna z całego dośw. *Do ustalenia takiego poziomu dochodzi się poprzez wieloletnie obserwacje i praktykę. *Nie można dopuszczać do nadmiernego wylegania (przy sprzyjającej pogodzie). *Jeśli w jakimś typie dośw. przez szereg lat systematycznie notuje się duże wyleganie, przy nie zmienionym poziomie nawożenia azotowego, to należy je stopniowo ograniczać o ile nie wchodzą w grę inne przyczyny tego zjawiska: -brak innych makro i mikroskładników; -zakwaszenie gleby itp. *I odwrotnie, systematyczny brak wylegania, w tym również odmian bardziej podatnych na wyleganie świadczy o potrzebie zwiększenia dawki; *Dawki azotu dla pszenicy ozimej zależnie od kopl. Glebowego (w kg/ha czystego skł. N)

1,2	3,4,8	5	6,7,9	10	11	12,13
60-120	80-140	100-150	-	60-100	70-110	-

*Podane zakresy dawek uwzględniają różne warunki środowiskowe. *Wyższe z podanych dawek należy stosować przy gorszym przedplonie, większych opadach zimowych, gorszym przezimowaniu, suchej i zimnej pogodzie na wiosnę. *Zaplanowaną dawkę nawożenia azotowego dzieli się na dwie części i stosuje się je w różnych terminach. *Pod zboża ozime nawozy azotowe wysiewa się wiosną. Jedynie w gorszych stanowiskach wskazane jest zastosowanie przed siewem 15 - 30kg. *Jeżeli pogłówne nawożenie azotowe przekracza 40 - 50kg/ha należy je podzielić na dwie części i stosować w terminach: I - przed lub w czasie ruszania wegetacji; II - w czasie od strzelania w źdźbło do początku kłoszenia. *Wybór odpowiedniego terminu zwłaszcza dla drugiej dawki należy każdorazowo uzależnić od stanu roślin i przebiegu pogody. *Jeśli w I terminie rośliny nie są rozkrzewione, trzeba ten termin opóźnić do osiągnięcia fazy. *Jeżeli zastosowanie azotu w okresie strzelania w źdźbło może zagrozić wyleganiem roślin, wysiew II dawki należy przesunąć na początek kłoszenia. *Pod zboża jare nawożenie azotowe stosuje się bezpośrednio przed siewem. *Jeżeli łączna dawka przekracza 40 - 50kg/ha należy je podzielić na dwie równe części i stosować w następujących terminach: I - przed siewem; II - w czasie od strzelania w źdźbło do początku kłoszenia. *W terminie II obowiązują te same zasady ewentualnego opóźnienia terminu lub ograniczenia wysokości dawki…; *Dodatkowe nawożenie azotowe stosowane jest dla zwiększenia zawartości białka w ziarnie pszenicy przeznaczonym do badań wartości technologicznej. *Nawożenie to przeprowadza się w późniejszych fazach rozwojowych. Materiał siewny: *powinien być zaprawiany i opatrzony etykietą z danymi o wartości siewnej; *nasiona wszystkich odmian należy zaprawić tą samą zaprawą nasienną; *dopuszcza się stosowanie wszystkich zapraw zalecanych przez IOR z wyjątkiem długo działających zapraw systemicznych. Siew dośw. należy wykonywać w terminie optymalnym dla danego regionu. *Zboża jare należy wysiewać jak najwcześniej (począwszy od 3 dekady marca) gdy tylko można wejść w pole. *Wszystkie dośw. należy zakładać w tym samym terminie. *W przypadkach uzasadnionych zróżnicowanie terminu siewu gat. należy preferować następującą kolejność wysiewu: pszenżyto, owies, pszenica, jęczmień.

