Powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
Przełomowym wydarzeniem, które uważa się za początek okresu stalinowskiego w Polsce było powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
14 grudnia 1948 roku jednocześnie obradowały w Warszawie: II Zjazd PPR i XXVIII Kongres PPS. Oba ugrupowania przyjęły identycznej treści rezolucje o zjednoczeniu i utworzeniu PZPR. Następnego dnia rozpoczął obrady Kongres Zjednoczeniowy, a zarazem I Zjazd PZPR. Oznaczał on tryumf polskich stalinowców z Bolesławem Bierutem na czele.
Kierownictwo partii zajęło się likwidowaniem tzw. „odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego” w PZPR, co wykorzystano do pozbycia się z szeregów partii konkurentów politycznych: Władysława Gomółkę, Zenona Kliszkę i Mariana Spychalskiego.
26 maja 1951 roku Sejm Ustawodawczy powołał komisję pod przewodnictwem Bieruta
dla przygotowania tekstu ustawy zasadniczej. Konstytucja Polski Ludowej uchwalona została 22 lipca 1952 roku. Wnoszone przez sejm następnych kadencji poprawki i uzupełnienia nie zmieniły jej stalinowskiego charakteru. Jako ustawa zasadnicza Konstytucja określała zasady prawne, jakimi kieruje się ludowe państwo polskie, jego podstawy ustrojowe i społeczne. Wprowadzono zmiany w systemie prawnym, doprowadzając do całkowitego podporządkowania kierownictwu partii prokuratury, zniesiono zasadę „prawo nie działa wstecz”, zniesiono egzaminy sędziowskie i skrócono czas aplikacji. Przy okazji zlikwidowano ustawę o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, znosząc urzędy wojewodów, starostów, burmistrzów i wójtów. Uchwalono nowy kodeks rodzinny, granicę pełnoletności obniżono z 21 do 18 lat.
Narzucony Polsce przez Stalina system reprezentował skrajny totalitaryzm w ruchu komunistycznym. PZPR stojąca poza i ponad systemem konstytucyjnym posiadała pełnię władzy. W samej partii krąg decydentów ograniczony został do „grupy sekretarzy” stanowiących szkielet aparatu partyjnego. Sejm i rady narodowe nie realizowały swych konstytucyjnych uprawnień. W tym systemie nie mogło być miejsca dla innych partii.
Plenum KC w listopadzie 1949 r. odpowiedzialnością za trudności gospodarcze obarczyło świat kapitalistyczny, jego zwolenników w kraju, a także reprezentantów „prawicowo-nacjonalistycznego” odchylenia w partii.
Represje dotknęły ludzi czynnie biorących udział w życiu państwa podziemnego, żołnierzy Arami Krajowej i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, ziemian, inteligencję, ludzi wolnych zawodów, osoby posiadające rodziny za granicą. Sądy wojskowe w ciągu 10 lat skazały 45 tys. osób cywilnych. W maju 1950 r. aresztowano 1,5 tys. oficerów oskarżonych o działalność wywiadowczą. Dochodziło do spreparowanych, opartych o sfałszowane dowody, procesów sądowych. Wobec aresztowanych stosowano niedozwolone metody śledcze - stosowano tortury fizyczne i psychiczne. W procesach wydano ogółem 91 wyroków, w tym 37 osób skazano na karę śmierci, a 19 z nich wykonano.
Zdecydowanie więcej osób zamordowano bez wyroków sądowych. W katowniach bezpieczeństwa i więzieniach zmarło wielu „wrogów Stalina”. Pełna lista zamęczonych w śledztwie i zamordowanych nie jest znana po dzień dzisiejszy. W 1950 r. aresztowano Mariana Spychalskiego, a rok później Władysława Gomółkę, którego zwolniono z więzienia dopiero pod koniec 1954 roku.
5 marca 1953 r. zmarł Józef Stalin. Jego śmierć i proklamowanie w ZSRR powrotu do zasad „kolegialnego kierownictwa” nie zostało zaakceptowane przez polskich stalinowców, którzy nasilili terror polityczny.
W międzyczasie komuniści przystąpili do kolektywizacji wsi. Zaczęły powstawać spółdzielnie rolnicze i Państwowe Gospodarstwa Rolne. Kolektywizacja spowodowała jednak kryzys produkcji rolnej, co stało się narzędziem propagandowym.
Wprowadzono zaostrzoną cenzurę, społeczeństwu udostępniano tylko dokładnie wyselekcjonowane informacje. Najważniejsze były treści związane z dokonaniami radzieckiej ekonomii, kultury i nauki. W środkach przekazu Związek Radziecki wprost gloryfikowano. Pojawił się nowy typ twórczości, tzw. realizm socjalistyczny. Była to sztuka monumentalna oparta na cechach narodowych, jednak zwulgaryzowana elementami propagandy socjalistycznej. Od 1951 roku wprowadzono do szkół obowiązkowe lekcje nauki języka rosyjskiego.
Od 1949 roku na czele polskiej armii stanął rosyjski marszałek Konstanty Rokossowski, który przeprowadził czystki w jej szeregach. Usunął polskich generałów i zastąpił ich rosyjskimi. Coraz sprawniej pracował założony w 1945 r. Główny Zarząd Informacji. Organ ten był kontrwywiadem wojskowym podległym ministrowi obrony narodowej, stosował brutalniejsze metody przesłuchań niż Służba Bezpieczeństwa i posiadał rozbudowaną sieć agentur.
