Prasa w okresie II wojny światowej
Rozpoczęcie II wojny światowej zahamowało rozwój mediów. Z końcem kampanii wrześniowej zniknęły wszystkie tytuły prasowe. Prasa była zahamowana, radio również.
Na terenie gubernatorstwa wydawano 10 tytułów propagandowych III Rzeszy. Prasa wydawana była przez okupanta. Była zidealizowana, propagandowa (próba zatuszowania napaści, ukazywano „dobrą stronę” okupacji, sukcesy niemieckiego wojska) - tzw. „prasa gadzinowa”. Była ona jednak chętnie czytana, ponieważ ludzie łaknęli czytania, można było zamieszczać ogłoszenia reklamowe, komunikować się poprzez prasę.
Na terenie okupowanym przez wojska radzieckie były wydawane radzieckie tytuły w polskim tłumaczeniu („Czerwony Sztandar”).
Rozwinęła się prasa konspiracyjna. Ugrupowania polityczne zaczęły wydawać własne tytuły prasowe, traktujące o ich programie, mające charakter ideologiczny, opisujące fakty wojenne oraz życie podziemne Polski. Rozwijała się poligrafia. W konspiracji działał profesjonalny system wydawniczy - system drukarni, zbierania informacji, kolportażu. Wydawano tytuły przeznaczone dla struktur państwa podziemnego, dla ludności cywilnej. Tematyka prasy konspiracyjnej miała charakter patriotyczny, mówiono o porażkach wojsk okupanta, podnosiła na duchu, przekaz etyczny - żadnej kolaboracji z okupantem. Zaczęto fałszować prasę niemiecką w celu zmylenia przeciwnika. Przyłapanie na fałszowaniu prasy karane było śmiercią. Uruchomiono radio powstańcze „Błyskawica” (podczas Powstania Warszawskiego).
Budowa systemu medialnego w PRL
Okres początkowy - ukazanie się pierwszego numeru „Rzeczpospolitej” - 23.07.1944, pod redakcją Jerzego Borejszy, zawierający tekst Manifestu PKWN oraz komentarz do niego. Do końca 1944 r. pojawia się kilkanaście tytułów partyjnych (np. „Robotnik”, „Głos Ludu”, „Zielony Sztandar”, „Gazeta Lubelska”. Prasę tego okresu charakteryzuje to, że była to „prasa lubelska” (ze względu na miasto powstania - Lublin był jednym z pierwszych wyzwolonych miast). Z biegiem czasu redakcje przenosiły się do Łodzi, następnie do Warszawy. W tym samym okresie Związek Patriotów Polskich powołał polską agencję prasową (wiosna 1944) - „Polpress”. „Polpress” zaczął organizować sieć korespondentów, zarówno w Polsce jak i zagranicą. Jego zadanie - dostarczanie informacji dla polskiej prasy (umieszczane były w biuletynie agencji), tworzenie serwisu informacyjnego o Polsce dla zagranicy. Z czasem „Polpress” przekształca się w PAP - Polską Agencję Prasową. Powstaje biuletyn specjalny - tajny, dla osób związanych z władzą, o sytuacji w kraju - nie umieszczano tego w biuletynie agencji. W tym okresie powstało kilka innych agencji prasowych. Wydawnictwa posiadały własne agencje prasowe.
W lecie 1944 pojawia się radiostacja „Pszczółka” - najpierw miała bazę w Lublinie, na początku 1945 przeniosła się do Łodzi, później do Warszawy, gdzie kończy działalność, zastępuje ją Polskie Radio.
Tematami poruszanymi w tym okresie były: wojna, postęp walk, przesuwanie się frontu, informacje o organizowaniu się powojennego, wyzwolonego życia, mobilizacja społeczeństwa w plan odbudowy kraju. Dużą rolę odgrywają wiadomości lokalne. Prasa stanowiła główne źródło informacji. Była rozchwytywana, jedynym problemem był kolportaż. W prasie z tego okresu występuje duża wolność słowa oraz pluralizm. Prasa wydawana była w sposób spontaniczny, była to prasa lokalna.