Wykład 4

Ilość wysiewu na ha ustala się na podstawie: -przyjętych obsady roślin na 1m²; -masy 1000 ziaren; -zdolności kiełkowania; oddzielnie dla każdej odmiany, wg. wzoru: ilość wysiewu w kg/ha = a × m/z; gdzie: a - liczba nasion na 1 m² w sztukach; m - masa 1000 ziaren w gramach; z - zdolność kiełkowania w %. Siew dośw. należy wykonać w terminie optymalnym dla danego rejonu. *Zboża jare należy wysiewać jak najwcześniej(począwszy od trzeciej dekady marca), gdy tylko można wejść na pole. *Wszystkie dośw. należy zakładać w tym samym terminie. W przypadkach uzasadnionych zróżnicowanie terminu siewu gatunków, należy preferować następującą kolejność wysiewu: pszenżyto; owies; pszenica; jęczmień. *Wyliczoną z wzoru ilość wysiewu można skorygować w granicach do ± 10%. *Celem tej korekty jest dostosowanie ilości wysiewu do warunków siedliska. *Uwzględnić przy tym należy wartość przedplonu, stan agrotechniczny roli, typowe warunki klimatyczne, opóźnienie siewu. *Zasadą korekty jest zwiększenie ilości wysiewu w miarę pogarszania warunków stanowiska i odwrotnie. *W rejonach o dużych opadach, powodujących silne wyleganie, nawet na gorszych glebach powinno się siać rzadziej niż na podobnych, ale przy mniejszych opadach itp. *Zwiększenie ilości wysiewu jest również uzasadnione przy koniecznych opóźnieniach terminów siewu. *Przyjęta korekta dotyczyć musi wszystkich odmian badanych w dośw. i powinna być proporcjonalna (ten sam % do obliczania ilości wysiewu w kg/ha); *Informacja o dokonanej korekcie i jej uzasadnienie powinny być obowiązkowo podane w dokumentacji. Sposób siewu: *Zarówno dla zbóż ozimych jak i jarych zaleca się rozstawę rzędów; 10,7 lub 12,5cm, czyli odpowiednio 14 lub 12 redlic przy siewniku o szerokości roboczej 1,5m. *Głębokość siewu wszystkich zbóż: 2 od 4cm - na glebach ciężkich i wilgotnych należy siać płycej, na lżejszych i suchych - głębiej. *Wszystkie czynności związane z przygotowaniem nasion i siewnika oraz siewem powinny być przeprowadzane bardzo starannie, osobiście przez prowadzącego dośw. lub pod jego bezpośrednim nadzorem. *Zgodność ustawienia pojemników z nasionami z rozlosowaniem dośw. powinna być skontrolowana przez drugą osobę. *W czasie siewu należy kontrolować drożność przewodów nasiennych i redlic. *W przypadku stwierdzenia niedosiewów należy je jak najszybciej uzupełnić, zaznaczając ten fakt i opisując go szczegółowo w dokumentacji. Zabiegi pielęgnacyjne: *Po założeniu dośw. do fazy pełni wschodów oraz w czasie dojrzewania ziarna konieczna jest w miarę potrzeby ochrona poletka przed ptactwem zwłaszcza w godzinach rannych. *Na gorzej wyrównanych poletkach oraz w przypadku wadliwego działania drenów, jesienią lub wczesną wiosną należy wykonać odpowiednie zabezpieczenie przed tworzeniem się zastoisk wody, a mianowicie przegony, przekopy lub wałki ziemi. *Skorupę lodową, która wytworzy się zimą na zastoiskach wodnych należy jak najczęściej skruszyć w celu przeciwdziałania wypszeniu roślin. *Na wiosnę w przypadku „wysadzania” roślin, zasiew należy zwałować wałem gładkim, a przy równoczesnym wystąpieniu silnego zaskorupiania ziemi - zastosować wał kolczasty. *Zaleca się również bronowanie, głównie jednak w przypadku silnego zaskorupiania gleby lub występującej pleśni śniegowej na oziminach. *Należy je przeprowadzać wzdłuż pasów dośw. (w poprzek poletek), według ogólnie przyjętych zasad, dobierając narzędzia w zależności od rodzaju i stanu gleby oraz roślin. *Generalnie nie bronuje się żyta, a pozostałych zbóż ozimych i jarych nie bronuje się od fazy piórkowania do fazy 4 liści. *Zachwaszczenie należy zwalczać herbicydami znajdującymi się w aktualnych „Zaleceniach ochrony roślin” opracowanych przez IOR i sprawdzonymi na poletkach produkcyjnych. *Dobór preparatów oraz liczba zabiegów uzależniona jest od stanu zachwaszczania i powinna zapewnić maksymalną skuteczność zwalczania chwastów. *Nie zaleca się stosowania mało znanych, nowo rejestrowanych środków chwastobójczych oraz takich, które wg danych IOR lub producenta wywołują zróżnicowaną reakcję odmian zbóż. *W przypadku znacznego wystąpienia szkodników, mogących spowodować obniżenie plonu, należy obowiązkowo zastosować odpowiednie insektycydy. *Opryski pestycydami, a także dolistne dokarmianie, powinny być wykonywane z dwumetrowych ścieżek między pasami dośw., przy zastosowaniu odpowiedniego opryskiwacza. Zbiór: *do zbioru poszczególnych odmian przystąpić należy w momencie uzyskania przez niego dojrzałości technicznej; *Dopuszczalny jest równoczesny zbiór odmian dojrzewających w niejednakowym terminie, jeżeli różnica nie przekracza kilku dni. *Przy zbiorze należy zwrócić uwagę na właściwą regulację poszczególnych mechanizmów kombajnu, aby zapobiec stratom ziarna (niedomłot, przejście ziarna do plew i słomy). *Przed przystąpieniem do zbioru poletek właściwych należy dokonać próbnego zbioru na odsiewach lub poletkach ochronnych. *W trakcie zbioru właściwego, natychmiast