Jean Jacques Rousseau ( 1712- 1778 )

Jean Jacques Rousseau żył w XVIII wieku, gdzie prym wiódł feudalizm i tym samym ustrój pańszczyźniany. Miało to duży wpływa na sposób myślenia tego wielkiego francuskiego filozofa, teoretyka wychowania, a zarazem naturalisty. Rousseau stanowczo krytykował ten ustrój społeczny, ponieważ twierdził, iż powoduje on podział miedzy ludźmi. Według Rousseau najważniejszym prawem ,jakie posiadają ludzie jest prawo równości. A ustrój, jakim jest feudalizm prowadzi tylko do podziału na władców i niewolników, bogatych i biednych. W tym miejscu skończyła się równość, a w związku z tym skończył się również pokój między ludźmi. Ludzie zaczęli żyć w państwie, które funkcjonowało wbrew uwielbianej przez Rousseau, naturze i wbrew propagowanej przez niego równości. ,, Natura uczyniła człowieka szczęśliwym i dobrym, lecz społeczeństwo go znieprawiło i uczyniło nieszczęśliwym”.

Rousseau urodził się w Genewie jako syn ubogiego zegarmistrza. Wychował się bez ojca i matki. Ponieważ matka zmarła kilka dni po urodzenia Jeana Jacquesa, a ojciec musiał go opuścić, uciekając przed aresztowaniem. Sam poślubił kobietę, która uważano za nieodpowiednią dla niego. Trwali w związku około trzydziestu lat, czego owocem było pięcioro dzieci, które Rousseau porzucał w przytułkach. Skutkiem tego jest to, że nic nie wiadomo o jego potomkach, ponieważ Rousseau nie utrzymywał z nimi kontaktów.

Był samoukiem, samodzielnie zdobywał wiedze w zakresie filozofii, literatury, historii oraz nauk przyrodniczych. To dzięki ojcu poznał tradycję polityczną średniowiecza, ponieważ czytał z nim dzieło pod tytułem,, Żywoty wielkich mężów” Plutarcha. Duży wpływa na jego intelektualny rozwój miało spotkanie z Denisem Diderotem oraz innymi encyklopedystami. Po przez przysłuchiwanie się ich rozmową, zdobył umiejętność w przeprowadzaniu dialogu. Dzięki temu włączono go w prace nad,, Encyklopedią” i tym samym zaczął interesować się cywilizacją.

