Historia mediów w Polsce prof. nadzw. dr hab. Katarzyna Pokorna-Ignatowicz 28.09.2008
„Prasa radio, telewizja w Polsce” pod redakcją Grzelewskiej
XV- XVI wieku - wydania monotematyczne
monotematyczny zawierający jeden główny temat, jedną zasadniczą myśl, poświęcony jednemu tematowi <mono- + tematyczny>
1470 roku- opis turnieju rycerskiego. Druki okazjonalne. Wówczas istniało zapotrzebowanie na informacje handlową na przykład które szlaki handlowe są najlepsze. Do informacji użytkowych zaczęto dołączać informacje z życia dworu. Druki legalne przy bibliotekach. Druki nielegalne . Druki były też sprzedawane przez kupców wędrownych.
System kolportażu (rozprowadzanie)
Drukowanie za granicą było popularne wówczas, gdy zaborcy ograniczali wolność słowa.
Cecha periodyczności (regularne wydawanie) wiek XVII i XVIII. Narodziny prasy periodycznej 1605 w Europie, która była światem cywilizowanym.
Merkuriusz Polski - pierwsza, najstarsza, polska, periodyczna gazeta, wydana po raz pierwszy w Krakowie 3 stycznia 1661. Nazwa pochodzi od rzymskiego boga Merkurego (z greki- Hermesa ), patrona kupców.
Merkuriusz ukazywał się 1-2 razy w tygodniu w nakładzie 100-200 egzemplarzy i 8-12 stron. Powstawał w Krakowie, ale od 28 numeru jego redakcję przeniesiono do Warszawy. Autorami tekstów byli Włoch polskiego pochodzenia, Hieronim Pinocci i Jan Aleksander Gorczyn (drukarz krakowski). Artykuł wstępny pierwszego numeru zaczynał się od słów:
Ten jest, że tak rzekę, jedyny pokarm dowcipu ludzkiego, umieć i wiedzieć jak najwięcej: tym się karmi, tym się cieszy, tym się kontentuje.
W pierwszym wydaniu najwięcej pisze się o rodach panujących, wojnach, traktatach, politycznych planach. Merkuriusza przestano wydawać w roku jego powstania. Ostatni, 41. numer ukazał się 22 lipca 1661.
Prasa: Pierwsza polska gazeta - Merkuriusz Polski
W wieku XII głównym kolporterem informacji był wędrowny dziad. Od około XVI w. ważniejsze wydarzenia omawiane są już w „awizach”, „nowinach”, „opisaniach”. Potrzeba bieżących wiadomości rodzi nowiny seryjne. W 1661 roku pojawia się pierwsza polska gazeta, „Merkuriusz Polski”.
Na pomysł wydawania pierwszej polskiej gazety wpadł król Jan Kazimierz. Opiekę nad gazetą otoczył ówczesny marszałek, pisarz i niezwykłej sławy erudyta, Łukasz Opaliński.
Dnia 3 stycznia 1661 roku światło dzienne ujrzał Merkuriusz Polski, dzieje wszytkiego świata w sobie zamykający dla informacji pospolitej. Wydawany był od tej pory dwa razy w tygodniu w nakładzie około 100-200 egzemplarzy i objętości 8-12 stron. Początkowo drukowano go w Krakowie, później (od numeru 28) w Warszawie.
Redagował je Hieronim Pinocci wspólnie z Janem Aleksandrem Gorczynem. Tytuł i szata graficzna wzorowane były na czasopiśmie angielskim Mercurius Britannicus Communicating the Affaires of Great Britain for the Better Information of the People, które czytywał za swej bytności w Londynie Pinocci. Pierwszy numer wypełniają informacje o rodach panujących, wojnach, traktatach, politycznych planach i wszelkich ciekawych sprawach z całego świata. Jak napomyka we wstępniaku redaktor, informacje te są dla tych, którzy do tej pory nie interesowali się polityką, aby łatwiej im było śledzić dalsze numery gazety.