po skoszeniu ostatnich źdźbeł każdego poletka - kombajn należy zatrzymać pozostawiając nadal w ruchu zespół młócący, w tym czasie następuje całkowite zrzucenie słomy, dzięki czemu fragment poletka pod kombajnem nie zostanie nią przykryty i umożliwi wykonanie obserwacji „osypywania ziarna”. *Przerwa czasowa między omłotem kolejowych poletek powinna być odpowiednio długa i jednakowa na całym dośw., pozwala to na dokładne zebranie omłóconego ziarna i przeciwdziała zamieszaniu z ziarnem innej odmiany, co jest szczególnie ważne w przypadku wysyłania prób ziarna do badań chemiczno - technologicznych. *Jeśli zbiór zboża z całego dośw. nie jest możliwy w ciągu jednego dnia zasadą jest aby do zbioru w kolejnym dniu pozostawić całe powtórzenie. Najczęściej stosowane układy i modele dośw. polowych: *Idealnym można nazwać takie dośw., w którym nie występ. czynniki niekontrolowane przez badacza. Należałoby je przeprowadzić w całkowitej izolacji od wpływów zewnętrznych, co nie jest możliwe w warunkach polowych. *Aby ograniczyć wpływ zmienności czynników niekontrolowanych na badane w dośw. cechy wynikowe (np. plon) konieczne jest przeprowadzenie dośw. w układach z losowaniem (randomizacją) obiektów i ich właściwym grupowaniem (bloki). Najczęściej wykorzystywanymi układami są: 1)bloki kompletnie zrandomizowane (losowane bloki); 2)kwadrat łaciński; 3)losowane podbloki (split - plot); 4)bądź równoważne podbloki (split - block). *W układach tych można prowadzić dośw. jedno- ; dwu- ; lub wieloczynnikowe. *Wnioski i zalecenia dla praktyki należy formułować na podstawie serii dośw. czyli tzw. dośw. wielokrotne; *Przyjęty układ dośw. sugeruje sposób wyznaczenia funkcji testowanych do weryfikacji hipotez. *Hipotezy statystyczne tzw. hipotezy zerowe [H₀] zakładają brak różnic pomiędzy średnimi obiektowymi i są zaprzeczeniem hipotez merytorycznych stawianych przez eksperymentatora. *Najczęściej hipotezy weryfikuje się metodą analiz wariancji przeprowadzając odpowiednie obliczenie statystyczne specjalnymi programami komputerowymi np.: STAGRAPHICS, AWAR, ARSTAT, itp. 1)Układ całkowicie losowy - najprostszy z możliwych, gdyż w układzie tym obiektom dośw. (zabiegom, odmianom) przyporządkowuje się miejsca w sposób całkowicie losowy na całym polu dośw. *Poletka nie muszą tworzyć układu zwartego lecz mogą być rozrzucone na dowolnych miejscach pola. *Układ jest w dośw. rolniczych rzadko stosowany tym niemniej w pewnych sytuacjach to jest jedynym możliwym do zastosowania. *Np. w pewnych dośw. fitopatologicznych, gdy mamy do czynienia z tzw. populacjami ruchomymi. W tym przypadku poletka muszą być rozrzucone, gdyż w przeciwnym wypadku nie można by było zaobserwować wpływu badanego środka opryskującego na poletka blisko siebie położone, bo szkodnik łatwo się przenosi. 2) Układ losowych bloków.

Wykład 5

Wskaźniki metodyczne w prowadzeniu dośw. z roślinami okopowymi *Metodyka oceny odmian ziemniaka charakteryzuje się specyfiką badań wynikających przede wszystkim z wegetatywnego sposobu rozmnażania ziemniaka; *Na wartość odmiany, a szczególnie na ocenie jej plenności ogromny wpływ ma zdrowotność sadzeniaków oraz cały zespół czynników zewnętrznych. *Spośród czynników zewnętrznych część jest niezależna od dośw. (pogoda, warunki glebowe), a część może być częściowo lub całkowicie przez niego regulowana (termin sadzenia, nawożenie, ochrona przed chorobami, warunki przechowywania sadzeniaków, itp.) *Sadzeniaki do czasu ich wysadzenia, muszą być przechowywane w chłodnym pomieszczeniu, aby nie uległy skiełkowaniu, w innym przypadku zachodzi konieczność obrywania kiełków przed sadzeniem. *Należy pamiętać, że taki zabieg ma negatywny wpływ na wielkość plonowania ziemniaków. *Na polu nad którym zakładane będą dośw. z ziemniakami - płodozmian, przedplon, uprawa roli oraz zabiegi pielęgnacyjne - muszą odpowiadać aktualnym zaleceniom uprawy ziemniaków. *Wszystkie przeprowadzone zabiegi uprawowe, pielęgnacyjne i ochrony roślin oraz daty ich wykonania należy wpisać do książki polowej. *Nawożenie organiczne - obornik powinien być zastosowany jesienią, w ilości 25 - 30 t/ha. W przypadku braku obornika konieczne jest przyoranie słomy (z dodatkiem mocznika w porcji 0,8 - 1 kg roztworu na 100 kg słomy). Zaleca się też stosowanie nawozów zielonych. *Nawożenie mineralne - dawki kg czystego składnika roztworu 1 ha wynoszą N (90 lub 100); P₂O₅ (90 lub 100); K₂O (135 lub 150). Wybór górnej lub dolnej dawki powinien być uzależniony od aktualnej zasobności gleby w przypadku przyorywania jedynie słomy można zwiększyć nawożenie mineralne do 20%, wapnowania pola nie należy stosować bezpośrednio pod ziemniaka ale pod przedplon. Ochrona roślin - w dośw. stosuje się chemiczną ochronę roślin w zakresie zwalczania chwastów, stonki ziemniaczanej i zarazy ziemniaka. *Przy chemicznej ochronie roślin dobór preparatu, termin stosowania i dawka muszą być zgodne z aktualnymi zaleceniami „Instytutu