Jednym z wielu dzieł Rousseau jest opublikowana w 1761 roku,, Julia, czyli Nowa Heloiza”. Motywem napisania tej powieści dla Rousseau było pozbawienie ludzi mieszkających na wsi szczęścia przez panujący ustrój społeczny. Rousseau ukazuje w tym dziele szczęśliwa rodzinę żyjącą na wsi, gdzie między małżonkami istnieje atmosfera szczerości i zaufania. To miłość czyni małżonków lepszymi, a natura daje im ukojenie. Ta historia nawiązuje do historii średniowiecznej pary, Heloizy i Pierre'a Abelarda. Szczytowym dziełem w okresie twórczości Rousseau był,, Emil, czyli o wychowaniu”, które ukazało się w 1762 roku. To dzieło możemy uznać za protest przeciwko wychowaniu społecznemu i państwowemu. Ponieważ nie da się takiego wychowania połączyć z wychowaniem, które byłoby zgodne z naturą:,, Człowiek natury istnieje wyłącznie dla siebie, jest on jednocześnie, całością bezwzględną, która uznaje jedynie siebie albo kogoś podobnego do siebie. Człowiek społeczny jest tylko jednostką ułamkową, zależną od mianownika, i której wartość polega na stosunku do całości, jaką jest społeczeństwo”. W tym samym roku opublikowano również kolejne dzieło tego filozofa-,, Umowa społeczna”( Contrat sociale), które było głównym dziełem Rousseau w zakresie filozofii polityki. To dzieło było odzwierciedleniem buntu, jaki Rousseau wyrażał do feudalizmu, który doprowadził do podziału ludzi na lepszych i gorszych. Dążył do wolności ludzi, jednak nie do anarchistycznej wolności, tylko do takiej, w której wszyscy ludzie będą mogli uczestniczyć w procesie ustawodawczym, czyli dążył do demokracji. Rousseau chciał utworzyć nową formę działania politycznego, która:,, broniłaby i chroniła całą wspólną siłą osobę i dobro każdego jej członka i dzięki której każdy, łącząc się ze wszystkimi, słuchałby jednak tylko siebie i pozostał równie wolny jak przedtem”. Debiutanckim dziełem, które Rousseau napisał w 1749 roku na akademicki konkurs była rozprawa pod tytułem,, Rozprawa o pochodzeniu sztuk i nauk”. Inspiracją do napisania tej rozprawy było dla Rousseau cywilizacja, którą uważał za zgubny czynnik ludzkości, który prowadzi do destrukcji ludzi. Rousseau był zainspirowany degradacyjnym skutkiem działania cywilizacji. W tej rozprawie wskazał, że to dzięki sztukom i naukom ludzie są nieszczęśliwi, ponieważ tylko natura może dać szczęście. Opublikowaną ją rok później. Kolejnym ważnym dziełem Rousseau z 1755 roku jest,, Rozprawa o pochodzeniu nierówności między ludźmi”. Do napisania tego dzieła motywem dla Rousseau było także społeczeństwo, które wprowadziło brak równości między ludźmi, co spowodowało nieszczęście ludzi.

Rousseau jest także laureatem konkursu akademickiego w Dijon. W tym konkursie została nagrodzona jego,, Rozprawa o pochodzenia sztuk i nauk”. Na kolejny konkurs Akademii w Dijon w 1753 roku Rousseau napisał,, Rozprawę o pochodzeniu nierówności między ludźmi”, która jednak nie zyskała nagrody.

Był nie tylko filozofem, ale również teoretykiem wychowania. Jego kluczowym dziełem pedagogicznym był,, Emil”. Głównym bohaterem tego dzieła jest chłopiec, który dzięki naturalnej edukacji samodzielnie kształtuje swój charakter. Emil wychował się na wsi w zgodzie z naturą, gdzie nie było instytucji społecznych, które urabiałyby osobowość tego chłopca. Emil przechodził do kolejnego etapu nauczania, tylko wtedy, gdy był już gotowy do nauczenia się nowych umiejętności, charakteryzujących daną fazę rozwoju. W ten sposób Rousseau zaakcentował, że wychowanie powinno odbywać się w zgodzie z indywidualnymi możliwościami rozwojowymi wychowanka. Mianowicie Rousseau7 wyróżnił następujące etapy rozwoju młodego człowieka:

• Wczesne dzieciństwo, które trwa od momentu narodzin do 5 roku życia. W tym stadium rozwojowym człowiek jest bezradny. To opiekunowie zaspakajają jego potrzeby. Na tym etapie człowiekiem kierują popędy. Dziecko musi nauczyć się prostych słów, które są dla niego zrozumiałe.

• Dzieciństwo trwa od 5 do 12 roku życia. Człowiek zaczyna sam za siebie odpowiadać. Dziecko przebywa w tym okresie, głównie w otoczeniu najbliższych i to chroni go od zepsucia. Rousseau takie wychowanie, które odbywa się z dala od zepsutego świata, określa wychowaniem negatywnym. To wychowanie ma uchronić dziecko przed nieugiętymi wzorcami, a tym samym od zakazów i nakazów, które nie sprzyjają rozwojowi dziecka, lecz wręcz przeciwnie, ograniczają jego możliwości poznawcze.