Merkuriusz wydawany był krótko. Zakończył żywot jeszcze w roku swego powstania. Ostatni numer wyszedł 22 lipca 1661 r.
W rzeczywistości dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku zaczyna rozwijać się regularna drukowana prasa polska.
Około 200 r. p. n. e. w Chinach krążyły oficjalne biuletyny rządowe, tzw. tipao, których podstawowym celem było informowanie o dekretach carskich, nominowaniu urzędników i życiu dworu.
W Rzymie w 59 roku p.n.e. pojawiły się „Acta Diurna Populi Romani”, czyli gazety rozwieszane w miejscach publicznych (stanowiły prototyp dzisiejszych gazet rządowych).
Milowy krok na drodze do powstania regularnych periodyków postawił Johannes Gutenberg, wynalazca ruchomych czcionek oraz aparatu do ich odlewania. Dzięki temu wynalazkowi powielony list Krzysztofa Kolumba, opisujący jego odkrycia pojawił się w Barcelonie zanim w kwietniu 1493 r. zjawił się tam sam Kolumb.
Periodyki uchodziły za wynalazki tworzone na teraz, co przyczyniło się do nadania im specyficznych określeń, m.in. we Włoszech: „avissi”, w Niemczech: „Neue Zeitung”, w Polsce: „nowiny” lub „relacje”.
„Nowiny z Konstantynopola” były pierwszą gazetą w języku polskim.
Najstarszym przodkiem współczesnej prasy są pisane ręcznie druki informacyjne, które posiadały szerokie grono odbiorców w XVI wiecznej Wenecji. Wenecka gazeta, określana jako „avissi” lub „gazette” zawierała głównie informacje o wojnach i wydarzeniach politycznych we Włoszech i w Europie.
Najstarsze zachowane w Europie egzemplarze prasy drukowanej to powstałe ok. 1610 roku niemieckie „Aller Furnemmen”, drukowane przez Johanna Carolusa oraz pochodzące ze Strasbourga „Aviso Relations”, drukowane przez Lucasa Schulte.
Początek regularnej działalności wydawniczej przypada na XVI i XVII w.
Drukarnie podlegały ścisłej regulacji prawnej. W większości krajów wymagana była rządowa licencja, która gwarantowała władzom szybkie zamknięcie drukarni w sytuacji, gdy drukowany tekst był „nieodpowiedni”.
Pierwszą gazetą, która podjęła próbę informowania o wydarzeniach w kraju (wbrew władzy) był angielski tygodnik „The Heads of Severall Proceedings In This Present Parliament”, który ukazał się w listopadzie 1641 r.
Wielkim wojownikiem o wolność prasy był wydawca John Milton.
Charakterystycznym staje się łączenie publicystyki z aktualną informacją.
Angielskie pismo „The Weekly review” wydawane trzy razy w tygodniu przez D. Defoe jest początkiem nowego typu prasy, poświęconej omawianiu bieżących wydarzeń.
Zaczęły powstawać czasopisma publicystyczno-dydaktyczne (potocznie zwane „moralnymi”), które są pierwowzorem dzisiejszej prasy opinii: „Tatler” i „Spectator” J. Addisona i R. Steel'a. Oprócz czasopism „moralnych” pojawiły się także czasopisma rewolucyjne oraz literackie.
Epoka oświecenia, wielka rewolucja przemysłowa oraz walka o niepodległość Stanów Zjednoczonych przyniosły widoczne ożywienie rynku prasowego. W tym czasie wykrystalizował się podział na: dzienniki, tygodniki i miesięczniki.
W 1884 r. Karl Bucher na Uniwersytecie w Bazylei przedstawia cykl wykładów dotyczących historii, socjologii i prawa prasy. Wtedy też dziennikarstwo rodzi się jako nowa dyscyplina uniwersytecka.