Ochrony Roślin” Dośw. proste, jednoczynnikowe często zakładane są w układzie bloków kompletnie zrandomizowanych (losowe bloki) a dośw. wieloczynnikowe, w tym z terminami kopania, najczęściej metodą split - block. *Doświadczenia najczęściej zakładane są w czterech powtórzeniach, co stwarza możliwości rozplanowania dośw. w jednym, dwóch lub czterech pasach. Ścieżki między pasami zazwyczaj mają szerokość 2 m; co umożliwia wykonanie zalecanych oprysków opryskiwaczami o szerokości roboczej 13 m. Każdy pas na początku i na końcu musi kończyć się poletkiem ochronnym o szerokości co najmniej dwóch rzędów. Obserwacje i pomiary: Obowiązuje zasada, że obserwacje w okresie wegetacji przeprowadza się na poletkach wszystkich powtórzeń: *przy obliczaniu % porażenia przyjmuje się liczbę roślin policzonych po pełnych wschodach; *w okresie wegetacji należy obserwować reakcję odmian i rodów na niekorzystne warunki pogodowe, na stosowane chemiczne środki ochrony roślin, itp.; *przy wszystkich obserwacjach należy podać daty ich przeprowadzenia. I.Obserwacje przebiegu wegetacji: 1)Wschody - jako datę pełnych wschodów podaje się liczbę dni, jaka upłynęła od terminu sadzenia do momentu gdy wzeszło co najmniej 75% roślin na poletku. Kolejną ocenę wschodów przeprowadzamy w okresie od 7 do 10 dni od daty pełnych wschodów. Ocenę wschodów podajemy w skali dziewięciostopniowej, biorąc pod uwagę stan i wyrównanie roślin. 2)liczba roślin po wschodach - w okresie od 10 do 14 dni po ocenie wschodów należy dokładnie policzyć rośliny na wszystkich poletkach. W przypadku gdy braki roślin na poletku przekraczają 10% pełnego stanu roślin należy ustalić przyczyny braku wschodów na wykopanych a nie wzeszłych kłębach (gnicie kłębów, parch srebrzysty itp.) 3)czystość odmianowa - w okresie pełni kwitnienia należy dokonać sprawdzającej obserwacji czy nie zaistniały przypadki zmiany odmian na poletkach oraz zamieszań odmianowych. Jeśli stwierdza się występowanie na poletku roślin innej odmiany w ponad 10% obsady poletka, należy te rośliny policzyć i podać w książce polowej ich % udział. 4)dojrzałość - należy podać liczbę dni od sadzenia do daty początku i pełni dojrzewania. Początek dojrzewania charakteryzuje się tym, że barwa roślin zmienia się z zielonej na żółtą, a dolne liście oraz pojedyncze łodygi zasychają. Z kolei, za pełnię dojrzałości uznajemy moment, gdy co najmniej 50% roślin na poletku zaschła. 5)liczba roślin przed zbiorem - podajemy tylko w przypadku ubytków obsady roślin na poletkach spowodowanych przez zwierzynę łowną lub kradzieże. Wtedy należy faktyczną liczbę roślin przed zbiorem podać na arkuszu danych, wyjaśniając równocześnie przyczynę zmniejszonej obsady. II.Choroby ziemniaka: 1)Choroby wirusowe: mozaika lekka, mozaika pomarszczona, smugowatość, kędzierzawka, wiroza M, liściozwój. Obserwacje chorób wirusowych należy przeprowadzać w następujących terminach: *pierwsza w momencie osiągnięcia przez rośliny 20 - 25 cm wysokości; *druga, sprawdzająca - dwa tyg. po pierwszej obserwacji. Podczas obserwacji liczymy porażone krzaki: *wirusami „lekkimi” - objawy lekkiej mozaiki; *wirusami „ciężkimi” - objawy mozaiki pomarszczonej, smugowatości, kędzierzawki, objawy wskazujące, że roślina nie wytworzy normalnego plonu. 2)Zaraza ziemniaka - choroba pochodzenia grzybowego. Objawy porażenia zarazą ziemniaka widoczne są najczęściej w lipcu; u odmian wczesnych mogą wystąpić już w czerwcu. Początkowo najczęściej na brzegach blaszki liściowej, pojawiają się jasno lub ciemnozielone plony, które później stają się brązowe do prawie czarnych. Na dolnej stronie liści na brzegach plam występuje biało-szary nalot, bardzo charakterystyczny dla tej choroby. Liście i pędy porażone brunatnieją i zasychają. *Należy odnotować datę pojawienia się zarazy ziemniaka na liściach roślin u jakiejkolwiek odmiany lub rodu. Pojawienie się pierwszych plamek na roślinie traktuje się jako datę pierwszej obserwacji i oceny rozwoju zarazy w dośw. Następnie obserwacje należy przeprowadzić w odstępach 10 - dniowych, tzn. począwszy od pierwszej obserwacji oraz ustalić kalendarzowo następne terminy co 10 dni. W przypadku wystąpienia kolejnej obserwacji w dni wolne od pracy, obserwacje wykonać przed lub po tym dniu. *Ocenę porażenia należy wykonać za pomocą skali 9 - stopniowej, a wyniki danych nanieść na arkusz danych; *Obserwacje porażenia przez zarazę ziemniaka kłębów należy przeprowadzić w momencie określenia trakcji kłębów. *Na porażonych kłębach powstają szaro - sine, nieco wgłębione, różnej wielkości plamy pod którymi tkanki miąższu brunatnieją. Podczas dalszego rozwoju choroby plamy się powiększają, a miąższ brunatnieje coraz głębiej i następuje gnicie kłębów. *Po rozfrakcjonowaniu kłębów należy oddzielić kłęby porażone silnym stopniu przez zarazę ziemniaka w każdej frakcji zważyć je i obliczyć łączny % udział masy porażonych kłębów w masie całej próby. Ten wynik podać w zestawieniu końcowym.