• Wczesny okres dojrzewania, który trwa od 12 do 15 roku życia. Na tym etapie wychowanek dowiaduje się do czego służą poszczególne przedmioty. W tym okresie rozwoju wychowanek zaczyna czytać lektury, ponieważ posiada już większe zdolności, które umożliwiają przyswajanie wiedzy.

• Okres dojrzewania trwa od 15 do 18 roku życia. Dopiero w tym stadium wychowanek jest gotowy do nawiązywania kontaktów społecznym, a także kształtują się w nim takie cechy jak empatia. Wychowanek zaczyna również odczuwać popęd seksualny, dlatego jego wychowawca jest zobowiązany do rozpoczęcia edukacji seksualnej wychowanka.

• Wczesne stadium dorosłości trwa od 18 do 20 roku życia. Właśnie teraz wychowanek uświadamia sobie, jakie istnieją zasady moralne i w tym momencie staje się członkiem społeczeństwa. Poznaje także literaturę, sztukę i muzykę.

Według takiego schematu został wychowany Emil, czyli zgodnie z prawami natury:,, Kto chce, będąc członkiem układy społecznego, zachować pierwszeństwo uczuć przyrodzonych, ten nie wie, czego pragnie. Zawsze w przeciwieństwie z samym sobą, zawsze wahając się między swymi skłonnościami a obowiązkami, nie będzie nigdy ani człowiekiem, ani obywatelem; nie będzie dobry, ani dla siebie, ani dla innych, będzie to jeden z tych ludzi naszych czasów, będzie to jakiś Francuz, Anglik, mieszanin, właściwie nic.”

Rousseau pragnął wychowania, w którym nie narzuca się dziecku z góry ustalonych prawd oraz nie urabia się osobowości wychowanka, lecz wspomaga się jego rozwój. Twierdził, że warunkiem rozwoju jest indywidualna wolność wychowanka oraz możliwość posługiwania się wszystkim, co udostępnia natura. Pragnął wychowania, gdzie pozostawia się dziecku nieograniczoną swobodę. Przymus należy stosować tylko, wtedy gdy wychowanek zachowuje się w sposób niebezpieczny. Uważał, że karanie szkodzi rozwojowi dziecka i niszczy jego dobrą naturę. Jeśli dzieci będą wychowywać się w świecie bez wad to wyrosną na ludzi przepełnionych dobrocią i uczciwością. Rousseau twierdził także, że odmienne cechy przyrodzone występują u mężczyzn niż u kobiet. U kobiet górują takie cnoty jak urok czy inteligencja. Zaś u mężczyzn intelekt. I właśnie te cnoty trzeba rozwijać u wychowanków. Pogląd charakterystyczny dla Rousseau jest taki: uważał on, że dzieciństwo nie jest przygotowaniem do dorosłości, jednak jest to bardzo ważny okres w życiu każdego człowieka. Za jedyny przymus, jakiemu ma podporządkować się dziecko, Rousseau uważa przymus podporządkowania się naturze.

Uważał również, że we współczesnym świecie nie ma warunków do wychowania człowieka na prawdziwego obywatela, który,, pragnąłby jedynie tego, czego chce całe społeczeństwo”.

Poglądy pedagogiczne Rousseau są uważane za wartościowe, ponieważ nakazują poznanie psychiki wychowanka przez wychowawcę. Nakazuje również kochać wychowanka, co wiąże się, że trzeba pozwalać dziecku na samodzielność, a nie narzucać i nakazywać, ponieważ dziecko ma prawo do nieustannej swobody.

Rousseau jest przeciwnikiem refleksji, uważa, że,, refleksyjność jest stanem przeciwnym naturze i że człowiek, który rozmyśla, to zwierzę zwyrodniałe”. Według niego, trzeba najpierw pokochać samego siebie,,amour de soi”. Jeżeli tak się stanie, wtedy człowiek może pokochać drugiego człowieka, a także mu współczuć. Celem wychowania powinno być kształcenie serca.

