TEMAT: Sylwetka Jean-Jacques Rousseau na podst. dzieła ,,Emil”

Jean-Jacques Rousseau ur.1712 r w Genewie, żył 66 lat. Pisarz i filozof francuskiego oświecenia. Był synem zegarmistrza, matkę stracił przy urodzeniu. Niedbale wychowywany przez ojca. Przypadkiem trafił do Pani de Warenes jako jej przybrany syn, później jako jej kochanek. Wcześnie został sierotą i długo poszukiwał własnego miejsca na ziemi. W wieku 16 lat uciekł z Genewy i znalazł schronienie w kościele katolickim, gdzie nakłaniano go do przejścia na katolicyzm. W latach 1738-1740 pracował wydatnie nad swoim wyksztalceniem i pisał pierwsze swoje prace. Często zmieniał miejsce zamieszkania, aż w końcu na stałe osiedlił się w Paryżu gdzie dostał się do wyższego towarzystwa. W tym czasie poznał kobietę prostą i ograniczoną z którą miał 5 dzieci, które oddał do przytułku. Dopiero po 25 latach pożycia wziął z nią ślub. Wykonywał różne zawody był lokajem, sekretarzem, urzędnikiem, muzykiem i kompozytorem a nawet, choć bez powodzenia, wychowawcą. ”Początkiem działalności pisarskiej Rousseau stała się odpowiedź na konkurs ogłoszony przez Akademię w Dijon, ,,Czy odnowienie sztuk i nauk przyczyniło się do odnowienia obyczajów?'' Rozprawa uzyskała zaszczytną pierwszą nagrodę.

Wg niego rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jest on ze swej istoty dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, "w stanie natury", żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb, popychających do walki z innymi ludźmi. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść.

Najsłynniejszym jego dziełem był traktat pt. ,,Emil, czyli o wychowaniu”. Powstał w 1762, miał wtedy 50lat, składał się z 2 tomów, w powieści z czytelnikiem prowadzi dialog. Głosił w nim indywidualizm wychowania dziecka, zgodnie z naturą. Wychwalał pierwotny stan człowieka żyjącego na łonie natury. Rousseau karcił wychowanie szkolne i domowe, uważał to za wytwór cywilizacji i kultury, jako źródło fałszywych sądów o człowieku. ,,Emil” jest opisem fikcyjnego eksperymentu pedagogicznego, w którym jedynym czynnikiem regulującym tempo rozwoju jest natura, tzn. wewnętrzne siły dziecka i świat przyrody na dziecko oddziaływujący. Pisarz uważał, że celem wychowania jest wychowanie ogólne, a nie stanowe czy zawodowe. Pisał, że jego wychowanek nie będzie ,,ani urzędnikiem, ani żołnierzem, ani księdzem; będzie przede wszystkim człowiekiem”, który ,,potrafi […] być w potrzebie wszystkim […]. Najistotniejszą umiejętnością jest być człowiekiem”.^[1] Uważał też, że nauczyciel powinien obchodzić się ze swoim wychowankiem jak z młodą roślinką, której należy zapewnić jedynie odpowiednie warunki do rozwoju, a całą resztę zostawić w rękach natury. W wychowaniu naturalnym biorą udział tylko 3 czynniki: natura, człowiek i otoczenie.

Dzieło jego zawierało cztery rozdziały poświęcone wychowaniu mężczyzny w kolejnych etapach życia, natomiast ostatni, piąty Rousseau poświęcił wychowaniu płci pięknej. Przedstawia wychowanie chłopca Emila, który jest szlachcicem oraz wychowywany jest w wiejskim domu. Emilowi towarzyszy wychowawca czyli Rousseau,który jest przyjacielem ojca Emila.

Pierwszy okres, który jest przedstawiony w pierwszej księdze ,,Emila” to wychowanie w niemowlęctwie, tzn, do 3 roku życia. Wychowawcą w tym okresie powinni być rodzice, a zwłaszcza matka, która powinna karmić dziecko piersią, dostarczyć dziecku pożywienia by mogło naturalnie się rozwijać. Nie powinno być żadnych zakazów i nakazów względem dziecka. Rousseau krytykował skrępowanie dziecka, dziecko ma być swobodne. Był to okres wychowania moralnego.
Drugi okres przypada na lata 3-12 tzw. okres dzieciństwa. W tym okresie rozwijają się siły fizyczne i psychiczne dziecka, następuje rozwój jego zmysłów w kontakcie z przyrodą. Dziecko poznaje granice swoich możliwości. Wychowawca musiał czuwać, by w tym okresie nic nie zaszkodziło chłopcu w jego naturalnym rozwoju. Po ukończeniu 12 lat chłopiec powinien już być osobą zrównoważoną, dobrze rozwiniętą fizycznie.
Trzeci okres przypada na lata12-15 i jest to tzw. chłopięctwo. Jest to okres kształcenia umysłowego, które pomagało Emilowi zrozumieć obserwowane zjawiska. Chłopiec powinien opanować program szkoły początkowej i średniej. Dziecko powinno ,,pracować jak chłop, a myśleć jak filozof.”
Czarty okres to okres młodzieńczości i przypada od 15 roku życia do zawarcia małżeństwa. W tym okresie następowało kształcenie społeczne, estetyczne, religijne i² ideowe. Pod okiem wychowawcy chłopiec wyrastał na osobę umiejącą zawierać przyjaźnie, mężczyznę gotowego do miłości. W tym okresie Emil zauważa różnicę płci. Powinien być otwarty na innych ludzi i nawiązywać z nimi kontakty, szanować nawet tych, którzy nim gardzą. Emil powinien także w tym okresie opanować drugą dziedzinę, również wielką jak uczucie, którą jest religia. Powinien zacząć się jej uczyć najpóźniej jak to możliwe, gdyż Rousseau twierdzi, że lepiej jest nie mieć żadnej wiedzy o Bogu niż wyobrażać go sobie w sposób zabarwiony fantazją. Mówi, że Boga należy szukać we własnym wnętrzu, a nie w księgach. Trzecią dziedziną w tym okresie jest estetyka, gdzie Emil powinien nauczyć się zasad wychowania w towarzystwie, a także teatr, muzykę, języki obce.