Wykład 1

Terminy zbioru: *zbiór odmian bardzo wczesnych należy przeprowadzić w ustalonych terminach, przy czym ostatni termin kopania przypada w fazie pełnej dojrzałości; *Doświadczenia z odmianami wczesnymi, średniowczesnymi i późnymi należy zbierać w jednym terminie dla danej grupy wczesności, wówczas gdy kłęby uzyskują dojrzałość techniczną tzn. gdy nać zasycha, kłęby łatwo odrywają się od stolonów, skórka jest skorkowaciała i nie schodzi pod naciskiem palca. *Nie wolno opóźniać terminu zbioru, gdyż kłęby mogą być porażane przez choroby a zwłaszcza zarazę ziemniaka, jako ostateczny termin zbioru odmian późnych ustala się 10 października, nawet w przypadku nie osiągnięcia pełnej dojrzałości niektórych odmian; *Sposób przeprowadzenia zbioru: *w doświadczeniach z terminami kopania kolejne zbiory na małych poletkach trzeba………… kopania jak również we wszystkich pozostałych dośw., ziemniaki zbiera się mechanicznie przy użyciu kopaczki elewatorowej lub kombajnu jednorzędowego. *Podczas zbioru należy pobrać próbę do badań laboratoryjnych. Z każdego poletka pobiera się próbę o wadze ok. 12 kg, zwracając uwagę, zwracając uwagę aby do próby nie trafiły kłęby z roślin brzeżnych. *Próby z dośw. zbieranych kopaczką elewatorową pobieramy w ten sposób, że po wykopaniu ziemniaków w odległości ok. 1 metra od czoła poletka, zbieramy kolejno wszystkie ziemniaki, aż do wypełnienia odpowiedniego pojemnika (koszyk, skrzynka) o wymaganej ok. 12 kg pojemności. *Pozostała część plonu z całego poletka zbieramy do worka. Całość plonu z poletka ważymy na wadze dziesiętnej z dokładnością do 0,1 kg. Podobnie postępujemy przy zbiorze kombajnem jednorzędowym, pobierając próbę przy pierwszym przejeździe maszyny. *Również w dośw. z terminami zbioru próbę pobieramy w podobny sposób z tym, że łączna z wszystkich powtórzeń wielkość próby dla odmiany z pierwszych dwóch terminów zbioru może być zmniejszona do ok. 30 kg; *W przypadku zniszczenia części poletka (np. wymoknięcie, kradzież, zwierzyna łowna)należy ją wyłączyć, a zebrany plon z pozostałej części przeliczyć na pełną powierzchnię (należy uwzględnić również odpowiednią korektę liczby roślin). Badania laboratoryjne: *Dla każdej badanej odmiany cztery pobrane próby z pojedynczych poletek należy połączyć razem, tworząc jedną próbę zbiorczą o masie ok. 50 kg. Próba ta stanowi materiał do oznaczenia zawartości skrobi, trakcji wielkości kłębów oraz stopnia wystąpienia chorób kłębów. Oznaczanie zawartości skrobi:*Zawartość skrobi oznaczamy na wadze skrobiowej Reimana. W tym celu należy pobrać z próby zbiorczej dwie próby o wadze 5 kg i oznaczyć na nich zawartość skrobi. W przypadku wystąpienia różnicy w oznaczeniu skrobi większej niż 0,5% pobrać trzeba próbę i średnią zawartość skrobi dla odmiany wyliczyć z dwóch prób, między którymi różnica nie przekroczyła 0,5%. Oznaczona średnia zawartość skrobi dla odmiany podajemy na arkuszu danych. W dośw. z odmianami bardzo wczesnymi zawartość skrobi oznaczać należy w kłębach z ostatniego terminu zbioru. Oznaczanie frakcji wielkości kłębów: *Oznaczanie to wykonujemy we wszystkich dośw. jak również dla poszczególnych terminów kopania. Ustala się następujące frakcje kłębów (według miary poprzecznej średnicy kłębów): 1)powyżej 30mm; 2)30 - 40mm; 3)50 - 60mm; 4)powyżej 60mm. *Na podstawie frakcji (wielkości) kłębów określana jest struktura plonu i wielkość plonu handlowego. Struktura plonu jest to masa poszczególnych frakcji wyrażona w % masy całej próby. Podajemy je w zestawieniu końcowym. *Ze struktury plonu wyliczamy % plonu handlowego, który należy wpisać na arkusz danych. Plon handlowy to bulwy o średnicy 4 cm i powyżej 4; plon sadzeniaków to bulwy o średnicy 3cm i powyżej. Ocena materiału siewnego: *jednym z warunków do uzyskania wysokich plonów roślin uprawnionych do stosowania wysokiej jakości materiału siewnego. Pełnej oceny nasion przeznaczonych do siewu dokonują laboratoria oceny nasion, stosując metodykę określoną odpowiednimi przepisami wydanymi przez Przepisy Między Oceny Nasion (ISTA); *laboratoria oceny nasion określają jakość materiału siewnego: