Z pedagogicznego punktu widzenia, największą zasługą Rousseau jest sformułowanie teorii naturalnego wychowania, nakazującej liczenie się
z prawami dziecka, traktowanie go jako swoistej indywidualności, wymagającej subtelności i zrozumienia ze strony dorosłych. Wyjątkową tezą rozważań Rousseau było założenie, że wszystko, co pochodzi
od natury, jest dobre. Człowiek również rodzi się dobry, a jego charakter wypacza niewłaściwe otoczenie, błędy popełniane przez dorosłych
i kontakt z cywilizacją, która niesie ze sobą nadużycia, zepsucie
i niesprawiedliwość. „W układach społecznych każdy musi być wychowany stosownie do miejsca, które ma zająć, opuszczając miejsce, do którego był ukształtowany. W układzie naturalnym, gdzie wszyscy są sobie równi, wspólnym ich powołaniem jest stan człowieczeństwa (…). Wystarczy pozwolić naturze wyzwolić w człowieku jego dobre skłonności, umożliwić swobodny wzrost dziecka, a rozwinie się ono na pewnego i szczęśliwego człowieka.

Idea respektowania fundamentalnych praw człowieka, w tym również małego, zyskała niesłychanie wielu zwolenników w XVIII wieku.
Ujawniające się wówczas wyjątkowo jaskrawo w wielu krajach Europy nierówności społeczne i towarzyszący im kryzys ustroju absolutnego, sprzyjały narodzinom postępowych myśli społeczno-filozoficznych
i reformatorskim charakterze.

Przy założeniu, że najlepszym wychowawcą jest natura, która reguluje rozwój, nabywanie wiedzy i doświadczeń, ujawniające się stopniowo potrzeby dziecka są dla wychowawcy wystarczającą wskazówką pedagogiczną. „trzeba poznać dziecko, zanim zacznie się je wychowywać (…). Wychowanek sam nauczy się szeregu praktycznych czynności, gdy odczuje tego potrzebę. Środkiem do nauki czegokolwiek jest pragnienie, chęć nauczenia się. Uczeń powinien być uważny na zjawisko przyrody,
a wkrótce uczynisz go ciekawym. Niech wie o wszystkim nie dlatego, żeś mu to powiedział, ale stąd, że sam zrozumie. Niechaj nie uczy się nauk, niech je wynajduje”

Równie liberalne są zapatrywania Rousseau na wychowanie zdrowotne małego dziecka.

Dzieło Rousseau ma jeszcze jedną ponadczasową wartość - zawiera ogromną pochwałę dzieciństwa i charakterystycznych dla tego okresu swobód.

Warunkiem urzeczywistnienia wysuniętej przez Rousseau teorii miała być ucieczka od cywilizacji, odizolowanie dziecka od zgubnego wpływu społeczeństwa i wychowanie go wyłącznie na łanie natury, w myśl hasła: „Życie doskonałe, to życie zgodne z naturą”. Podziw dla przyrody skłonił autora do przekonania, że jest ona najwyższym wzorem i regulatorem życia ludzkiego. Przesłanie to rozwinął w swoim wielkim dziele Emil czyli
o wychowaniu , przedstawiającym w sposób niezwykle przejmujący historię życia Emila, fikcyjnego bohatera, od chwili narodzin aż po wiek dojrzały.
Jest to pierwszy w dziejach myśli pedagogicznej tak dojrzały obraz przemian psychicznych, moralnych i umysłowych dziecka. Odizolowany
od społeczeństwa, a nawet własnej rodziny, Emil rozwijał się swobodnie
na łonie natury pod czujnym okiem wychowawcy, który jednak nie ingerował zupełnie w ten naturalny proces wzrostu i zachowywał wyłącznie postawę uważnego obserwatora.

---