Kolejny etap kształtowania dziennikarstwa naznaczony jest XIX-wiecznymi ruchami społecznymi, wśród których rewolucja lipcowa we Francji (1830) oraz Wiosna Ludów (1848) odgrywają szczególne znaczenie. Wydarzenia te powodują wzrost nakładu prasy. Charakterystyczne dla tego okresu jest zróżnicowanie typologiczne na czasopisma dziecięce, zawodowe, naukowe, kobiece, ilustrowane. Pojawiają się także gazety skierowane do robotników („Gazeta Reńska”) i chłopów.
Na połowę XIX w przypada gwałtowny rozwój prasy komercyjnej, nierzadko eksponującej treści pornograficzne. Na rynku pojawiają się tzw. gazety niedzielne, których podstawowym hasłem staje się rozrywka. Miejscem ich narodzin jest Anglia, w której dominują „Observer” i „Sunday Monitor”, jednakże prawdziwą rewolucję przynosi amerykański „Sunday World” J. Pulitzera.
W tym czasie pojawia się pierwsze opracowanie kanonu zawartości przykładowej gazety: pierwsze strony zawierały aktualne newsy, następnie materiały naukowe, sensacyjno-kryminalne, plotki zakulisowe ze szczególnym uwzględnieniem erotyzmu, porady dla zakochanych, dodatek z komiksami.
Kolejnym czynnikiem determinującym rozwój prasy są innowacyjne rozwiązania techniczne, które przyczyniłyby się do szybszego wydawania gazet. Rozwija się reklama, wykorzystywane są kolory, ilustracje, plakaty, którym przyświeca jeden cel - przyciągnąć jak największą rzeszę czytelników.
W pracy redakcyjnej duże znaczenie odgrywają agencje prasowe, które zajmują się gromadzeniem i rozpowszechnianiem informacji dla potrzeb prasy. Pierwsza tego typu instytucja powstaje w 1835 r. we Francji za sprawą Havasa, następne w 1849 w Niemczech (Wolff) i w 1851 w Wielkiej Brytanii (Reuter).
Techniczne i redakcyjne procesy modernizacyjne potęgują i wpływają na dalsze zróżnicowanie prasy pod względem typologicznym.
Pierwsze druki pojawiły się na ziemiach polskich w początkach XVI w. Początkowo były to głównie nieperiodyczne „gazety ulotne”, wydawane tylko przy wielkich okazjach, które pisane były także wierszem.
Pierwszy periodyk po polsku pojawił się w 1550 r. i od tego czasu język polski zaczął dominować. Prym wiedli zwłaszcza drukarze z Gdańska. Periodyki sprzedawane były nie tylko w oficynach drukarskich, ale także na jarmarkach i przez wędrownych kramarzy. Odczytywano je nawet z ambon w kościołach.
Zapotrzebowanie na szybką i szczegółową informację sprawiły, że gazety ulotne zaczęły się ukazywać co kilka dni, a nawet codziennie (podczas potopu szwedzkiego w latach 1655-1660).
Prawdziwe miano prasy można jednak przypisać dopiero osławionemu „Merkuriuszowi Polskiemu”, który na rynku pojawił się w 1661 r. „Merkuriusz” był rządową inwestycją polityczno-propagandową. Król Jan Kazimierz i królowa Ludwika Maria chcieli w ten sposób przekonać lud do reformy ustrojowej i wybrania następcy tronu jeszcze za życia króla. Brakuje opinii historyków: kto „Merkuriusza” czytał i jaki efekt wywarł na opinię publiczną w Polsce.
Ożywienie prasowe nastąpiło podczas wyprawy Jana III pod Wiedeń. Na uwagę zasługują zwłaszcza takie tytuły jak: „Awizy”, „Wiadomości różne cudzoziemskie” i pierwszy w Polsce miesięcznik literacko-poetyczny „Mercurius Polonicus praecipuorum Europae eventuum epitomen...” autorstwa
Jerzego Aleksandra Priamiego, czy „Poczta Królewiecka” Jana Dawida Cenkiera.