System wydawniczy w pierwszym okresie 1944-48
Największym wydawcą tego okresu była Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”. Zadaniem jej było łagodne przygotowanie ludzi do nadchodzącego ustroju. Nie była formalnie związana z żadną partią, wydawnictwa nie były przesycone propagandą, miały za zadanie niwelowanie różnic społecznych i czytelniczych powstałych podczas II wojny światowej, zaniedbania edukacyjne.
Tytuły: „Rzeczpospolita”, „Dziennik Polski”, „Życie Warszawy”, „Przekrój”, „Świerszczyk”, „Przyjaciółka'.
U progu lat 50. „Czytelnik” wydawał 12 dzienników w nakładzie 1 mln egz. i czasopism w ponad 3 mln egz.
Drugim wydawcą w kraju była Spółdzielnia Wydawnicza „Wiedza”- organ prasowy Polskiej Partii Socjalistycznej. Tytuły: „Robotnik”, „Ekspres wieczorny”- wydawnictwo popołudniowe, popularny dziennik miejski.
Wydawnictwo „Epoka” - Partia Demokratyczna - „Kurier Codzienny” (później „Kurier Polski”).
Stronnictwo Ludowe popierające PPR wydawało „Zielony Sztandar”.
Polskie Stronnictwo Ludowe - „Gazeta Ludowa” (gazeta czysto opozycyjna)
Kościół - „Tygodnik Powszechny” (red. nacz. Jerzy Turowicz), „Chłopski Świat”
Wydają również swoją prasę organy administracyjne, wojsko.
Polska Partia Robotnicza - „Głos Ludu”, w 1947 powstaje Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa”
W pierwszym okresie rynek prasowy składał się głownie z lokalnych, spontanicznych wydawnictw. Zorganizowane tytuły stanowią mały procent ogółu wydawnictw gazetowych, duża wolność i pluralizm.
Powody: chaos powojenny, brak cenzury, chęć pokazania społeczeństwu przez władzę dążenia do systemu demokratycznego, przekonanie społeczeństwa do nowego systemu, przekonanie zagranicy do systemu władzy.
Tytuły na emigracji: „Dziennik Żołnierza”, „Dziennik Polski” - tytuły zorganizowane w Londynie - główny ośrodek emigracyjny Polaków - „środowisko londyńczyków”. Organizowanie są również ośrodki w Paryżu - „Paryska kultura”.
Cele: utrzymywanie tradycji i oczekiwanie na powrót Polski do stanu z II Rzeczpospolitej, brak kolaboracji z okupantem, współpraca z organizacjami opozycyjnymi w kraju, niwelowanie konfliktów z krajami sąsiadującymi, współpraca z nimi, dialog z Europą Wschodnią, przygotowanie społeczeństwa do demokracji.
Radio: polska sekcja radia BBC - wiadomość z nasłuchu, z Londynu, radio „Madryt” - upolitycznione, o antykomunistycznym nastawieniu, radio „Wolna Europa”.
Odradzające się dziennikarstwo po II wojnie światowej
Po II wojnie światowej system medialny w Polsce pozbawiony był profesjonalnych dziennikarzy. W Polsce w tym okresie brakowało „dobrych piór”, jeśli dziennikarze wracali z emigracji, byli pod presją władzy. Nowi dziennikarze nie byli wykształceni. Spowodował to brak edukacji podczas II wojny światowej. Kadry dziennikarskie formułowano głownie z entuzjastów i w małym stopniu z fachowców. Dziennikarze uzyskiwali większe profity materialne, awansowali społecznie. Pozycja dziennikarzy była wysoka, środowisko dziennikarskie szybko się rozwijało, znajdowało wielu entuzjastów. Ówczesna prasa odbywała się z wielkim entuzjazmem, propagowano nowe życie, nowy styl życia, idee.
Struktura rynku prasowego w 2. połowie lat 40.