Stalinizacja Polski nie była możliwa bez zniszczenia autorytetu i niezależności Kościoła. Za pretekst posłużył list papieża do biskupów niemieckich z marca 1948 roku, mówiący o „wypędzeniu 12 milionów ludzi z domu”. Przeprowadzono szeroką kampanię zbierania podpisów pod pismem do Ojca Świętego uzasadniającym moralne prawa Polski do ziem nad Odrą i Bałtykiem. W październiku 1948 roku zmarł prymas kardynał August Hlond. Nowym prymasem został dotychczasowy biskup lubelski ks. Stefan Wyszyński. Szybka nominacja zapobiegła oczekiwanej przez władze państwowe destabilizacji Kościoła w Polsce.
W latach 1947-1950 Polacy, którzy walczyli o wolność i niepodległość Polski, przeżywali dramat porzucenia. Ponad 360 tys. osób rozsianych zostało po wszystkich kontynentach. Nowa emigracja była całkowicie inna od niegdysiejszej, zarobkowej. Przeważały jednostki prężne, wykształcone, o skrystalizowanych poglądach politycznych. Największe, zwarte skupiska emigracji powojennej powstały w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Wielkiej Brytanii. Blisko 55 tys. Żydów polskich osiedliło się w Palestynie.
Jednym z ważniejszych tworów komunistów był plan sześcioletni, zakładający przekształcenie całej gospodarki polskiej z ekstensywnej na intensywną. Był to przede wszystkim plan uprzemysłowienia Polski. Zakładano zwiększenie produkcji przemysłowej w 1955 roku o 90% w stosunku do roku 1949, a rolniczej o 40%. Przewidywany wzrost stopy życiowej ludności miał być wyższy o 50-60%. Ostrożne i w pełni realne założenia planu zmieniono w lipcu 1950 roku, w związku z zaostrzeniem stosunków międzynarodowych i wybuchem wojny w Korei. Ze względu na rozbudowę potencjału obronnego postanowiono zwiększyć 3,5-krotnie nakłady na inwestycje, z czego na rolnictwo i leśnictwo przypadło zaledwie 12%. Podwyższenie wskaźników uzasadniano osiągnięciami trzyletniego planu odbudowy.
Podobnie jak w pozostałych krajach komunistycznych, rozwiązanie trudności gospodarczych upatrywano w dążeniu do samowystarczalności i ograniczaniu roli handlu zagranicznego. Było to związane z nasilaniem „zimnej wojny” i blokadą ekonomiczną ze strony państw zachodnich. W listopadzie 1949 r. państwa NATO wprowadziły pierwsze ograniczenia handlowe, a w styczniu 1952 roku Stany Zjednoczone pozbawiły Polskę klauzuli najwyższego uprzywilejowania. Usunięcie lub ograniczenie Polski na rynkach zachodnich uzależniało całkowicie industrializację kraju od dostaw dóbr inwestycyjnych, maszyn, urządzeń i niektórych surowców z ZSRR. ZSRR oparciu o dostawy radzieckie i niezbyt nowoczesne technologie powstało 27 obiektów przemysłowych, w tym Huta im. W. Lenina pod Krakowem i Huta Warszawa, a także fabryki samochodów na Żeraniu i w Lublinie.
Jednocześnie zwolnione zostało tempo elektryfikacji wsi. Rozwinęły się natomiast nowe okręgi przemysłowe: białostocki, częstochowski, krakowski i lubelski.
W roku 1953 napięcia gospodarcze i społeczne doprowadzają do zmęczenia klasy robotniczej. Państwowe inwestycje w rolnictwie ograniczały się do zaopatrzenia gospodarstw państwowych i spółdzielczych w traktory i zwiększenia produkcji nawozów sztucznych. Wyraźnie zaniedbana gospodarka chłopska, nadmiernie obciążona wprowadzonym obowiązkowym skupem zboża, ziemniaków, trzody chlewnej i mleka oraz progresywnymi podatkami niszczącymi średnie i większe gospodarstwa chłopskie, nie była w stanie zwiększyć produkcji. Odwrotnie, przymus administracyjny towarzyszący powstaniu spółdzielni produkcyjnych powodował jej regres. Dopiero w latach 1954-1955 chłopi uzyskali nieznaczne ulgi i pomoc w sprzęcie rolniczym.
W czasie realizacji założeń planu sześcioletniego nastąpiły poważne zmiany w strukturze społecznej i zawodowej ludności. Polska została przekształcona w kraj przemysłowo-rolniczy. Liczba robotników przekroczyła 4 mln. Burzliwy rozwój ilościowy klasy robotniczej zmienił tradycyjne oblicze miast i osiedli robotniczych. Wychodźcy ze wsi z trudem przystosowywali się do pracy w wielkich przedsiębiorstwach.
Symbolem osiągnięć planu sześcioletniego była odbudowa zniszczonej przez II wojnę światową Warszawy.
Okres stalinowski zakończył się w Polsce w 1956 roku, kiedy na XX Zjeździe KPZR Kikuta Chruszczow ujawnił i potępił część zbrodni Stalina, tłumacząc je charakterem przywódcy. Zapowiedział też powrót do cech ustroju komunistycznego sformułowanych przez Lenina.