Ostatnia księga V opisuje wychowanie przyszłej żony Emila, Zofii. Wychowanie to znacznie się różni od wychowania Emila. Uważa, że kobieta stworzona jest do posłuszeństwa i musi się ona podobać mężowi. Powinna posiadać takie cechy jak: uległość, łagodność i wdzięk.

Powinna umieć: szyć, haftować oraz wykonywać inne robótki, a nie czytać i pisać, bowiem szersze wykształcenie może być dla niej szkodliwe. Jako gospodyni powinna spędzać czas w domowym zaciszu oraz powinna być przygotowana do wychowywania własnego potomstwa. Ważne jest też, aby dziewczęta przysposabiać do bycia podległymi wobec mężów^[2] .

Swój program wychowawczy odnosił do człowieka w ogóle, wykluczając wszelkie podziały polityczne, narodowość, klasę czy zawód. Pisał: Ponieważ w porządku naturalnym wszyscy ludzie są równi, powszechnym ich powołaniem jest stan człowieczeństwa... Żyć – oto zawód, którego chcę nauczyć. Wychodząc z mych rąk, nie będzie on, przyznaję, ani urzędnikiem, ani żołnierzem, ani księdzem, będzie najpierw człowiekiem, czemkolwiek człowiekowi być wypadnie, tem będzie umiał być w potrzebie; los może go ruszać z jednego stanowiska, on zawsze znajdzie się na właściwem..”

Dzieło to było wydarzeniem, które zdołało poruszyć wielkie umysły tego okresu, mimo że sąd paryski skazał książkę na spalenie. Dla Goethego Emil był naturalną ewangelią wychowania. Nawet Kant, znany z pedantycznej regularności, zrezygnował jedyny raz z przechadzki, nie mogąc oderwać się od książki. ^[3]

Teoria pedagogiczna Rousseau wywołała od razu wielkie wrażenie w świecie. Dzieło ,,Emil, czyli o wychowaniu'', chociaż zakazana, stała się bardzo popularna. Próbowano zastosować teorię Rousseau w życiu. Były rodziny arystokratyczne, które chciały wychowywać swoje dzieci „na łonie natury” lub uczyć je wyłącznie poglądowo. Filantropiniści niemieccy budowali zakłady naukowe oparte na wzorach „naturalnej pedagogiki”. Tworząc nowy system wychowawczy i przeciwstawiając go dawniejszym, Rousseau zmuszał czytelników do zastanowienia się, na jakich teoretycznych zasadach powinno budować się pedagogikę odpowiadającą potrzebom nowej rzeczywistości.
Postulat Rousseau uwzględnia w wychowaniu natury człowieka poszanowanie praw dziecka ustalonych przez naturę, wysuwa na pierwszy plan wychowanie humanistyczne, bardzo silne podkreśla ważność wychowania fizycznego, niezależnego wychowania umysłowego i moralnego. Charakterystyczną jest rzeczą, że jakkolwiek cały proces wychowawczy stara się Rousseau utrzymać poza społeczeństwem, to w rzeczywistości wychowuje dziecko dla społeczeństwa, ale dla społeczeństwa zgodnego z naturą, to znaczy rozumnego, w którym człowiek będzie uznany za człowieka i będzie mógł znaleźć swoje ludzkie szczęście. Idee wychowania dziecka wywodzą się w dużej mierze z genialnych koncepcji Rousseau. Idea zupełnej swobody i wolności w wychowaniu, myśl o zbliżeniu do natury i przyrody, zasada obserwacji, zerwanie z bierną, książkową nauką, oparcie wychowania na uczuciu i odczuwaniu – oto, co uznaje dzisiejsza wiedza pedagogiczna i do czego nawołuje.

1 S. Litak, ,,Historia wychowania”, tom I, Kraków 2004, str. 198

2 S. Kot, ,,Historia Wychowania”, tom II, Warszawa 1996, str. 19

3 S. Kot, ,,Historia Wychowania”, tom II, Warszawa 1996, str. 20