Rynek prasy oparty był na dziennikach. Prasa była największym źródłem informacji. Mieliśmy dużo tytułów dzienników ogólnopolskich (ok. 10). Te dzienniki to gazety partyjne („Głos Ludu”, „Robotnik” itd.), dzienniki czytelnikowskie (np. „Rzeczpospolita”), dzienniki regionalne - 17 regionów wydawniczych i 17 rozgłośni regionalnych. Istniały regiony, gdzie występował jeden dziennik (np. Rzeszów - „Nowiny”), oraz regiony o kilku dziennikach (Kraków - „Echo Krakowa”, „Gazeta Krakowska”).
Czasopisma z tego okresu:
„Przyjaciółka” - do końca PRL najpopularniejszy tytuł, największy nakład w Polsce
„Przekrój”
„Świerszczyk'
„Odrodzenie”
„Kuźnica”
„Tygodnik Powszechny”
„Gromada”
„Chłopska Droga”
W 1948 wydawano w Polsce ok. 880 tytułów prasowych o dużych nakładach. Władza komunistyczna musiała wykreować pewien system medialny, powstawały media - organy partii. Podstawową cechą systemu stalinowskiego było centralizacja, tworzenie dużych instytucji. Również media zostały scentralizowane, zajęto się rynkiem prasy. Postanowiono zreorganizować rynek prasowy, uważano, że prasa czytelnikowska jest już niepotrzebna, że jest za dużo tytułów prasowych. Zmniejszano tytuły prasowe, zwiększano natomiast nakłady. Reorganizacja w praktyce to łączenie tytułów prasowych. Powstawały nowe tytuły, usuwano stare, niewygodne dla władzy tytuły. Zlikwidowano Ministerstwo Informacji i Propagandy (1947). Powstała Komisja Prasowa na czele z Jakubem Bermanem. Była to druga osoba w państwie co do ważności. Komisja likwidowała prawie całą prasę lokalną, spontaniczną, zwiększając nakłady prasy centralnej, zwiększano ładunek ideologiczny w prasie. Centralizacja dotyczyła wszystkich dziedzin życia. W ramach centralizacji zlikwidowano agencje prasowe, pozostał tylko PAP. Z połączenia Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa” (wydawnictwo PPR) i Spółdzielni Wydawniczej „Wiedza” (PPS) powstała Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa” (1948)
„Robotnik” + „Głos Ludu” = „Trybuna Ludu” - organ prasowy PZPR
Od 1947 rozpoczęła się nagonka na prasę czytelnikowską, „Czytelnik” rozwiązano w 1951. Został on połączony z RSW „Prasa” - wtedy najmocniejsze wydawnictwo w Polsce.
„Trybuna Ludu” - pismo partyjne, ideologiczne, najważniejszy tytuł prasowy w Polsce w tamtym okresie (chodzi o pozycję polityczną), nakład 150 000 egz., znaczenie prestiżowe „Trybuny…” - trybuna, ponieważ był to tytuł tradycyjny dla gazet socjalistycznych.
Doktryna medialna - leninowska koncepcja prasy nowego typu - prasa ma być kolektywnym propagatorem - funkcja informacyjna, kolektywnym agitatorem. Indywidualizm staje się nieprzystosowaniem społecznym. Informacja ma jakieś zabarwienie oraz cel propagandowy - czysta informacja to błąd w sztuce.
Agitator - funkcja perswazyjna - wywołanie określonej postawy u odbiorcy w stosunku do przekazu (adaptacja przekazu).
Funkcja organizacyjna - poinformowany i przekonany odbiorca podporządkowuje się przekazowi.
W momentach krytycznych, kryzysów społecznych to media obwiniane były za porażkę władzy (dlaczego odbiorcy nie reagują na przekaz medialny?). Prasa funkcjonuje w warunkach gospodarki planowanej. Cechą charakterystyczną systemu medialnego tamtego okresu jest traktowanie instrumentalne, jako instrumentu władzy, kontrola mediów przez władzę, podporządkowanie mediów władzy, nadzór władzy nad mediami. Istotą systemu totalitarnego jest kontrolowanie mediów przez prasę.