wystawiają świadectwo stwierdzające tę jakość zgodnie z obowiązującymi przepisami. Nasiona kwalifikowane: w materiale siewnym pochodzącym z plantacji odpowiadających określonym wymaganiom (tzw. nasiona kwalifikowane) rozróżnia się następujące stopnie kwalifikacji: 1)Elitarny - stopnie kwalifikacji: a)przedbazowy (PB_III) - materiał siewny wytworzony przez hodowcę lub zachowującego odmianę, który zapewnia zachowanie właściwych cech odmiany, stanowi trzecie pokolenie poprzedzające materiał siewny kategorii kwalifikowany, przeznaczony głównie do produkcji bazowego materiału siewnego lub na wniosek hodowcy materiału kategorii kwalifikowany; b)przedbazowy (PB_II) - materiał siewny wykonany przez hodowcę lub zachowującego odmianę, który zapewnia zachowanie cech odmiany stanowi drugie pokolenie poprzedzające materiał siewny kategorii kwalifikowany; c)bazowy (B) - materiał siewny wykonany przez hodowcę lub zachowującego odmianę z materiału siewnego uzyskanego w stopniu przedbazowym PB_III lub PB_II, albo wytworzony przez hodowcę z materiału hodowcy. 2)Kategoria kwalifikowany - stopnie kwalifikacji: a)pierwszego rozmnożenia (C₁) - materiał siewny, który w urzędowej ocenie spełnia wymogi materiału siewnego, kategorii elitarny, stopnia bazowy (B), przedbazowy (PB_III) lub (PB_II), mógł zostać wytworzony przez bezpośrednie krzyżowanie składników rodzicielskich odmiany mieszańcowej i przeznaczony jest głównie na cele inne niż materiał siewny drugiego rozmnożenia (C₂). b)drugiego rozmnożenia (C₂) - materiał siewny, który został wytworzony z materiału siewnego kategorii kwalifikowany pierwszego rozmnożenia (C₁) oraz przeznaczony głównie na cele inne niż materiał siewny; dla określonych gatunków jest przeznaczony do produkcji materiału siewnego kategorii kwalifikowany trzeciego rozmnożenia (C₃); c)trzeciego rozmnożenia (C₃) - materiał siewny, który został z materiału siewnego drugiego rozmnożenia (C₂) i jest przeznaczony wyłącznie na inne cele niż materiał siewny. 3)Kategoria handlowy (H) - materiał siewny, który przynależy do danego gatunku i został uznany pod urzędowym nadzorem, spełniający wymagania dla materiału siewnego kategorii handlowa. Pobieranie próbek: *podstawową czynnością przy ocenie nasion jest właściwe pobranie próbki reprezentatywnej dla całej partii materiału siewnego, która będzie dalej poddana szczegółowej analizie; Graniczna wielkość partii ocenianego materiału siewnego, z której pobierane są próby wynosi: *25t dla zbóż (jęczmień, pszenżyto, pszenica, owies, żyto); *40t dla kukurydzy; *10t dla gryki i prosa; *10t dla nasion drobniejszych niż ziemniak; *20t dla nasion buraka. #Jeżeli partia jest większa, to ilość przekraczająca ustalony limit uważa się za oddzielną partię i pobiera z niej oddzielne próby; #Próbki pobiera urzędowy próbo biorca, który winien posiadać formalne świadectwo biegłości w próbobraniu, uznane przez kierownika laboratorium oceny nasion. Sprawdza on dokumenty partii tj. gat., odmianę, stopień kwalifikacji, wielkość masy nasiennej wg kwalifikacji polowej, dokumentację magazynową, jednolitość w partii luzem lub w jednostkowych opakowaniach. Wyróżnia się następujące rodzaje próbek: 1)Próbka pierwotna - pobierana jest jednorazowo z jednego miejsca partii nasion magazynowanych luzem (np. w pryzmach) pojemnikach lub w opakowaniach (np. w workach). Próbki pierwotne pobieramy laską próbo biorczą z jednego miejsca nasion opakowanych. Gdy nasiona składowane są luzem, próbki pobieramy z wierzchu środka i dolnej warstwy badanego materiału siewnego. Gdy nasiona są oplewione (niesypkie) próbki pobieramy ręcznie w ilości zależnej od wielkości partii i sposobu przechowywania. #Dla partii nasion w opakowaniach o masie od 15 do 100kg nominalne liczby pobieranych próbek przedstawiają się następująco: *1 - 4 opakowania - 3 próbki pierwotne z każdego opakowania; *5 - 8 - 2 próbki pierwotne z każdego opakowania; *9 - 15 opakowań - 1 próbka pierwotna z każdego opakowania; *16 - 30 opakowań - w sumie 15 próbek pierwotnych; *31 - 59 opakowań - w sumie 20 próbek pierwotnych; *60 i więcej opakowań - w sumie 30 próbek pierwotnych. #Podczas pobierania próbek z opakowania większego niż 100kg lub ze strumienia nasion wpadających do pojemnika minimalne wymagania są następujące:

Wielkość partii w kg	Liczba próbek do pobrania
Od 500	min. 5 próbek pierwotnych
501 - 3.000	1 próbka na każde 300kg, lecz nie mniej niż 5 próbek
3.001 - 20.000	1 próbka na każde 500kg lecz nie mniej niż 10 próbek
20.000 i więcej	1 próbka na 700kg, nie mniej niż 40 próbek

2)Próbka ogólna - powstaje z połączenia i wymieszania wszystkich próbek pierwotnych pobranych z jednej partii nasion. W przypadku nasion z poszczególnych prób jednostkowych różniących się pochodzeniem, jakością, składowaniem i sposobem przechowywania, należy te partie nasion traktować jako oddzielne i pobierać z nich oddzielne próbki. 3)próbka średnia - pobierana jest dokładnie wymieszanej próbki ogólnej i reprezentuje wszystkie właściwości badanej partii nasion. Pobierana jest w 4 powtórzeniach: 2 pakuje się do papierowych lub płóciennych torebek, zaś dwie do zalakowanych butelek lub hermetycznych pojemników metalowych. Jeden komplet próbek otrzymuje laboratorium oceny nasion, drugi przechowuje się na wypadek reklamacji lub zaginięcia próbek; *Próby przechowuje się przez rok od daty wystawienia świadectwa.

Wykład 2.

Masa próbek średnich do badań analitycznych wybranych gatunków: dla grochu, wyki , kukurydzy i soi - 1000g; jęczmień, owies, pszenżyto i żyto - 500g; burak i gat. o podobnej wielkości nasion - 250g. *Jeżeli próbki średnie są pobierane do badań analitycznych jak i polowych masa powinna być dwukrotnie większa. Wstępna kontrola jakości przed oznaczeniem laboratoryjnym jest wykonywana w polu. Próbka analityczna jest to próbka pobierana w laboratorium z próbki średniej w celu wykonania oceny nasion. Otrzymujemy ją przez kolejne dzielenie i ujmowanie losowych porcji i następnie łączenia. *Podpróbka - część próbki analitycznej o wielkości równej lub większej przewidzianej dla danego testu. Próbkę analityczną pobieramy po wykonaniu oceny organoleptycznej. Minimalna wielkość próbki analitycznej dla wybranych gat. roślin: *pszenica, żyto, jęczmień, pszenżyto, owies - w przypadku oznaczania czystości nasion - 120g, do obecności nasion innych gat. - 1000g; *dla kukurydzy - 900g i 1000g; *buraka cukrowego i pastewnego do oznaczania czystości nasion 50g, a dla obecności nasion innych gat. 500g; *groch 900g i 1000g. Metody pobierania próbek do badań analitycznych: 1)Pobieranie próbek z użyciem rozdzielacza mechanicznego. Polega na kalkulacyjnym rozdzieleniu próbki średniej aż do otrzymania określonej masy. 2)Metoda naczynek rozstawionych losowo. Dotyczy tylko nasion drobnych, sypkich, nie kulistych, dla których przewidziana jest masa próbki analitycznej 10g. Wymieszaną próbkę średnią należy rozsypać równomiernym ruchem wahadłowym wzdłuż i w poprzek na całej powierzchni kwadratu papieru, na którym ustawiono pionowo 8 naczynek. Nasiona z 6 naczynek należy połączyć i zważyć. Jeśli masa nasion okaże się niewystarczająca należy dołączyć zawartość pozostałych naczynek. Powierzchnia kwadratu naczynek powinna być 10 - do 12 - razy większa od łącznej powierzchni przekroju 8 naczynek. 3)Metoda przepołowienia przy użyciu kratownicy. Kratownica o przegródkach w kształcie sześciokąta, w której co druga kratownica nie ma dna, umieszcza się na tacy i równomiernie rozsypuje na dnie nasiona. Po rozsypaniu całej próbki wyjmuje się kratownicę, a na tacy pozostaje w przybliżeniu połowa średniej próbki. Taką czynność należy powtarzać aż do uzyskania na tacy masy próbki nieco przekraczającej wielkość określoną przez normę dla danego gatunku. 4)Metoda szufelkowa - próbkę średnią należy równomiernie rozsypać na tacy i pobiera się ją płaską szufelką z całego przekroju warstwy z co najmniej 5 miejsc wybranych losowo tak, aby po ich połączeniu otrzymać próbkę o wymaganej masie. 