Poglądy Rousseau na filozofie wychowania wywodzą się z uwielbianej przez niego natury. Uważał, że tylko w naturze istnieje dobro. Wiązało się z tym, że również osoby, które żyły z dala od cywilizacji były dobre. Zaś osoby żyjące w cywilizacji były przesiąknięte złem.,, Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rąk Stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka”. Rousseau potępiał nie tylko cywilizację, ale również intelektualizm. Uważał, że nie ważny jest w człowieku rozum, ale uczucia:,, Wartość prawdziwa człowieka leży nie w rozumie, lecz w sercu, a wartość serca jest niezależna od wartości rozumu”. To sumienie wskazuje człowiekowi, co jest dobre, a co złe, a nie rozum.,, Sumienie, Sumienie! O, ty boski instynkcie, nieśmiertelny głosie z nieba, przewodniku niezawodny istoty ciemnej i ograniczonej, choć wolnej i rozumnej! Sędzio nieomylny dobra i zła, który czynisz człowieka podobnym do Bóstwa! To ty nadajesz naturze naszej doskonałość i sprawiasz, że czyny nasze są moralne.” Wynika z tego, że Rousseau był przeciwnikiem filozofii racjonalnej.

Rousseau nazywany jest,, ojcem rewolucji francuskiej 1789 roku”, ponieważ to właśnie jego poglądami kierowała się Wielka Rewolucja Francuska. Także Joachim Heinrich Pestalozzi kontynuował działalność J. J. Rousseau, walcząc o równość wśród ludzi. To Rousseau był prekursorem romantyzmu. Również duży wpływa miał na filozofie Immanuela Kanta, który określił go ,, Newtonem etycznego świata”, a także na filozofię prawa J. G. Fichtego. Do poglądów Rousseau nawiązywali również twórcy myśli totalitarnej.

Poglądy Rousseau przeniknęły również do Polski. To jego poglądami interesował się Stanisław Staszic, można nawet odnaleźć w jego dziele,, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” odzwierciedlenie z prac Rousseau. Także zafascynowani poglądami filozoficznymi Rousseau byli Maurycy Mochnacki, Joachim Lewel, a także Józef Supiński. Fragmenty rozpraw Rousseau pojawiły się także w przekładzie polskim w,, Monitorze”.

Przeciwnicy Rousseau krytykowali jego jednostronne idee. Zarzucali mu, że ślepo był zapatrzony w naturę, przez co nie doceniał osiągnięć kultury. Podobnie było z uczuciami, które ogromnie się dla niego liczyły, jednak nie dostrzegał zalet rozumu. Także krytykowali u niego brak poczucia rzeczywistości, a jego stawianie na naturę określano jako marzenia i nadzieje. Poddawano krytyce również zbytnią swobodę, jaką Rousseau daje wychowanką. Także stworzony przez niego schemat rozwoju oraz ograniczenie roli kobiety do roli matki i żony zostały skrytykowane przez jego przeciwników. Jednym z krytyków Rousseau był Bogdan Nawroczyński, który był zwolennikiem wychowania kulturowego, twierdził:,, Poza społeczeństwem, poza kulturą nie ma wychowania”. Zaś Bogdan Suchodolski popierał Rousseau, uważając tak samo jak on, że,, nie można równocześnie kształcić człowieka i obywatela- trzeba wybierać”. Jednak Suchodolski tylko w tym stwierdzeniu zgadzał się z Rousseau, ponieważ przeciwnie niż Jean Jacques stawiał na wychowanie państwowe i na kształcenie,, cnót obywatelskich”, gdzie Rousseau był wielkim przeciwnikiem pedagogiki państwowej. Wynika z tego, że Rousseau miał zarówno swoich zwolenników jak i przeciwników.