Przełomowym momentem dla rozwoju prasy w Polsce było powstanie w Warszawie „Kuriera Polskiego” (1729-31) oraz „Uprzywilejowanych Wiadomości z Cudzych Krajów” (1729). Wydawcami obu tytułów byli pijarzy, którym nadano wyłączne prawo wydawania gazet w Koronie.
Od 1760 nowymi ośrodkami prasowymi stały się Wilno i Grodno.
W 1765-95 nastąpił szybki rozwój prasy: wychodziło ok. 90 czasopism i gazet o nakładzie 300-1000 egzemplarzy. Wzrosło znaczenie prasy jako instrumentu polityki oraz rzecznika reform gospodarczych i społecznych, a głównym ośrodkiem wydawniczym była Warszawa. Na horyzoncie prasowym pojawiły się czasopisma naukowe, literackie, obyczajowe (tzw. moralne) oraz ekonomiczne. Do najważniejszych tytułów należały: „Monitor”, tygodnik literacki „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, miesięcznik naukowy, ekonomiczny i społeczny „Pamiętnik Historyczno-Polityczny” oraz „Dziennik Handlowy”, „Korespondent Warszawski”, a w Krakowie — „Zbiór Tygodniowy Wiadomości Uczonych”. Do najpoczytniejszych gazet zaliczano też jezuickie „Wiadomości Warszawskie” (1774 przekształcone w „Gazetę Warszawską”).
W 1792 ukazywało się 18 gazet i czasopism.
Lata zaborów to także czas rozwoju prasy polskiej, która była jedną z nielicznych instytucji polskiego życia narodowego. Ukazywały się:„Dziennik Patriotycznych Polityków”, „Gazeta Krakowska”, „Gazeta Lwowska”, „Gazeta Poznańska”, „Korespondent Warszawski i Zagraniczny”, „Pamiętnik Warszawski” i „Kurier Litewski”.
Najważniejsze tytuły prasowe na terenie Królestwa Polskiego to: „Pamiętnik Warszawski” (związany z klasycyzmem), „Dziennik Warszawski” (bliski romantykom) oraz czasopismo naukowe „Sylwan”. W Galicji niezwykła rola przypadła „Pamiętnikowi Lwowskiemu”, na Litwie dominowały „Dziennik Wileński” i „Wiadomości Brukowe”. W Warszawie ukazywała się prasa informacyjna w postaci: „Gazety Codziennej Narodowej i Obcej”, „Kuriera Warszawskiego”, „Gazety Polskiej”, „Powszechnego Dziennika Krajowego” oraz „Kuriera Polskiego”.
Lata 1864-1918 stały pod znakiem integracji społeczeństwa polskiego, wywierając istotny wpływ na życie narodowe. Dziennikarstwo zostało wyodrębnione jako samodzielny zawód. Nie można jednak zapominać o ciągłej walce zaborców z prasą polską, czego najbardziej powszechnym instrumentem była cenzura. W zaborze rosyjskim cenzura prewencyjna została w 1869 roku ujednolicona z systemem cenzury w cesarstwie. W zaborze pruskim, po ustawie prasowej z 1874, a w zaborze austriackim - z 1862.
W 1901 r. Gabriel Trade w studium „L'Opinion et la foule” dokonał rozróżnienia między tłumem a publicznością. Zgodnie z badaniami autora tłum występował w całej historii, natomiast publiczność jest wytworem nowoczesnego społeczeństwa i wynika z komunikowania się za pomocą słowa drukowanego. Powstał nowy typ zbiorowości, którego istota polega na możliwości odczuwania jedności z osobami znajdującymi się w oddaleniu, lecz poddanymi działaniu identycznych bodźców.
4