5)Metoda dzielenia na krzyż - należy próbkę średnią rozsypać w warstwę która ma zbliżony kształt do kwadratu i grubość ok. 1cm. Należy podzielić taką próbę na krzyż po przekątnej na 4 równe części. Następnie połowa nasion, czyli dwie przeciwległe ćwiartki należy usunąć, a pozostałą część nasion wymieszać. Czynność się następnie powtarza do momentu otrzymania potrzebnej nam masy. Przed pobraniem próbek wykonuje się ocenę wstępną - organoleptyczną. Ocena ta wykonywana jest na próbce średniej. Określa się zdrowotność nasion, stwierdza czy występują nasiona o jakiejś innej barwie i połysku, określa się zapach. 1)Określenie zdrowotności - obserwuje się czy nie ma szkodników (mole), czy wewnątrz nasion nie występują larwy, czy nasiona nie są narażone chorobami grzybowymi i bakteryjnymi. 2)Sprawdza się czy nie ma nasion o innej barwie, czy połysku, co świadczyłoby o złej pogodzie w czasie zbiorów, o złym przechowywaniu, o starzeniu się nasion. 3)Określenie zapachu - najlepiej przez ogrzanie w dłoni i wąchanie nasion lub zalewa się nasiona w szklanym naczynku wodą, której temp. wynosi od 60 do 70°C. Następnie naczynko przykrywamy i po okresie 3 - 5 min. zdejmujemy pokrywę, należy oblać wodą i przez powąchanie przekonać się czy nie występuje jakiś niekorzystny zapach spichrzowy, który występuje w wyniku rozkładu pyłku zbożowego i nasion silnie uszkodzonych; zapach stęchlizny w przypadku……….. się wilgotnych nasion.; zapach drożdżowy, zapach śledziowy, którego przyczyną jest porażenie przez śniedź cuchnącą; zapach miodowy świadczy o porażeniu nasion przez rozkruszka mącznego; zapach czosnku, który świadczy o zanieczyszczeniu materiału siewnego cebulkami dzikiego czosnku, zapach ziemisty, powstaje przy wylegnięciu roślin; zapach dymu, który świadczy o tym, że nasiona były suszone w zbyt wysokiej temperaturze; zapach zjełczałego tłuszczu. Oznaczenia laboratoryjne: 1)Oznaczenie czystości materiału siewnego. Oddziela się nasiona czyste od innych. Jest to % udział nasion czystych w całej masie badanej próbki. Jest to bardzo ważna cecha jakościowa, gdyż służy do korygowania ilości wysiewu. Przy badaniu czystości nasion określamy tylko zawartość bezspornych zanieczyszczeń, natomiast to czy nasiona będą kiełkować ocenia ocena kiełkowania. Przy badaniu czystości nasion wykorzystujemy jedną próbkę analityczną lub dwie próbki połówkowe o masie równej przynajmniej połowie próbki analitycznej. Aby ocenę wykonać należy próbki analityczne umieścić na powierzchni kontrastującej z barwą nasion. Za pomocą pęsety należy przenieść nasiona pojedynczo lub wąskim strumieniem i rozdzielamy je na 3 grupy. Pierwsza to nasiona czyste badanego gatunku, zalicza się tu wszystkie nasiona dojrzałe i nie uszkodzone w tym również nasiona małe, pomarszczone, nierozwinięte oraz część nasion większa od połowy pierwotnej wielkości nasion. Druga grupa to nasiona innych roślin w tym chwastów. Trzecia grupa to zanieczyszczenia - części nasion, piasek, żwir, itp. Trzy grupy waży się oddzielnie, suma musi się zgadzać z masą próbki analitycznej. Różnica nie może przekraczać 5%. Należy następnie wyliczyć czystość nasion. c= [M*(z₁ +z₂)/M]*100%; c - czystość nasion; M - masa próbki analitycznej w gramach; z₁ - nasiona innych roślin; z₂ - zanieczyszczenia. 2)Oznaczanie wigoru (energii kiełkowania) i zdolności kiełkowania. *Ocena zdolności kiełkowania polega na pobudzeniu zarodka do rozwoju po uprzednim stworzeniu warunków odpowiednich do kiełkowania nasion danego gatunku. Ocenę wigoru i zdolności przeprowadza się na nasionach czystych. *Wigor nasion jest suma właściwości, które określają poziom aktywności nasion w różnych warunkach środowiska. Wigor określa szybkość i równomierność kiełkowania nasion, a następnie wzrost siewek nawet w warunkach środowiska, które nie są optymalne dla danego gatunku. Czas po którym określamy wigor materiału siewnego jest tak dobrany aby w przyjętych warunkach środowiska można było uzyskać maksimum skiełkowanych nasion w jak najkrótszym czasie. Wyniki oceny wigoru są mniej pewne niż wyniki liczenia końcowego czyli zdolności kiełkowania, nie ma określonych norm i nie służy do korekty wysiewu. Jeżeli jednak przedstawiają niskie wartości, stanowi to sygnał ostrzegawczy, że nasiona nie są całkiem dobre, jeśli wykażą nawet dobrą zdolność kiełkowania, to w polu mogą dać nierówne i słabsze wschody.

---