To dzięki poglądom Rousseau we współczesnym świecie istnieją placówki wychowawcze dla dzieci z ubogich rodzin, które są zmuszane do życia w nędzy i poniżaniu. Również dzięki Rousseau większość państwa jest demokratyczna. Ponieważ był zwolennikiem demokracji, którą uważał za ideał państwa. W większości krajów nie ma już podziału na panów i niewolników. Wszyscy są równi, tak jak tego pragnął Jean Jacques Rousseau. Także jego poglądy pedagogiczne są obecnie aktualne. Głównie poglądy naturalistyczne, czyli traktowanie dziecka podmiotowo, czyli brak przedmiotowości w wychowaniu, a także wprowadzenie wolności do wychowania. Wpłynęło to na powstanie nowoczesnego kierunku wychowania, jakim jest pedagogika serca, której za przedstawicieli uważa się Janusza Korczaka i Marię Łopatkową.

BIBLIOGRAFIA

1. Collinson D., Pięćdziesięciu wielkich filozofów, Poznań 1997: Zysk i S-ka

2. Fuller B. A. G., Historia filozofii tom II, Warszawa 1967: Państwowe Wydawnictwo Naukowe

3. Gutek G., Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, Gdańsk 2003: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

4. Kaczorowski B., Wielkie biografie 1, Warszawa 2007: Wydawnictwo Naukowe PWN

5. Kunzamann P.; F. P. Burkard, Atlas filozofii, Warszawa 2003: Prószyński i S-ka

6. Kuziak M., Słownik myśli filozoficznej, Warszawa- Bielsko-Biała 2008: ParkEdukacja

7. Kwieciński Z.; Śliwierski B., Pedagogika, Warszawa 2004: Wydawnictwo Naukowe PWN

8. Olszewski H., Słownik twórców idei, Poznań 2001: Wydawnictwo Poznańskie

9. Suchodolski B.; Wojnar I., Humanizm i edukacja humanistyczna, Warszawa 1988: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne

10. Szołtysek A., Filozofia wychowania, Toruń 1998: Wydawnictwo Adama Marszałka

11. Śliwierski B., Pedagogika tom I, Gdańsk 2006: Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne

12. Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 1990: Państwowe Wydawnictwo Naukowe

13. Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej, Warszawa 1964: Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Gutek G., Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, Gdańsk 2003: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 69

Fuller B. A. G., Historia filozofii tom II, Warszawa 1967: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 205

Kuziak M., Słownik myśli..., s. 198

Kaczorowski B., Wielkie Biografie 1, Warszawa 2007: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 424-425

Szołtysek A., Filozofia wychowania, Toruń 1998: Wydawnictwo Adama Marszałka, s. 38

Collinson D., Pięćdziesięciu wielkich filozofów, Poznań 1997: Wydawnictwo Zysk i S-ka, s. 166

Olszewski H., Słownik twórców idei, Poznań 2001: Wydawnictwo Poznańskie, s. 364

Fuller B. A. G., Historia filozofii …, s. 206

Olszewski H., Słownik twórców..., s. 364

Śliwierski B., Pedagogika tom 1, Gdańsk 2006: Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, s. 62

Suchodolski B.; Wojnar I., Humanizm i edukacja humanistyczna, Warszawa 1988: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, s. 193

Śliwierski B., Pedagogika..., s. 62

Fuller B. A. G., Historia filozofii…, s. 210

Śliwierski B., Pedagogika..., s. 62

Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1964: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 181

Tamże, s. 181

Kunzamann P.; Burkard F. P., Atlas filozofii, Warszawa 2003: Prószyński i S-ka, s. 133

Tatarkiewicz W., Historia filozofii..., s. 152

Kwieciński Z.; Śliwierski B., Pedagogika, Warszawa 2004: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 118

Kaczorowski B., Wielkie biografie..., s. 427

Kuziak M., Słownik myśli..., s. 203

Tatarkiewicz W., Historia filozofii..., s. 153

Wołoszyn S., Dzieje wychowania..., s. 181

Szołtysek A., Filozofia wychowania..., s. 40

Śliwierski B., Pedagogika..., s. 63

---